Natuurdocumentaires behoren tegenwoordig tot de populairste tv-programma’s. Maar als je in de jaren 1950 exotische dieren in hun natuurlijke omgeving wilde zien, moest je naar de bioscoop.
In 1958 presenteerde Disney een sensatie: de film White Wilderness was in drie jaar tijd opgenomen in de Canadese natuur, en de filmploeg was erin geslaagd prachtige scènes in Technicolor op te nemen. Het affiche beloofde brullende ijsberen, bronstige rendieren en sluipende wolven.
De bioscoopbezoekers waren echter het meest verbaasd over een groep lemmingen die door het noordelijke landschap dartelde.
‘Vóór hen ligt de arctische kust, maar toch blijven de beestjes rennen. Door hun ongecontroleerde gedrag tuimelen ze van de klif,’ aldus de voice-over. Er klonk dramatische muziek, en een voor een stortten de beestjes in zee.
De Disney-film White Wilderness was zo goed dat hij een Oscar won.
‘Ze werpen zich van de klif. Ze lijken het allemaal te overleven. Nu beginnen ze te zwemmen – vreemd genoeg niet naar land, maar richting de horizon. Geleidelijk slaat de vermoeidheid toe. Hun vastberadenheid ebt weg, en weldra is de zee bezaaid met lijkjes.’
Disney won een Oscar voor beste documentaire, en de lemmingen werden een symbool voor mensen die onnadenkend achter elkaar aan naar de afgrond lopen. Maar is het echt zo dat de dieren massaal zelfmoord plegen?
In 1959 won White Wilderness een Oscar voor beste documentaire. De grote winnaar dat jaar was de muzikale romcom Gigi, die er negen in de wacht sleepte.
VOORS en TEGENS: Meerdere verklaringen
Bij lemmingen kan de populatie sterk schommelen van jaar tot jaar. In jaren met veel lemmingen raakt het voedsel op en moeten de dieren migreren. Dat doen ze in grote groepen.
Volgens oude encyclopedieën lagen bepaalde Noorse fjorden soms vol met dode lemmingen. Er staat ook dat de dieren geen voedsel zoeken, maar zich verzamelen om zelfmoord te plegen.
In de Disney-film zie je dat de lemmingen bewust de zee opzoeken en zich van een klif werpen, maar in plaats van terug naar de kust te zwemmen, proberen ze de overkant van de oceaan te bereiken. Dat voornemen is gedoemd te mislukken, en zo zwemmen ze hun dood tegemoet.
De film is opgenomen in Alberta, Canada, waar de lemming van nature niet voorkomt. De filmploeg had de dieren gekocht van een Inuitjongen.
Meer trucs volgden. Sommige opnamen werden gemaakt op een draaibare tafel, zodat de camerahoek makkelijk kon worden veranderd. En toen alle scènes geschoten waren, joeg de filmcrew de diertjes een klif af. Als je goed kijkt, zie je dat ze proberen terug te krabbelen, maar de klif is te steil.
Ten slotte werden de dieren bang gemaakt door honden, waardoor ze in zee sprongen. Sensatie gegarandeerd. De rest was aan de voice-over, die het (fictieve) gedrag van de lemmingen verklaarde.
VIDEO: Bekijk de controversiële filmclip
In de filmscène zie je ongeveer 50 seconden dat de lemmingen zich tegen hun lot proberen te verzetten. Koortsachtig kruipen ze omhoog, maar de klif is te steil en ze kunnen geen houvast vinden in de losse aarde.
CONCLUSIE: Disney leverde vals bewijs voor de mythe
De zelfmoordmythe van de lemming dateert van vóór de Disneyfilm White Wilderness, maar de filmcrew construeerde het bewijs voor het vermeende gedrag door de dieren te doden.
Dat lemmingen elkaar blindelings volgen om zelfmoord te plegen, is door biologen weerlegd. Toch leeft de mythe voort als een metafoor voor wat er gebeurt als mensen niet meer zelf nadenken, maar klakkeloos achter elkaar aanlopen.
De échte lemmingen op weg het ravijn in ...
Het zogeheten lemmingeffect duikt op in artikelen en boeken. ‘Gedragen beleggers zich als lemmingen?’ vroeg een financieel tijdschrift. En in een artikel over de hysterie op Black Friday stond:
‘Een kudde lemmingen bestormt winkelcentra om een goedkope flatscreen in handen te krijgen.’ Maar zo dom zou een lemming zich nooit gedragen.
OORDEEL VAN DE MYTHEKRAKERS:
Laat de lemmingen met rust.
