Een duizendkoppige menigte trok in maart 1885 door de straten van het Engelse Leicester.
De betogers riepen leuzen, en het protest culmineerde in het onthoofden van een levensgrote pop.
Die pop stelde echter geen tirannieke heerser of gehate landverrader voor.
De woede van de menigte was gericht tegen de beroemde Britse arts Edward Jenner, die een kleine 100 jaar eerder een vaccin had ontwikkeld tegen de pokken, een dodelijke virusziekte.
De demonstratie in Leicester was slechts een van de vele protesten tegen Jenners vaccin die eind 19e eeuw plaatsvonden.
De Britse autoriteiten hadden namelijk bij wet bepaald dat het vaccin verplicht was voor alle inwoners onder de 14 jaar, en daar kwamen talloze mensen tegen in het geweer.
De gedwongen vaccinatie was niet alleen een schending van de persoonlijke vrijheid, maar ook levensgevaarlijk, zo vonden velen.
Vaccin komt van koeien
Jenners vaccin wordt nu beschouwd als een van de grootste doorbraken binnen de geneeskunde.
In de 18e eeuw maakten de pokken elk jaar wereldwijd 400.000 slachtoffers.
Artsen hadden allerlei experimenten gedaan, maar er kwam pas een doorbraak toen Jenner in mei 1796 een sneetje maakte in de arm van de achtjarige James Phipp en hem besmette met pus van een koe die de pokken had.
Twee maanden later bracht Jenner zijn jonge proefpersoon in aanraking met pus van een besmette persoon. Daar zou de jongen geheid doodziek van zijn geworden, maar Jenner ging ervan uit dat de milde koepokken hem immuun hadden gemaakt.
De proef slaagde, en de geleerden stonden te juichen. Binnen de kortste keren was het artikel van Jenner over zijn pokkenbehandeling in zes talen vertaald.
Pokken leiden tot hoofdpijn, hoge koorts en uitslag. De sterfte is 20 tot 60 procent.
Bange ouders gaan de cel in
De leden van het Britse parlement zagen in 1853 in dat de vaccinatie tegen pokken zo belangrijk was voor de volksgezondheid dat ze die verplicht stelden voor alle baby’s onder de drie maanden.
Een latere wet, uit 1867, breidde de doelgroep uit naar kinderen onder de 14 jaar en maakte het mogelijk om ouders die weigerden hun kinderen te laten vaccineren gevangenisstraf te geven.
Maar hoewel artsen enthousiast waren over het vaccin, zag het gewone volk het niet zitten. Boze ouders gingen de straat op om tegen de wet te protesteren.
De weerstand tegen ingrijpen in het natuurlijke verloop van een ziekte was niet nieuw.
Al toen vaccins nog experimenteel waren, trok de Britse predikant Edward Massey van leer tegen de ‘gevaarlijke en zondige praktijk’.
In 1772 verkondigde de voorganger in een preek dat ziekte door de voorzienigheid wordt veroorzaakt als straf voor de zonden van de mens, en dat alle pogingen er iets aan te doen ‘des duivels’ waren.
De 19e-eeuwse antivaxers hadden echter ook een meer wereldlijke reden om te protesteren: ze vertrouwden de nieuwe behandelmethode voor geen cent. Ze zwoeren bij aderlating en warme kompressen, al eeuwenlang de geijkte behandelmethoden voor vrijwel alle aandoeningen.
Het idee dat artsen hun kinderen met opzet zouden besmetten met een ziekte was onverteerbaar voor veel ouders: het moest wel een complot van geneesheren zijn om geld te verdienen.
Op een spotprent in een krant uit die tijd staat een spreekkamer vol patiënten met allerlei uitgroeisels na het enten, en die uitstulpingen groeiden uit tot kalverkoppen.
Een andere tekening toont politieagenten die met knuppels achter kinderen aan zitten om ‘hun bloed te vergiftigen en het honorarium van de artsen veilig te stellen,’ zoals de tekst meldde.
‘Liever een gevangeniscel dan een vergiftigd kind,’ stond er te lezen.
Bij vaccinatie kunnen milde symptomen optreden, waar ouders zich zorgen over maken.
Vaccinangst krijgt nieuwe impuls
Autisme en chronische pijn – telkens weer stuiten vaccins op scepsis. Artsen kunnen praten als Brugman, maar dat helpt maar een beetje.
Leicester is antivaxhoofdstad
Bij de rechtszaken die volgden, kregen de vaccinatietegenstanders veel publiciteit, en het aantal veroordeelde vaccinweigeraars steeg van slechts twee in 1869 tot 1154 in 1881 en circa 3000 in 1884.
Nergens was de weerstand zo fel als in Leicester in Midden-Engeland.
De vonnissen tegen vaccinweigeraars leidden weer tot nieuwe protesten. In juni 1884 berichtte de plaatselijke krant Leicester Mercury:
‘Rond 7.30 uur waren er veel vaccinatietegenstanders op de been. Met een spandoek begeleidden ze een jonge moeder en twee mannen, die hadden besloten zich vrijwillig bij de politie te melden en zich te laten vastzetten in plaats van hun kinderen te laten vaccineren. De aanwezigen hadden niets dan sympathie voor de jonge vrouw, die duidelijk ontdaan was, maar toch met opgeheven hoofd het politiebureau binnenging. Ze ging liever de cel in dan haar kind over te leveren aan de genade van de vaccinatiearts.’
De weerstand tegen vaccins beleefde in deze tijd zijn voorlopige hoogtepunt in Leicester. Slechts 707 van de 2281 kinderen die in de tweede helft van 1883 in de stad geboren waren, werden ingeënt.
Het stadsbestuur moest vaccinatie opgeven als strategie om groepsimmuniteit te bereiken en nam zijn toevlucht tot lockdownmaatregelen om te voorkomen dat de ziekte zich verspreidde.
Zo bleven de gevolgen binnen de perken, en vanwege de goede resultaten riep het stadsbestuur in 1884 de zorgautoriteiten in Londen op om de vervolging van vaccinatieweigeraars te beperken.
De autoriteiten legden het verzoek naast zich neer, wat tot massademonstraties leidde. Tijdens een daarvan werd de pop die Edward Jenner voorstelde onthoofd.
Volgende epidemie slaat hard toe
De artsen maakten zich zorgen om de volkswoede en waren bang dat Leicester getroffen zou worden door een nieuwe epidemie.
In 1893 ging het mis. De ziekenhuizen stroomden vol, en doodzieke pokkenlijders werden naar huis gestuurd omdat er geen plaats voor hen was.
Leicester kon een tragisch record in de boeken schrijven: meer dan twee van de drie kinderen waren besmet – het hoogste percentage van het land.
Maar de antivaxers gaven zich niet gewonnen en in 1898 maakte het parlement het mogelijk voor ouders om vanwege gewetensbezwaren te weigeren.
In 1907 werd de verplichte vaccinatie afgeschaft. Tegen die tijd waren de meeste Britten het er vanwege de goede resultaten en voorlichtingscampagnes over eens dat vaccinatie hielp.
Bijna 200 jaar na Edward Jenner, in 1978, verklaarde de Wereldgezondheidsorganisatie WHO de gevreesde ziekte voor uitgeroeid.