Strijd tegen een dodelijk virus – met een pauze van 102 jaar

In de 100 jaar sinds 1918 heeft de wereld geen dodelijke pandemie meer meegemaakt.

Toen kwam er vanzelf een einde aan de Spaanse griep nadat tegen de 5 procent van de wereldbevolking was overleden. Maar in 2019 werd de kiem gelegd voor een nieuwe, akelige pandemie, die nu de hele wereld lamlegt.

Tegenwoordig verspreidt het virus zich razendsnel doordat mensen overal heen vliegen, waardoor in een aantal weken de 550 miljoenensteden op onze aarde de klos zijn.

Met dezelfde mortaliteit als de Spaanse griep zou het coronavirus honderden miljoenen levens kunnen opeisen. Maar zo’n vaart loopt het gelukkig niet.

Het nieuwe coronavirus en de Spaanse griep ontwikkelen zich namelijk heel anders, en het belangrijkste is dat de mens vandaag de dag een veel krachtiger tegenstander is.

Dankzij 100 jaar medische wetenschap en moderne technologie zijn we klaar om de strijd aan te gaan met zelfs het meest kwaadaardige en dodelijke virus.

Half juli vaardigt de krant Times of India een waarschuwing uit: ‘De ziekte wordt voornamelijk via geïnfecteerde afscheiding uit de neus en mond verspreid. Als u niet besmet wilt raken, blijf dan weg van plaatsen met veel mensen, zoals markten, theaters en overvolle treinen. De beste remedie is om in bed te blijven en u geen zorgen te maken.’

Een handige waarschuwing voor de Britse upper class in India.

Maar totaal nutteloos voor de miljoenen Indiërs in de grote steden, die het grootste risico lopen.

Deze mensen wonen en werken dicht op elkaar, en kunnen geen dagje vrij nemen. De krant kunnen ze overigens ook niet lezen.

Het virus is op dit moment pas een paar maanden actief. Het vermoeden bestaat dat de eerste besmette persoon Albert Gitchell was. Deze kok werkte op een kazerne in Kansas in de Verenigde Staten en werd in maart plotseling ziek.

Vanuit het militaire kamp verspreidde de besmetting zich snel naar Europa en verder. De Eerste Wereldoorlog is in volle gang en ondanks dat de besmette personen per schip, trein of taxi reizen, gaat de Spaanse griep in de lente in razend tempo de hele wereld over.

De eerste paar maanden houden de overheden zich op de vlakte en hetzelfde geldt voor de kranten. De wereld heeft al eerder dodelijke epidemieën meegemaakt, dus dit zal ook wel weer overwaaien.

Artsen die voorstellen om bijeenkomsten af te gelasten en in een hand voor je mond te houden als je niest, worden weggehoond en belachelijk gemaakt. Maar als mensen bij bosjes omvallen en sterven, ziet de wereld in dat dit wel eens ernstiger zou kunnen zijn dan op voorhand aangenomen.

En het is nog zomer. De griep duikt meestal pas in het najaar op.

De oorzaak is echter onbekend.

Is het een biologisch wapen van de Duitsers? Is het afkomstig van rottende lijken in de loopgraven? Of is dit het gevolg van vlooienbeten of vervuild water?

Rond 8 december 2019 krijgt een handjevol Chinezen last van onverklaarbare, griepachtige symptomen. Ze zijn naar de Huanan-vismarkt geweest, waar naast vis ook zogeheten 'bushmeat'-specialiteiten worden verkocht, zoals gordeldier, vleermuis en stekelvarken.

De besmetting met het coronavirus of Severe Acute Respiratory Syndrome Corona Virus 2 - SARS-CoV-2 - kan worden herleid naar deze markt in de Chinese miljoenenstad Wuhan.

Hier is het virus vermoedelijk gemuteerd vanuit een dier, en vanuit dit kleurrijke epicentrum heeft het zich over de hele wereld weten te verspreiden.

In de loop van de maand december constateren artsen in Wuhan dat er meerdere besmettingen zijn in de categorie 'longontsteking met onbekende oorzaak'. Voordat het jaar ten einde is, zijn er al duizenden mensen besmet geraakt.

Net als 102 jaar geleden aarzelt de overheid met ingrijpen en kan het virus zich verspreiden. Deze keer kunnen en weten artsen echter wel een stuk meer dan hun voorgangers.

Dankzij moderne elektronenmicroscopen kunnen ze het virus, met een diameter van een duizendste van een hoofdhaar, direct opsporen en in de loop van januari weten virologen over de hele wereld om wat voor soort virus het gaat.

