Tijdens de Jom Kippoeroorlog in 1973 lijdt Israël zware verliezen. In drie dagen tijd halen Egypte en Syrië wel 49 Israëlische vliegtuigen neer.
In luchtduels zijn de Israëliërs superieur, maar de verliezen zijn het gevolg van een nieuw wapen waar de Arabieren over beschikken: luchtdoelraketten.
Die zijn op voertuigen gemonteerd en worden telkens verplaatst naar een nieuwe positie, waar de effectieve radarsystemen Israëlische jachtvliegtuigen op weg naar het front volgen.
Een raket vliegt op de jagers af en schiet ze neer.
De VS zijn niet blij met de berichten uit het oorlogsgebied. De Jom Kippoeroorlog is namelijk niet alleen een conflict tussen Israël en zijn buurlanden, maar ook een krachtmeting tussen Russisch en Amerikaans oorlogsmaterieel, en het ziet er niet goed uit voor de VS.
Als de Koude Oorlog warm wordt en de luchttroepen van de NAVO in Europa even zware verliezen lijden als de Israëliërs nu, is de NAVO binnen twee weken door haar toestellen heen. En dan loopt de Sovjet-Unie West-Europa zo onder de voet met haar enorme tankarsenaal.
De VS hebben een heel nieuw type vliegtuig nodig, dat onzichtbaar is voor de radar die met dodelijke precisie luchtdoelraketten naar hun doelwit leidt.
Lockheed nodigt zichzelf uit
Het ministerie van Defensie van de VS nodigde in 1974 vijf grote Amerikaanse vliegtuigproducenten uit voor ‘Project Harvey’ – genoemd naar een film over een onzichtbaar reuzenkonijn van twee meter hoog.
Twee producenten haakten direct af, een derde experimenteerde liever met elektronische afleiding dan een nieuw vliegtuig uit te vinden.
Alleen McDonnell Douglas en Northrop waren nog over, maar in 1975 nodigde het bedrijf Lockheed zichzelf uit.
‘Hoe bouwen we een vliegtuig zo, dat het niet te zien is voor radar?’ Richard Scherrer, hoofd van Skunk Works
De Lockheed-fabriek in Californië was afgevallen omdat deze al bijna 10 jaar geen gevechtsvliegtuig had ontwikkeld, maar de directeur benadrukte dat het bedrijf wel spionagevliegtuigen en drones met radarreflectie voor de CIA had gebouwd.
De ontwikkelingsafdeling van Lockheed, codenaam ‘Skunk Works’, ging aan de slag om luchtvaartgeschiedenis te schrijven.
Voor het eerst werd een toestel niet ontwikkeld volgens de wetten van de aerodynamica, maar volgens die van het elektromagnetisme.
Software helpt ingenieurs
Het hoofd van Skunk Works vroeg zijn team van knappe koppen om ideeën.
‘Hoe bouwen we een vliegtuig zo, dat het niet te zien is voor radar?’ was de vraag.
‘Simpel,’ zei Denys Overholser. Hij was de rekenaar van het team en moest ervoor zorgen dat de radarreflectie van de voorgestelde ontwerpen klein genoeg was.
‘Je bouwt het op uit rechte vlakken en zet die onder een hoek, waarbij de randen zijn afgekeerd van de zichtlijn van de radar. Zo wordt de radarstraal weg van de radar gereflecteerd.’
In de drie weken daarop ontwikkelde Overholser software die kon berekenen hoe zichtbaar diverse ontwerpen van de vliegtuigromp zouden zijn voor radar.
Hij maakte – o ironie – gebruik van oude theorieën van een onderzoeker uit de Sovjet-Unie die de Russische luchtmacht niet bruikbaar had geacht.
Toen Overholser de software af had, onderwierp hij de 20 concepten van zijn collega’s voor een onzichtbaar vliegtuig aan diverse berekeningen.
Zoals Overholser al had voorspeld, hadden ze allemaal rechte vlakken en scherpe hoeken.
In 1975 waren de computers nog niet krachtig genoeg om de gecompliceerde berekeningen aan te kunnen die voor een vliegtuig met ronde vormen nodig zijn.
Overholsers software selecteerde het meest veelbelovende voorstel, en Skunk Works bouwde er een houten testmodel van.
De ingenieurs van Lockheed kwamen uit op een knullig uitziend ontwerp, een soort grote driehoeken op een plat vlak.
Lockheeds model zag er raar uit
Van bovenaf gezien vormde dit een driehoek, terwijl de romp en de motoren als een groep piramiden omhoogstaken.
De rechte vlakken en scherpe hoeken deden denken aan de facetten van een edelsteen, en dat leverde het model de bijnaam ‘Hopeless Diamond’ op, ofwel ‘hopeloze diamant’ – een woordgrap op de beroemde reusachtige Hopediamant.
