De plechtigheid vond 14.000 jaar geleden plaats in Midden-Europa en moet er ongeveer zo uit hebben gezien: een kleine groep jagers legde voorzichtig een overleden vrouw in een donker graf.
Naast de ongeveer 25-jarige vrouw legden ze het lichaam van een 40-jarige man. Zijn sterke benen en gespierde lichaam getuigden van een zwaar leven in een tijd waarin alleen de sterksten overleefden – het einde van de laatste ijstijd.
In die tijd bestond Noord-Europa uit een toendralandschap dat al eeuwen was bedekt met ijs. Maar hier en daar begonnen nu bomen te groeien door de stijgende temperatuur. Landbouw was echter nog onbekend en de mensen in het graf hadden hun korte leven als jager-verzamelaars geleefd.
Vervolgens bedekten de nabestaanden het graf met aarde en een laag stenen.
Toen archeologen het graf in 1914 vonden in een steengroeve bij het dorp Oberkassel in Duitsland, waren de skeletten omringd door grafgiften – bijvoorbeeld een eland gesneden uit een hertengewei en het penisbot van een beer. Het meest verrassende geschenk was echter een jonge hond.
Het graf was en is nog steeds het oudste graf ter wereld waar mensen en honden samen zijn begraven.
In het 14.000 jaar oude graf in Oberkassel lagen botten van twee mensen en een hond.
Sinds de ontdekking van dit dubbele graf proberen wetenschappers meer te weten te komen over de geschiedenis van de merkwaardige relatie tussen mensen en honden.
Eerst dacht men dat mensen in de ijstijd jonge wolven als huisdier namen en dat de dieren uiteindelijk tam werden.
Maar recent onderzoek suggereert dat de relatie ooit begon als een verstandshuwelijk tussen twee soorten die elkaar nodig hadden om te overleven.
Met hulp van honden konden we namelijk al onze vijanden verslaan. En het begon allemaal in Europa.
Het graf in Oberkassel is het oudste bewijs dat onze voorouders samenwerkten met honden.
Overleven in de ijstijd
Wetenschappers denken dat de voorouders van de mens (Homo sapiens) zo’n 60.000 tot 90.000 jaar geleden het Afrikaanse continent verlieten. De vroegste vondsten van mensen in Europa zijn 54.000 jaar oud.
In het Midden-Oosten en in Europa kwamen ze een andere mensensoort tegen die honderdduizenden jaren eerder al naar Europa was verhuisd: de Neanderthaler.
De kleine, maar stevige Neanderthalers hadden minstens 350.000 jaar de tijd gehad om zich aan te passen aan het ijzige klimaat. Het zware leven had hen sterk, volhardend en vindingrijk gemaakt. Ze maakten bijvoorbeeld kleding van de huid van dode dieren, zoals oerossen en wolharige neushoorns.
De confrontatie met de sterke oermens en de grote roofdieren van Europa speelde een belangrijke rol bij de toekomstige samenwerking tussen mensen en honden, aldus de Amerikaanse antropoloog Pat Shipman.
‘De ontmoeting tussen de moderne mens en de Neanderthalers en de dieren uit de ijstijd is de eerste rode draad,’ schrijft Shipman in haar nieuwe boek, Our Oldest Companions.
Om niet te verhongeren of bevriezen, moesten de immigranten snel leren te overleven. De jacht op de uitgestrekte toendra’s was levensgevaarlijk, want de dieren daar waren groter dan de dieren uit Afrika.
De Europese mammoet was bijna 5 meter, de oeros 2 meter en een poema bijna 1,5 meter.
Om te overleven in een van de meest onherbergzame gebieden ter wereld, sloot de mens een verbond met een ander gevreesd roofdier: de grijze wolf.
Hond werd levend wapen
Het is niet duidelijk wanneer de samenwerking tussen mensen en honden precies begon, maar Pat Shipman heeft wel een vermoeden: nadat Homo sapiens Europa bereikte, werden er steeds minder vondsten van Neanderthalers gedaan, totdat er rond 28.000 jaar geleden niets meer werd gevonden.
Na meer dan 350.000 jaar in Europa stierf de taaie oermens uit – verslagen door Homo sapiens en zijn nieuwe vriend.
‘Ik denk dat we ons succes te danken hebben aan de samenwerking met een wapen met een kwispelstaart – de tamme hond,’ zegt de professor.
‘Wie zou zo’n woest en uitermate effectief roofdier als bondgenoot en metgezel kiezen?’ Professor Pat Shipman
Maar het speelse, harige huisdier van nu lijkt totaal niet op de wolf uit de ijstijd, waar zowel de oerhond als onze tamme honden van afstammen. In 2018 werd in Siberië een 40.000 jaar oude wolvenkop gevonden, compleet met vacht en hersenen. De kop was 40 centimeter lang, wat erop wijst dat de wolf van toen anderhalf keer groter was dan die van nu.
‘Wie zou zo’n woest en uitermate effectief roofdier als bondgenoot en metgezel kiezen?’ vraagt Shipman retorisch.
