Ze was jong en bevallig, had slanke armen en benen en een bolle, zwangere buik. Haar gitzwarte haar viel over haar gezicht en verborg deels de lange, opvallende neus. Maar bovenal was ze naakt – en zijn moeder.
Sigmund Freud was nog klein toen hij tussen Leipzig en Wenen eens wakker werd in een slaapcoupé en het naakte lichaam van zijn moeder zag. Maar 40 jaar later kon hij zich de gebeurtenis nog goed herinneren.
Die had de aanzet gegeven tot zijn seksuele fantasieën.
Freud schaamde zich niet voor de verboden driften waarover hij schreef in zijn boeken. Het was volgens hem iets heel natuurlijks, wat elke jongen ervoer.
Het werd zijn missie op ontdekkingsreis te gaan in de menselijke geest. Daar lagen verdrongen driften verborgen die zelfs de sterksten kapot konden maken.
De keurige burgers haalden hun neus op voor de Oostenrijkse jood met zijn provocerende ideeën.
Maar de divan in zijn praktijk was altijd bezet, want Freud gaf antwoord op vragen die de meeste mensen niet eens durfden te stellen.
Tussen 1891 en 1939 schreef Sigmund Freud De droomduiding en nog 100 andere boeken over psychologie.
Arts duikt onder de rok
Sigmund Freud werd in 1856 geboren in het keizerrijk Oostenrijk. Het was zijn droom om als Charles Darwin op reis te gaan en revolutionaire ontdekkingen te doen over het menselijk bestaan. Ook Christoffel Columbus was zijn idool.
In 1873, op zijn 17e, ging Freud aan de universiteit van Wenen geneeskunde studeren. Na zijn studie werkte hij bij
diverse instellingen voor geesteszieken, waarna hij in 1886 zijn eigen praktijk begon. Veel cliënten waren vrouwen die door de medische wetenschap van die tijd ‘hysterisch’ werden genoemd.
Artsen zagen het destijds als een feit dat vrouwen het slachtoffer waren van hun emoties. Sommigen hadden zo veel last van stemmingswisselingen dat ze de diagnose hysterie kregen, die allerlei vormen kon aannemen.
Het was vooral oppassen geblazen als iemand tekenen van melancholie vertoonde, want dat zou een negatieve invloed hebben op de vruchtbaarheid. En kinderen krijgen was de belangrijkste taak van vrouwen.
Eind 19e eeuw waren deskundigen het erover eens dat het orgasme het beste middel was tegen hysterische melancholie.
Het wisselvallige humeur van een vrouw kon worden gestabiliseerd door haar te laten klaarkomen.
En als haar man daar niet toe in staat bleek, deed de arts het zelf. Hij masseerde erop los – eerst met zijn handen en vanaf de jaren 1880 met de elektrische vibrator van de arts Joseph Granville.
Freud dacht echter dat hysterie niet zo makkelijk te genezen was. Hij zag het als een psychische aandoening en was van mening dat een lichamelijke behandeling zinloos was.
In navolging van Franse psychiaters ging hij experimenteren met hypnose. Maar na een paar jaar begon hij aan deze behandelwijze te twijfelen, vooral na een specifiek voorval met een patiënt.
‘Toen ze na een hypnosesessie weer bijkwam, sloeg ze haar armen om mijn nek. Ik was bescheiden genoeg om dit niet toe te schrijven aan mijn onweerstaanbare aantrekkingskracht,’ aldus Freud.
De hypnose, die de patiënt had moeten helpen om de oorzaak van haar kwaal te vinden, had juist geresulteerd in een ongewenste handeling.
‘Ik moest de hypnose opgeven,’ was Freuds conclusie. Hij stortte zich op de ontwikkeling van de psychoanalyse, die zijn grootste bijdrage zou vormen aan de medische wetenschap.
In de 19e eeuw leerden artsen hypnose voor de behandeling van ‘hysterische’ vrouwen.