Het toestel zou geen prijs winnen voor schoonheid of elegante manoeuvres, dat was bij voorbaat duidelijk.
Het houten model werd op een hoge paal geplaatst en een radar probeerde het op te sporen. Toen alleen de paal op het scherm verscheen, reden de technici naar het testterrein om te zien of de Hopeless Diamond er niet af was gevallen.
Maar het model zat nog gewoon op zijn plek. Skunk Works moest een nieuwe paal bouwen die geen radarreflectie gaf om het ontwerp te kunnen testen.
Het resultaat was zo indrukwekkend dat Lockheed de luchtmacht uitnodigde om de Hopeless Diamond te bekijken. De demonstratie begon niet best, want het model gaf een veel grotere radarreflectie dan de fabriek had verwacht.
Koortsachtig zochten de Lockheed-technici naar een verklaring, tot een telefoontje vanaf het testterrein het raadsel ophelderde: er zat een vogel op het vliegtuig! Het dier werd weggejaagd, waarop het signaal van de radar verdween. Het model was onzichtbaar.
Op dat moment had rivaal McDonnell Douglas het al opgegeven, en het testmodel van Northrop gaf een bijna 10 keer grotere radarreflectie af dan de Hopeless Diamond.
Lockheed was de winnaar, en de fabriek ging aan de slag met de bouw van een prototype.
Schietstoel redt piloot
In 1977 waren er twee prototypen klaar. Ze hadden de codenaam Have Blue en waren in het diepste geheim gebouwd, want de Sovjet-Unie mocht niet weten waar de Amerikaanse luchtmacht mee bezig was.
De prototypen waren nauwelijks vliegtuigen te noemen.
‘Het vliegtuig dook aan één kant 2 meter omlaag en knalde op de landingsbaan.’ Amerikaanse piloot tijdens de testvluchten
De prijs voor de minimale radarreflectie was een zeer slechte aerodynamica. De toestellen bleven alleen maar in de lucht doordat vier computersystemen het roer en de welvingskleppen van de vleugels, die de lift vergrootten, constant bijstelden.
Anders zou het vliegtuig gaan tollen.
Toen de Have Blue in december 1977 voor het eerst opsteeg, bleek hij niet zo moeilijk te besturen als was gevreesd.
Maar enige kuren had het toestel wel. Een half jaar later mislukte de landing bij de 37e vlucht.
‘Ik wilde net de neus laten zakken toen het misging met de dalingshoek. Het vliegtuig dook aan één kant 2 meter omlaag en knalde op de landingsbaan,’ zei testpiloot Bill Park later.
De klap op het asfalt beschadigde het landingsgestel, en Park kon de Have Blue-01 niet meer veilig aan de grond zetten.
Hij activeerde zijn schietstoel, liep daarbij een hersenschudding op en brak zijn been toen hij bewusteloos landde aan zijn parachute.
Het was het einde van Parks carrière, en de Have Blue-01 was total loss.
De Have Blue-02 maakte 52 vluchten, waarna er meerdere systemen uitvielen en de piloot een noodsprong maakte.
De wrakken werden in de woestijn begraven, de locatie is onbekend.
Desondanks waren Lockheed en de luchtmacht overtuigd van het potentieel van het toestel. Onder de codenaam Senior Trend ontstond het definitieve ontwerp.
Radar had invloed op de vliegtuigproductie na de oorlog.
Verbergen in de lucht
Je goed kunnen verbergen was voor militaire vliegtuigen altijd al belangrijk, maar de methoden zijn veranderd.
Laag vliegen:
De oudste en simpelste methode om je te verbergen is laag vliegen. Heuvels, bomen en hoge gebouwen blokkeren radar, maar de hindernissen vormen ook een dodelijke dreiging voor de piloot zelf.
Misleiden:
Is verbergen niet mogelijk, dan kun je de vijand op een dwaalspoor brengen. In de Tweede Wereldoorlog brachten Britse vliegtuigen Duitse radarinstallaties in de war door repen aluminium uit te werpen, die op de radar op een doel ter grootte van een bommenwerper leken.
Hoog vliegen:
Radar heeft een beperkt bereik. In de jaren 1950 kon Russische radar vliegtuigen boven de 20 km niet waarnemen. Het Amerikaanse Lockheed ontwikkelde het spionagevliegtuig U-2, dat vanaf 21 km hoogte foto’s nam van Russische bases.
Sneller vliegen:
Radar heeft geen waarde als het wapen niet kan raken wat het waarneemt. Lockheeds spionagevliegtuig SR-71 haalde in de jaren 1960 3500 km/h. Russische raketten konden het niet inhalen voor ze door hun brandstof heen waren.
Jager is bommenwerper
Eindelijk was de Lockheed F-117 Nighthawk klaar voor de strijd.