Het hoort tot een groep die coronavirus wordt genoemd, dankzij de bloemachtige ‘kronen’ van eiwitten op het oppervlak. Het is vermoedelijk afkomstig van vleermuizen en heeft de drie eigenschappen waarmee het een wereldwijde ramp kan worden:

• het virus is zeer besmettelijk
• het veroorzaakt bij het slachtoffer een zware ziekte, vaak met dodelijke afloop
• het is volkomen nieuw voor het menselijke immuunsysteem, waardoor iedereen besmet kan worden en de ziekte kan overdragen.

Als we niet willen dat het nieuwe coronavirus miljoenen slachtoffers eist, moet de besmetting zo snel mogelijk worden ingedamd, zodat onderzoekers tijd winnen om een vaccin te ontwikkelen.

Niemand weet dat de Spaanse griep een virus is. Met de beste optische microscopen kunnen bacteriën worden waargenomen, maar virussen zijn 1000 keer zo klein. Dit soort organismen blijven dus buiten beeld. De gevolgen van een besmetting zijn echter razendsnel zichtbaar.

Iemand die volledig gezond is, kan binnen een halfuur zo ziek worden dat hij niet meer kan staan of lopen. Vervolgens ligt hij weken op bed, ernstig verzwakt, waardoor andere ziekten vrij spel hebben.

Als er dan ook nog eens een longontsteking bovenop komt, is er eigenlijk nog maar één afloop mogelijk en dat is de dood.

Gedurende de zomer raast het virus over de wereld, maar uiteindelijk is er wat opluchting, want in augustus en september komen er bijna geen zieke mensen bij. Maar dan begint de herfst en gaat het van kwaad tot erger, zeg maar rampzalig.

Niemand weet precies hoeveel mensen er besmet zijn geraakt en hoeveel er overlijden, maar we hebben het over enkele miljoenen.

In Westerse landen is er nog sprake van enige gezondheidszorg, maar in arme landen komen waarschuwingen over het voorkomen van besmetting pas aan als het al te laat is.

De samenleving doet zijn uiterste best om het lijden van de getroffenen te verlichten.

Gezonde mensen gaan van bed tot bed om zieken een hart onder riem te steken. Ze realiseren zich echter niet dat ze zo zelf het virus verder verspreiden – totdat ze zelf ziek worden.

Het erge is nog dat juiste de allersterkten het hardst worden getroffen. Jonge mensen van 20-30 jaar oud, die anders nooit ziek zijn, krijgen plotseling koorts en sterven. Hun kinderen blijven achter in onzekerheid.

Ter voorbereiding op de volgende catastrofe proberen wetenschappers al 100 jaar lang zo veel mogelijk te leren van de pandemie in 1918.

In 1997 kreeg de gepensioneerde patholoog Johan Hultin toestemming om slachtoffers van de Spaanse griep op te graven uit de permafrost bij Brevig Mission in West-Alaska, om weefselmonsters te nemen.

Binnen een paar jaar brachten biologen het oude virus volledig in kaart, maar ze vroegen zich nog steeds af waarom voornamelijk jonge, gezonde mensen werden getroffen.

Een reden hiervoor kan zijn dat de ziekte een zogeheten cytokinestorm opwekte. Het immuunsysteem trekt ten strijde tegen het vreemde virus dat het lichaam is binnengedrongen, precies zoals het hoort. Het virus is echter zo vreemd, dat het immuunsysteem zich tegen de patiënt zelf keert. Een goede weerstand verandert zo van je kracht in je zwakte.

De DNA-sequentie van het nieuwe coronavirus werd al een paar weken na de uitbraak van de epidemie vastgesteld en niets wees erop dat dit virus een cytokinestorm veroorzaakt.

De meeste besmette mensen zijn mannen tussen de 40-50 jaar, maar de meeste slachtoffers vallen onder ouderen met een lage weerstand, hartproblemen of andere aandoeningen – eigenlijk net zoals bij een reguliere seizoensgriep.

Het verschil met 102 jaar geleden is dat we tegenwoordig onze ernstig zieken in moderne en schone ziekenhuizen kunnen opnemen, de koorts kunnen laten zakken met geneesmiddelen, een handje kunnen helpen bij de ademhaling dankzij speciale apparatuur en een beginnende longontsteking kunnen bestrijden met antibiotica.

Maar als iedereen gelijktijdig ernstig ziek wordt, kunnen de ziekenhuizen het niet aan, omdat er niet genoeg bedden zijn.

Daarom vinden veel landen het van belang om het aantal besmettingen zoveel mogelijk te beperken. Hierbij spelen de tv en internet een belangrijke rol.