Volgens haar bracht de eeuwige strijd om voedsel de twee soorten samen. De professor denkt dat rondzwervende wolven leerden om bij mensen in de buurt te blijven, om zich te voeden met restjes.
In tegenstelling tot de meeste andere roofdieren leefden en jaagden wolven in groepen – net als mensen. Maar verstoten wolven maakten in hun eentje weinig kans. Als ze het territorium van andere wolven betraden, werden ze verjaagd of gedood.
Volgens Shipman zochten deze vogelvrije wolven de bescherming van mensen. En na verloop van tijd begonnen ze samen te werken.
In 2018 ontdekten wetenschappers een 40.000 jaar oude wolvenkop in de Siberische permafrost.
De eerste honden – de wolfshond, die geen wolf en geen tamme hond was, maar iets ertussenin – waren snel, ze konden goed ruiken en hadden een enorm uithoudingsvermogen. En dus konden ze elke prooi opsporen en opjagen.
Maar zelfs voor grote wolvenroedels was een mammoet of een reuzenhert met zijn vier meter lange gewei een lastige prooi. Aan het einde van de jacht had de wolfshond dus mensen nodig, die met hun speren en pijlen de prooi vanaf een veilige afstand konden doden.
De samenwerking was praktisch en efficiënt – en hielp Homo sapiens om zijn concurrenten te verslaan, denkt Pat Shipman.
Roofdier werd bondgenoot
Er is veel discussie over de biologische verwantschap tussen de hond en de wolf, want hoe veranderde de grijze wolf van een dodelijk roofdier in een trouwe metgezel? Recent DNA-onderzoek geeft een verrassend antwoord.
In 2015 onderzochten paleontologen van het Natuurhistorisch Museum in Stockholm 35.000 jaar oude wolvenbotten uit Siberië. Op basis van het DNA en de mutaties becijferden de wetenschappers dat de wolf en de hond zich tussen de 27.000 en 40.000 jaar geleden hebben opgesplitst in twee soorten – 10.000 jaar eerder dan voorheen werd aangenomen.
De oerhond was een mengeling van een wolf en een hond en leek waarschijnlijk het meest op de moderne wolf.
Superzintuigen van de hond maakten mens onoverwinnelijk
De samenwerking met de oerhond had veel voordelen. De mens hoefde zijn eigen zintuigen niet te ontwikkelen, maar kon gebruikmaken van de jachtkwaliteiten van de hond.
Hond vindt altijd zijn prooi
De reukzin van een hond is 100 tot 10.000 keer beter dan die van een mens. Als een prooi ontsnapte, konden jagers hem weer opsporen met een hond. Het maakte dus niet uit of de prooi sneller was dan een mens.
Hondenoor is radar
Honden horen frequenties tot 80.000 Hz – vier keer zo hoog als de mens. En dus weet het dier precies waar het geluid vandaan komt. Tijdens de jacht horen honden het kleinste geluid van hun prooi, en ze horen hun vijand van grote afstand aankomen.
Sprinter vangt de prooi
Mensen voeren warmte af via de huid en hebben veel uithoudingsvermogen. Maar op lange stukken rennen ze slechts 10 km/h, terwijl een Duitse herder 48 km/h haalt – zo konden ze samen hun prooi uitputten.
Tanden verdedigen de groep
Wolven leven in een hiërarchie, jagen samen en verdedigen de roedel tegen vijandige wolven. De oerhond gaf deze instincten door, zodat de mens een dodelijke beschermer had die bereid was te sterven voor zijn baas.
Het Zweedse resultaat komt overeen met Belgische studies van de fossielen van wolvenbotten die werden gevonden in de buurt van nederzettingen van de Oost-Europese Gravettecultuur. Uit deze studies blijkt dat sommige botten afkomstig zijn van wolfshonden en dat ze ongeveer 36.000 jaar oud zijn.
Op dezelfde plaatsen vonden de onderzoekers enorm veel botten van mammoeten en andere dieren. Shipman denkt dat de mammoeten werden gedood doordat de jagers van deze cultuur samenwerkten met wolfshonden.
In de loop van duizenden jaren veranderden de wolfshonden in tamme honden, die dichter bij de mens stonden. Een vergelijking van wolven- en hondenschedels uit de ijstijd laat zien dat honden een kortere snuit en kaken, en minder tanden dan wolven kregen. Doordat ze bij mensen leefden, hadden ze geen krachtige kaken meer nodig om hun prooi te doden.
Hond is Europese uitvinding
Tot nu toe dachten de meeste wetenschappers dat de tamme hond ergens in Afrika of Azië is ontstaan, maar professor Shipman denkt dat de Europeanen in de ijstijd als eersten de nakomelingen van de wolf gebruikten tijdens de jacht.
De professor wijst erop dat stammen in Afrika voornamelijk leefden van vis, bessen en wortels en dus geen dodelijke jachtpartner nodig hadden. Daarnaast zijn er in Afrika geen graven gevonden met oerhonden en mensen.
‘Formele begrafenissen leveren vaak het bewijs dat dieren getemd waren,’ concludeert ze, verwijzend naar de oudste graftombe ter wereld: het 14.000 jaar oude graf in Oberkassel, waar een vrouw en een man werden begraven met een hond.
