Galilei laat de kerk huiveren

De geruchten over zijn capaciteiten gingen al snel rond en hij kreeg een aanstelling bij de universiteit van Padua bij Venetië, waar zijn kennis van wis- en natuurkunde de scheepsbouwers op het Arsenaal, de Venetiaanse werven, ten goede kwam.

Toen hij halverwege de 30 was, ontmoette hij de mooie, 22-jarige Marina Gamba. Ze werden verliefd en kregen drie kinderen.

Kijker laat nieuwe dingen zien

Hoewel de kinderen Galilei’s naam droegen, trouwde het stel nooit.

Marina was van te lage komaf voor het voorname geslacht Galilei, en bovendien wilde de traditie dat wetenschappers ongehuwd bleven en hun tijd gebruikten om jonge studenten les te geven.

Van die regeling zou Galilei profiteren, want begin 17e eeuw kreeg hij een bijzondere leerling: de 17-jarige Cosimo, zoon van groothertog Ferdinando de’ Medici van Toscane.

Italië telde in die tijd allerlei staatjes, bestuurd door vorsten met veel invloed in godsdienstige, maatschappelijke en wetenschappelijke zaken.

Een van de machtigste was de groothertog van Toscane, en deze stuurde in 1605 zijn zoon naar de beroemde Galilei. Die rook zijn kans.

Hij zocht naar een manier om de banden met het invloedrijke huis De’ Medici te versterken en in 1609 deed die gelegenheid zich voor.

Galilei hoorde over de Hollandse kijker, een baan­brekende uitvinding van de Zeeuw Hans Lipperhey waarmee verre voorwerpen konden worden vergroot.

Galilei bouwde zijn eigen kijker en richtte die enthousiast op de lucht. Naast het oneffen oppervlak van de maan zag hij nog meer wonderen.

Zo nam hij begin 1610 op een nacht vier kleinere ‘sterren’ waar (in feite manen) die zich regelmatig om Jupiter heen bewogen.

‘Vier sterren, vanaf het begin van de wereld tot onze tijd nog nooit gezien,’ schreef Galilei enthousiast.

Hij tekende zijn observaties op in het boek Sterrenbode, waarin hij de manen de naam ‘Cosmica Sidera’ gaf, naar zijn hoogstaande leerling.

Toen Cosimo voor de eer bedankte en voorstelde ze ‘Medicea Sidera’, Medici-sterren, te noemen, moest Galilei de naam aanpassen in ruim 500 reeds gedrukte exemplaren van het boek.

Maar zijn werk wierp vruchten af. Niet lang daarna mocht Galilei zich ‘eerste wiskundige aan de universiteit van Pisa en hoffilosoof en -wiskundige van de groothertog’ noemen.

Galilei maakte zijn entree in de hoge kringen in stijl. Op zijn eerste reis naar Rome als hofwiskundige besprak hij zijn bevindingen met de machtigste mannen van de kerk.

Velen van hen hadden zelf een kijker gekocht en konden Galilei’s waarnemingen dus bevestigen. De prestigieuze Accademia dei Lincei maakte hem lid, en hij mocht zelfs op audiëntie komen bij de paus.

Intellectueel wordt verbrand

Die kerkelijke acceptatie was belangrijk, want astronomie was in de 17e eeuw een controversieel onderzoeksgebied.

De kerk vond het respectabel om Gods schepping op aarde te bestuderen, maar de hemel was een heel ander verhaal.

De hemel was van God, en hij had deze geschapen met de aarde in het centrum en alle andere planeten eromheen.

Het feit dat de Reformatie verdeeldheid had gezaaid in de kerk, waardoor veel katholieken de rechte weg hadden verlaten, maakte dat het Vaticaan de oude ideeën des te fanatieker beschermde.

Zo’n 100 jaar eerder had de kerk de astronoom Nicolaas Copernicus de mond gesnoerd, die beweerde dat de aarde om de zon draaide, en in 1600 was de Italiaanse filosoof Giordano Bruno om dezelfde reden verbrand.

Dat Galilei zijn ontdekkingen besprak met geestelijken in Rome, was niet alleen uit professioneel oogpunt. Het kon ook zijn carrière en zelfs zijn leven redden.

Toen er in 1612 kritiek kwam op Galilei, besprak hij zijn zienswijzen dan ook in Rome en legde hij het Vaticaan een deel voor van het nieuwe boek waar hij aan werkte, over de zon, de aarde en hun plek in het heelal.

Want wat Galilei zag, week af van de leer van de kerk. ‘In 12 jaar maken ze een geweldige draai om het middelpunt van het heelal, de zon,’ schreef Galilei bijvoorbeeld over de manen van Jupiter, waarmee hij duidelijk kleur bekende.