De overheid wil dat de gezondheidszorg niet overbelast raakt en kiest er daarom voor om de besmettingscurve zoveel mogelijk af te vlakken.

Dit is alleen mogelijk door bijvoorbeeld de scholen te sluiten en grote bijeenkomsten te verbieden. Dankzij digitale media kan deze boodschap in enkele minuten aan miljoenen burgers worden overgebracht - een stuk effectiever dan in het verleden, toen berichtjes in dagbladen en plakkaten op het plein de enige communicatiemiddelen waren.

Het is echter wel een probleem dat niet alle mensen zich aan het beleid houden en daar valt weinig aan te doen.

Na een verschrikkelijke herfst gaat de besmettingsstorm aan het einde van het jaar een beetje liggen. Als het virus in 1919 opnieuw de kop opsteekt, raken veel minder mensen besmet. Dit komt ook doordat hele dorpen en kleinere eilanden nu geen inwoners meer hebben door de Spaanse griep.

In de kolonie Duits-Samoa in de Stille Oceaan laat ruim een derde van de inwoners het leven als gevolg van de griep.

In Nederland overlijden er uiteindelijk zo’n 60.000 mensen, maar in België is het leed nauwelijks te overzien met zo’n 300.000 doden. Dit is grotendeels te wijten aan het massale en feestelijke onthaal van de soldaten die terugkeren van het front na afloop van de Eerste Wereldoorlog.

Hier en daar zijn er wat geïsoleerde plekken die helemaal niet met de ziekte te maken kregen. Zo is Amerikaans Samoa – vlak naast de hel van Duits-Samoa – volledig afgesloten van de buitenwereld, waardoor niemand besmet raakt.

Overal waar het virus heeft huisgehouden, halen de overlevenden opgelucht adem, maar de chaos is compleet.

Miljoenen dode ouders en overal wezen. De economie ligt op zijn gat na een verwoestende oorlog, gevolgd door een al even verwoestende pandemie.

De samenleving moet weer worden opgebouwd.

We hebben meer dan 100 jaar de tijd gehad om ons voor te bereiden op een wereldwijde uitbraak van een besmettelijk, ernstig en onbekend virus.

Het is nu oorlog en niemand kan voorspellen hoeveel mensen er zullen overlijden als gevolg van COVID-19.

Vroeg of laat sterft het virus vanzelf uit. Het is niet ongewoon dat virussen muteren in minder gevaarlijke varianten en aan kracht inboeten, omdat op termijn de dragers van de krachtige varianten sterven.

Artsen willen uiteraard niet wachten tot de pandemie uit zichzelf verdwijnt, dus werken wetenschappers over de hele wereld koortsachtig aan een effectief vaccin. En we hebben nu al twee zeer veelbelovende kandidaten.

Op 9 november maakten het Amerikaanse farmaceutische bedrijf Pfizer en het Duitse biotechnologiebedrijf BioNTech bekend dat hun vaccin tot 90 procent beschermt tegen besmetting met het coronavirus.

Nog geen week later kwam het Amerikaanse biotechbedrijf Moderna met een soortgelijke aankondiging van een vaccin met een beschermende werking van 95 procent.

Beide vaccinkandidaten zijn klinisch getest op mensen, en de laatste fase is voltooid: de zogeheten fase 3-onderzoeken. Er is echter nog een lange weg te gaan voordat het coronavirus onder controle is.

• Alle gegevens van de fase 3-onderzoeken worden gepresenteerd
• Raden voor de Geneeskunde moeten gegevens analyseren en vaccins goedkeuren
• De vaccins moeten worden geproduceerd en verspreid
• Werking en mogelijk bijwerkingen moeten nauwlettend worden gevolgd
• Mutaties in het coronavirus moeten blijven worden gevolgd

Op dit moment zitten we in wat veel onderzoekers beschouwen als de tweede golf, en volgens modellen zullen we waarschijnlijk tot de zomer van 2021 met het coronavirus moeten leven.

Maar als het coronavirus uiteindelijk wordt overwonnen, staan we er beter voor dan na de Spaanse griep.

Regeringen hebben enorme sommen geld vrijgemaakt om ervoor te zorgen dat we, ondanks een recessie, niet economisch ten onder gaan.

En dankzij alles wat we tijdens deze coronapandemie leren over voorbereidingen en behandelingen, kunnen we met opgeheven hoofd de strijd aangaan als we over 12, 60 of 102 jaar weer worden geconfronteerd met een nieuw en extreem dodelijk virus.