De vleugels waren vergroot en de twee staartroeren waren aangepast. Dat maakte het toestel stabieler zonder afbreuk te doen aan de stealthcapaciteiten.
De F van F-117 stond voor fighter, jachtvliegtuig, maar het toestel was bedacht als een wapen om gronddoelen aan te vallen.
De verbeteringen ten spijt vloog de Nighthawk nog niet goed genoeg om vijandelijke vliegtuigen aan te kunnen.
Daarom had hij als enige bewapening bommen, die tot 2300 kilo konden wegen.
Het stealthvliegtuig werd nooit tegen de Sovjet-Unie ingezet, wat wel het idee was geweest.
De Koude Oorlog was voorbij toen de VS in 1989 Panama binnenvielen en twee Nighthawks hun eerste bombardement uitvoerden.
De echte vuurdoop kwam pas twee jaar later in de Golfoorlog, toen een internationale coalitie het leger van de Iraakse dictator Saddam Hoessein uit buurland Koeweit wilde verjagen.
‘Niemand leek door te hebben dat ik daar vloog.’ Eerste piloot uit de VS boven Bagdad, 1991
De Nighthawk moest in de nacht van 15 op 16 januari 1991 een luchtaanval doen tegen Irak.
De eerste bom moest door piloot Gregory Feest afgeworpen worden boven een bunker bij Bagdad. Nu kon het toestel zijn waarde bewijzen, want Irak had een zeer uitgebreid, geavanceerd luchtafweersysteem.
‘Niemand leek door te hebben dat ik daar vloog,’ zei de piloot later.
Hij richtte zijn infraroodsensor op de bunker en zodra hij binnen bereik was, opende hij het bommenluik.
Hij voelde het vliegtuig bijna een ton lichter worden.
Terwijl de lasergestuurde bom op de bunker af raasde, zette Feest koers naar zijn volgende doel. Pas toen de raket insloeg, beseften de Irakezen dat ze werden aangevallen.
‘Overal zag ik lichtspoormunitie, lichtflitsen en explosies. Het hele land was ontwaakt – met meer luchtafweer dan ik me had kunnen voorstellen. Er vlogen links en rechts luchtafweerraketten langs me heen, maar ze leken niet gericht te zijn afgeschoten. De stealthtechnologie werkte echt,’ vertelde Feest.
Hij vloog daarom kalm door het inferno naar zijn volgende doel, om vervolgens heelhuids terug te keren naar de basis.
Zwakke plek ontdekt
Er ging geen enkele Nighthawk verloren in de Golfoorlog. Het vliegtuig was totaal onzichtbaar als het ’s nachts op zijn doel afvloog.
Maar de volgende keer dat het in een oorlog werd ingezet, kwam er een zwakke plek aan het licht.
Deze keer was Servië de vijand, en de Nighthawks moesten het Servische leger dwingen zich terug te trekken uit Kosovo.
De Amerikaanse generaal Norman Schwarzkopf liet in de Golfoorlog in 1991 graag filmpjes zien van Nighthawk-raketten die doel troffen.
Op de avond van 27 maart 1999 ving een Servische raketbatterij zeer zwakke radarreflecties op.
De bemanning dacht dat het een Amerikaans stealthvliegtuig was, maar de oude luchtafweerraketten uit de jaren 1960 kregen het niet in het vizier voor het doel even later weer van de radar was verdwenen.
Tot het opeens duidelijk te zien was.
De piloot Darrell Zelko had het bommenluik open gedaan, waardoor de onzichtbaarheidsmantel van het toestel even afgleed.
Twee raketten stegen op, terwijl Zelko nietsvermoedend doorvloog.
Hij wierp de bom af, sloot het luik, maakte een draai en trok op.
De ene raket verloor hem uit het oog, maar de andere trof doel en reet een groot stuk van de vleugel af.
Zelko activeerde ijlings de schietstoel en stond even later midden in het land van de vijand. Hij had geluk dat Amerikaanse helikopters als eerste bij hem waren.
Het incident liet zien dat de Nighthawk naast zijn vele pluspunten ook zwakke plekken had.
Tijdens een oefening laat een Nighthawk een 900 kilo zware, lasergestuurde bom vallen, die zelf zijn doel opspoort. Hetzelfde type bom werd in de Golfoorlog gebruikt.
Het vliegtuig werd nog bij de Amerikaanse invasie in Irak in 2003 ingezet, maar vijf jaar daarna gaf de luchtmacht het toestel op.
Het was gebouwd met technologie van 30 jaar oud, en inmiddels waren er veel geavanceerde stealthtoestellen mogelijk.
Lockheed ontwikkelde ook de volgende generatie, namelijk de veel snellere en wendbaardere jager F-22 Raptor.
Die wordt nu vervangen door de F-35 Lightning II of Joint Strike Fighter, die ook door Nederland is aangekocht.