‘De plaats aanwijzen waar de hond ooit ontstond, blijkt nogal lastig te zijn.’ Bioarcheoloog Greger Larson van de universiteit van Oxford
Maar niet iedereen is het hiermee eens. ‘Gedrag is moeilijk te bepalen met archeologische of genetische vondsten,’ zegt bioarcheoloog Greger Larson van de universiteit van Oxford.
‘Grijze wolven bestonden tienduizenden jaren lang in Eurazië en Noord-Amerika, dus de plaats aanwijzen waar de hond ooit ontstond, blijkt nogal lastig te zijn.’
Maar volgens Pat Shipman zijn er buiten Europa slechts weinig gemeenschappelijke begraafplaatsen gevonden. Het op één na oudste graf met mensen en honden bevindt zich in Israël.
Dit graf is wel 2000 jaar jonger dan het graf in Oberkassel.
Australiërs jaagden alleen
Als de samenwerking met oerhonden zo’n succes was, is het vreemd dat die zich niet verder heeft verspreid. Maar daar is een reden voor, zegt Pat Shipman. In Europa was de samenwerking nodig vanwege het ijzige klimaat en de strijd met andere oermensen en enorme dieren, de zogenoemde megafauna.
De Afrikaanse emigranten die naar het oosten trokken, kregen niet met dezelfde uitdagingen te maken. Het klimaat in Zuidoost-Azië was zacht en de concurrentie beperkt. Toen de migranten 70.000 tot 55.000 jaar geleden Australië en Tasmanië bereikten, hadden ze geen oerhonden bij zich.
Er zijn in Australië en Tasmanië ook geen gezamenlijke graven of hondenbotten uit de ijstijd gevonden. In plaats daarvan doodden de immigranten hun prooi met speren en netten. De enige grote roofdieren waren de buidelwolf en de buidelleeuw.
Maar zo’n 5000 jaar geleden veranderde de natuur in Australië, toen Polynesische vissers de kust bereikten. Zij hadden een primitieve tamme hond bij zich: de dingo. Waarschijnlijk zijn er toen een aantal dingo’s ontsnapt.
Ook al was de dingo gemakkelijk te temmen, de oorspronkelijke Australiërs vonden dat niet nodig.
Binnen een paar millennia verspreidde de dingo zich over het hele continent en versloeg o.a. de buidelwolf, maar de oorspronkelijke Australiërs hebben de dingo waarschijnlijk nooit getemd. Shipman denkt dat dit komt doordat de inheemse bevolking het dier niet nodig had tijdens de jacht.
Wetenschappers weten wel dat de dingo tot de hondenfamilie behoort. Uit DNA-analyses blijkt dat de dingo verwant is aan de Aziatische honden van 5-10.000 jaar geleden.
In 2020 bleek uit DNA-monsters van tot wel 11.000 jaar oude hondenbotten dat de tamme hond neven en nichten over de hele wereld heeft. De hond is ons dus trouw gevolgd, van Europa naar Siberië en via de oude landbrug naar Noord-Amerika.
Hond volgde de mens over de hele wereld
Nieuwe vondsten en DNA-analyses zorgen steeds voor nieuwe inzichten. Door archeologische opgravingen kunnen wetenschappers de gemeenschappelijke reis van mensen en honden in kaart brengen.
De samenwerking begint
Ongeveer 50.000 jaar geleden sloten mensen en honden in Europa een soort verstandshuwelijk. Langzaam ontstond de tamme hond, die de mens volgde over het ijskoude continent.
Migratie naar het oosten
Toen onze voorouders naar het noordoosten trokken, namen ze hun honden mee. In het Siberische Altajgebergte zijn 33.000 jaar oude hondenbotten gevonden.
Nieuw continent veroverd
Waarschijnlijk trokken onze voorouders en hun honden 15.000 jaar geleden via Siberië naar Noord-Amerika. De twee continenten waren in die tijd met elkaar verbonden.
Hond werd opgegeten
Ongeveer 9000 jaar geleden werden honden in Azië op talloze manieren gebruikt. Zo gebruikten de Chinezen hem voor de jacht, als bewaker of als maaltijd.
Toen ongeveer 5500 jaar geleden de eerste beschavingen ontstonden, ontstonden ook de eerste gefokte hondenrassen, zoals schoothondjes en herdershonden.
Uit gedetailleerd onderzoek van de hondenbotten in Oberkassel blijkt dat mensen en honden al in de ijstijd een hechte band hadden ontwikkeld. De 28 weken oude puppy had namelijk voor zijn dood een virus opgelopen. Volgens onderzoekers had de hond de ziekte alleen overleefd omdat mensen goed voor hem zorgden.
Dit wijst erop dat de Oberkassel-hond niet alleen een handig hulpje was.
Wat ooit begon als een verstandelijk en berekenend bondgenootschap, groeide langzaam uit tot een innige en oeroude vriendschap.
De hond volgt ons al duizenden jaren. Op dit Assyrische reliëf uit 645 v.Chr. zien we jachthonden.