Een priester had Galilei al bestempeld als een ‘beoefenaar van duivelse kunsten’ en een ‘vijand van het ware geloof’, maar in Rome gingen ze er meer ontspannen mee om, zolang Galilei het nieuwe wereldbeeld niet actief uitdroeg.

Aan kardinaal Roberto Bellarmino, die ook astronomie had gestudeerd, beloofde Galilei zijn ideeën slechts te presenteren als een van de mogelijke theorieën, en niet als feiten.

En om zijn critici rustig te houden liet hij Bellarmino een verklaring schrijven. Daarin stond uitdrukkelijk dat Galilei nergens van werd beschuldigd, maar dat hij slechts een vermaning had gekregen omdat zijn theorieën in strijd waren met de heilige geschriften.

In de overtuiging dat hij nu beschermd was tegen toekomstige beschuldigingen, keerde Galilei huiswaarts. Maar ondanks de ‘garantie’ besprak hij zijn bevindingen in de jaren daarop alleen met vrienden.

Vaticaan keurt boek goed

In de zomer van 1623 kwam er een nieuwe paus, en dat leek goed nieuws voor Galilei en de verspreiding van zijn ontdekkingen en theorieën.

Maffeo Barberini, ofwel paus Urbanus VIII, was een van de in wetenschap geïnteresseerde vrienden van Galilei, en de twee hadden elkaars ideeën al vaak gesteund.

De paus liet publiekelijk weten dat hij de kunst en de wetenschap wilde bevorderen, en toen Galilei naar Rome ging om zijn oude vriend geluk te wensen, werd hij de hemel in geprezen.

‘Deze grootse man, wiens roem aan de hemel straalt en zich wijd en zijd over de aarde verspreidt, omarmen we met vaderlijke liefde,’ schreef Urbanus VIII.

Bemoedigd schreef Galilei verder aan het boek Dialoog over de twee voornaamste wereldsystemen, waarin hij vrijwel elke natuurwetenschappelijke kwestie onder de loep nam.

Als verteltechnisch trucje – en om zich te weren tegen critici – gaf hij het boek de vorm van een gesprek tussen drie mannen, die de twee theorieën over het zonnestelsel bespraken.

Zo kregen beide kanten spreektijd, dacht Galilei. Om zeker te weten dat hij niet afweek van de juiste leer, ging hij naar het Vaticaan om de formele toestemming te verkrijgen die nodig was om een boek te laten drukken.

In een paar weken had hij het voor elkaar. Maar toen sloeg de pest toe, die een verwoestend spoor door Italië trok.

Om zich te beschermen voerde Rome quarantaineregels in, en die maakten het censureren van Galilei’s manuscript lastig.

In overleg met het Vaticaan werd een deel van het boek lokaal goedgekeurd en gingen de controversiële gedeelten naar Rome.

Toen het boek in februari 1632 ten slotte uitkwam, oogstte het alom lof. ‘Ik heb het altijd bij me (...) en ik lees er uit voor aan vrienden,’ schreef de hoofd­wiskundige van paus Urbanus.

Zelf had de paus geen tijd om het boek te lezen, want zijn ambtstermijn was al snel uitgelopen op chaos.

De religieuze onenigheid die volgde in het kielzog van de Reformatie, was inmiddels ontaard in de Dertigjarige Oorlog en een scala aan daarvan afgeleide conflicten.

Urbanus’ inmenging in de oorlog had het Vaticaan veel gekost, en meerdere kardinalen verzetten zich tegen de in hun ogen te milde houding jegens de Duitse protestanten.

Galilei’s vijanden zagen hun kans schoon om de paus op te stoken tegen zijn oude vriend: het boek bespotte en beledigde de kerk, zeiden ze, en daar zat iets in. Zoals gezegd had het boek de vorm van een gesprek tussen drie mannen.

Maar daarin werden de standpunten niet gelijkwaardig gepresenteerd: twee hooggeleerde mannen verdedigden het idee van de zon als middelpunt, terwijl het standpunt van de kerk dat de aarde het centrum was, stuntelig werd verwoord door ene Simplicio. De paus was woest.

Galilei werd ontboden door de Inquisitie – de gevreesde kerkelijke rechtbank. Galilei, die inmiddels al wat ouder was, was geschokt en stelde voor hij nogmaals naar Rome ging zijn testament op.

Notulen verdraaien het gesprek

Op 12 april 1633 betrad hij het Paleis van de Inquisiteur, waar hij verhoord werd over zijn gesprek met kardinaal Bellarmino
.

‘Tot welk besluit bent u gekomen?’ vroeg de grootinquisiteur streng. Galilei gaf het gesprek en de uitkomst ervan zo goed mogelijk weer: dat hij het heliocentrische wereldbeeld alleen als hypothese mocht bespreken.