Gesprek wordt poort naar de ziel
Freud ontdekte de mogelijkheden van het therapeutische gesprek per toeval. Een oudere collega in Wenen had een rijke vrouw in behandeling, Bertha
Pappenheim. Ze leed aan hallucinaties, verlamming en oncontroleerbare hoestbuien. Ook hij probeerde het eerst met hypnose, maar toen de toestand van de vrouw slechts verergerde, ging hij ertoe over de vrouw te laten praten.
Ze mocht haar diepste zielenroerselen op tafel leggen en alles zeggen wat ze wilde zonder te worden onderbroken.
Gaandeweg namen de symptomen van Pappenheim af, en dat schreef ze toe aan wat zij de ‘gesprekskuur’ noemde.
Voor Sigmund Freud was dit geval een openbaring: gesprekken boden toegang tot alles wat er in het onbewuste van de cliënt verborgen lag.
Dit was zonder meer een revolutionaire gedachte, want nog nooit waren menselijke driften en verdrongen emoties in verband gebracht met de geestelijke gezondheid en het vermogen om beslissingen te nemen.
Voortaan zou Freud zich wijden aan de ‘psychoanalyse’, zoals hij de methode noemde. Het enige wat hij behield van de hypnose was de divan, waarop zijn cliënt ontspannen kon liggen praten zonder te worden afgeleid door oogcontact.
Dankzij zijn werken maakte Freud ook buiten Oostenrijk naam. In zijn boeken beschreef hij psychiatrische gesprekken, die hij anonimiseerde om schandalen te voorkomen. Freud trok namelijk veel vrouwen aan uit de Weense elite.
Bertha Pappenheim, de cliënte van zijn collega, werd bijvoorbeeld Anna O. en Ida Bauer kreeg het pseudoniem Dora.
Vrouw moet onderdanig zijn
Freud besteedde een groot deel van zijn leven aan het opstellen van theorieën die in zijn tijd heel populair werden.
Maar hij bedacht nooit dat zijn gevoelens en jeugdervaringen misschien persoonlijk waren, en dat het bij andere mensen wel eens anders kon zijn. Zulke beweringen deed hij af als verdringing.
Hoewel hij de bekendste naam werd binnen de 20e-eeuwse psychologie, was Freud niet zo vrij van het verleden als hij dacht. Zo had hij een zeer conservatieve kijk op de rollen van de seksen: de vrouw moest onderdanig zijn aan de man, zoals in joodse kringen de traditie was.
Bij de behandeling van vrouwen was zijn doel dan ook altijd dat ze hun lot als echtgenote en moeder aanvaardden.
Het man-vrouwverschil kwam het duidelijkst naar voren in Freuds kijk op homoseksualiteit. Seksuele aantrekkingskracht tussen mannen zag hij als een begrijpelijk en onvermijdelijk deel van de menselijke psyche.
Een relatie tussen vrouwen vond hij echter onnatuurlijk, omdat de man daardoor zijn plaats als leider in de wereld verloor.
Freud vond het daarom nodig om in te grijpen toen zijn dochter Anna – die hem van zijn zes kinderen het liefst was – op vrouwen bleek te vallen.
Uren bracht Anna Freud door op de divan van haar vader, terwijl ze haar erotische fantasieën aan hem beschreef. Het mocht echter niet baten: Freuds dochter was en bleef lesbisch.
Seks is de sleutel tot alles
Hoewel Freud dacht dat ‘hysterie’ niet te genezen was met een massageapparaat, was hij het met zijn collega’s eens dat de problemen van vrouwen iets te maken hadden met hun seksualiteit.
Volgens hem hing de mentale gesteldheid van de patiënten samen met hun seksuele drift – een drift die kinderen al in hun eerste levensjaren zouden ontwikkelen.
‘Het lijkt mijn lot te zijn te ontdekken wat evident is: dat kinderen seksuele gevoelens hebben, zoals elke min weet, en dat nachtelijke dromen evenzeer over onvervulde wensen gaan als dagdromen,’ schreef hij aan een vriend.
Seksuele driften en daaruit volgende psychische problemen waren echter niet voorbehouden aan vrouwen, ontdekte Freud toen ook mannen zich bij hem meldden.