Hij liet ook de brief van Bellarmino zien. De grootinquisiteur pakte de notulen van het gesprek erbij, en die bleken in veel sterkere bewoordingen te zijn geformuleerd.

‘Hij mag voortaan op geen enkele wijze voor de theorie ijveren of deze in woord of schrift verdedigen,’ luidde de weergave van Bellarmino’s woorden.

Nu begreep Galilei dat zijn gesprek met kardinaal Bellarmino in de officiële notulen heel wat scherper was verwoord dan de goedmoedige aanbeveling die hij meende te hebben gekregen.

De situatie bracht Galilei in een lastig parket. Het zag er onmiskenbaar uit alsof hij de paus had proberen te misleiden door hem het boek te laten goedkeuren.

Bovendien was het voor iedereen die de Dialoog las duidelijk waar Galilei’s sympathieën lagen.

Volgens de theologen van de Inquisitie was het ‘boven elke twijfel verheven dat Galilei de leer over de beweging van de aarde op schrift verdedigd heeft’. Het feit dat Galilei in het Italiaans schreef en niet in het Latijn, maakte de zaak er niet beter op.

‘Hij schrijft in het Italiaans – en niet als handreiking naar buitenlanders of naar geleerde mannen, maar om het gewone volk tot deze leer te verleiden,’ zo luidde een van de verbolgen commentaren.

Paus dreigt met marteling

Gelukkig voor Galilei had hij nog steeds vrienden in het Vaticaan. Veel geleerden hadden diep respect voor hem en waren heel ongelukkig met de situatie.

Daarbij was de hele situatie nogal beschamend voor de kerk, die zelf toestemming had gegeven om het boek te laten drukken.

Om beide partijen gezichtsverlies te besparen, wilde de inquisiteur Galilei ‘tot rede brengen’. Het gesprek leidde ertoe dat een vermoeide en door jicht geplaagde Galilei zijn zonden beleed.

‘Toen ik het boek na lange tijd weer zag, kwam het mij voor als een nieuw document, van een andere auteur. Mijn fouten waren – dat geef ik toe – ijdele ambitie, onwetendheid en onkunde,’ verklaarde hij schuchter.

De Inquisitie stelde zich verzoenend op, maar daarmee was de kous nog niet af. De paus had het laatste woord, en Urbanus kon het zich politiek gezien niet veroorloven om mild te zijn.

Bovendien voelde hij zich bedrogen door zijn oude vriend. Hij werd steeds bozer op Galilei en dreigde zelfs om hem te laten martelen.

Zo ver zou het niet komen, maar de paus zorgde er wel voor dat Galilei’s carrière als astronoom definitief voorbij was.

In juni 1633 werd hij naar het klooster van de kerk Santa Maria sopra Minerva in Rome gebracht. Hier ontving hij zijn oordeel als ‘verdachte van ernstige ketterij’.

In boetekleed moest hij zweren dat hij begreep te zijn veroordeeld omdat hij ‘dacht en geloofde dat de zon het centrum van de wereld is en stilstaat, en dat de aarde niet het centrum is, en beweegt’.

Plechtig beloofde hij ‘met een eerlijk, ongeveinsd hart de bedoelde fouten en ketterijen te vervloeken en verafschuwen. En ik zweer om dit in de toekomst nooit meer te zeggen of te bepleiten.’

Het verhaal gaat dat Galilei zijn eed eindigde met de gefluisterde woorden ‘eppur si muove’ – en toch beweegt ze. Dat zal vast niet waar zijn, want dan had hij een groot risico gelopen om op de brandstapel te belanden.

Bezoek van allerlei geleerden

De wetenschapper zat de rest van zijn leven in huisarrest in Florence. Zijn tijd als astronoom was voorbij, maar Galilei stortte zich nu op andere takken van de wetenschap.

Hoewel hij formeel niet met andere geleerden mocht omgaan, kreeg hij veel bezoek van prominente gasten. In zijn laatste jaren was Galilei ziekelijk en uiteindelijk werd hij blind.

‘Dit universum, dat ik met mijn waarnemingen en demonstraties duizenden malen heb vergroot, is nu verkleind, gereduceerd en ingekrompen tot de arm­zalige gevangenis van mijn lichaam,’ schreef hij in 1638.

Vier jaar later stierf de geleerde in het bijzijn van zijn twee assistenten en zijn zoon Vincenzo. Lucas Holste, Vaticaan-­bibliothecaris, schreef een necrologie die een haast profetische klank kreeg.

‘Nu de afgunst een einde kent, zal de superioriteit van dit intellect bekendheid krijgen en voortaan in dienst staan van hen die de waarheid zoeken.’