Hij raakte ervan overtuigd dat alle kinderen leden aan het zogeheten oedipuscomplex – genoemd naar koning Oedipus uit de Griekse mythologie, die trouwde met zijn moeder.
Gaandeweg schreef Freud steeds meer psychische aandoeningen toe aan het oedipuscomplex. Volgens hem ervoeren meisjes penisnijd wanneer ze ontdekten dat ze geen seks konden hebben met hun moeder.
Vervolgens richtten ze hun seksuele aandacht op hun vader.
De penisnijdtheorie leverde hem een storm van kritiek op. Vooral de Europese feministen kwamen in opstand tegen het feit dat Freud met zijn diagnose vrouwen als ziek bestempelde en onderdrukking van vrouwen zo acceptabel maakte.
Freud ging echter onverstoorbaar door met zijn werk. De meest gevraagde arts van Wenen meende dat veel psychische aandoeningen ontstonden doordat de onbewuste drift uit de jeugd nooit was verdwenen en werd vervangen door een rijpere seksualiteit.
Via psychoanalyse kon hij de onbewuste drang van de patiënt ontsluiten, waarna de weg naar genezing openlag.
Ook buiten feministische kringen werd geschokt gereageerd op Freuds theorieën, namelijk door de generatie die was opgegroeid in de Victoriaanse tijd, toen seks als een noodzakelijk kwaad werd gezien.
De kleinste verwijzing naar seks was al taboe, en onwetendheid op dit gebied werd als een deugd beschouwd.
Toch kreeg Freud steeds meer aanhangers. En of je hem nu haatte of geweldig vond, iedereen had het over de vermetele Oostenrijkse arts.
Dromen laten je onbewuste gedachten zien, meende Freud.
Bewonderaar redt Freud van Hitler
Intussen vond er in Europa een politieke omwenteling plaats. In 1933 kwam Adolf Hitler in Duitsland aan de macht, en het antisemitisme verspreidde zich al snel naar Oostenrijk.
Freud praktiseerde zijn religie niet, maar behoorde wel tot het jodendom, dat in zijn ogen meer een ras was dan een geloof.
Daar waren de nazi’s het mee eens. Ze voerden wetten in die de joden apart zetten van de rest van het volk.
‘Wat is er toch een vooruitgang geboekt. In de middeleeuwen zouden ze mijzelf hebben verbrand. Nu houden ze het bij mijn boeken,’ zei Freud ironisch over het gedrag van de nazi’s. Maar net als alle andere joden in Oostenrijk kwam hij in gevaar toen de nazi’s in 1938 zijn land annexeerden.
Freuds aanhangers in het buitenland maakten direct een plan om de grote denker buiten het bereik van de nazi’s te krijgen.
De meest invloedrijke van hen was prinses Marie Bonaparte. Zij was een ver familielid van de Franse keizer Napoleon en een voormalige patiënt van Freud. Na langdurige onderhandelingen gingen de nazistische autoriteiten ermee akkoord dat Freud en al zijn kinderen het Derde Rijk verlieten.
Met zijn vrouw en kinderen vluchtte Freud naar Parijs en toen naar Londen. Hij nam zijn beroemde divan mee en opende een praktijk. Maar niet voor lang.
Freud had al een paar jaar kanker in zijn kaak, en nu was de ziekte niet meer in bedwang te houden.
Hij stierf op 23 september 1939, toen de pijn zo hevig werd dat hij een overdosis morfine nam. Op het moment van zijn overlijden was de Tweede Wereldoorlog vier weken aan de gang. Vier van zijn broers en zussen zouden omkomen in kampen.
De vader van de psychoanalyse liet controversiële theorieën achter, die na de oorlog tot waarheden werden verheven maar nu vrijwel zijn afgeschreven.
Sommige critici gaan zelfs zover dat ze Freud ervan beschuldigen zelf diagnosen te hebben gefabriceerd, waarvan hij zijn patiënten vervolgens wilde genezen.
In feite trad hij zo in de voetsporen van zijn voorbeeld Christoffel Columbus: hij opende de deur naar een nieuwe wereld, zonder zelf te begrijpen wat hij eigenlijk had ontdekt.