Spanjaarden in hun hemdje gezet
Op deze dag in 1633 stierf Cornelis Claesz. van Wieringen. Hij maakte een gigantisch schilderij van een spectaculaire zeeslag tussen de Hollanders en de Spanjaarden. ‘De zeeslag bij Gibraltar’ is niet alleen vanwege zijn formaat bijzonder. Grappige details symboliseren de Hollandse triomf en schetsen de vernedering van de zuiderburen.
De meester was te duur
De Admiraliteit van Amsterdam wilde stadhouder prins Maurits, de hoogste militair van de Republiek der Verenigde Nederlanden, een cadeau aanbieden ter ere van zijn heldendaden. De eerste keus voor de maker van het gewenste schilderij was Hendrik Cornelisz. Vroom, de grondlegger van de Europese zeeschilderkunst.
Zijn naam en goede reputatie brachten ook een prijskaartje met zich mee. Vroom vroeg een exorbitant bedrag en de onderhandelingen liepen stuk. De Admiraliteit wendde zich tot zijn leerling Van Wieringen en vroeg hem een proefstuk te maken om te laten zien wat hij in huis had.
Eerst even oefenen
Van Wieringen maakte een schilderij met vele schepen, een ontploffing en bemanning die letterlijk door de lucht vliegt. Prins Maurits was tevreden. Vervolgens ging Van Wieringen aan de slag met een ‘modello’. Daarmee moest hij in klein formaat laten zien hoe de uiteindelijke compositie van De zeeslag bij Gibraltar op 25 april 1607 eruit zou gaan zien. Ook dit was naar aller tevredenheid: eindelijk was de opdracht voor Van Wieringen.
Het doel van zo’n modello was de opdrachtgever te laten zien wat hij kon verwachten bij het daadwerkelijke doek. Als het op de modello goed was, dan was het op het grote doek ook goed, zo was de gedachte. Van Wieringen bracht een minuscuul tekeningetje aan in zijn modello, dat nauwelijks te zien was met het blote oog.
Dit detail klopte niet met de werkelijkheid. Kennelijk was het niemand opgevallen. En hij had het lef om het ook over te brengen op het reusachtige doek.
Detail: een Nederlandse soldaat beklimt de mast van een Spaans schip.
Wat verstopte Van Wieringen?
Wat zien we op het doek? In het voorjaar van 1607 vielen zo’n dertig Nederlandse oorlogsschepen de voor anker liggende Spaanse vloot aan in de baai van Gibraltar. Twaalf Spaanse schepen gingen ten onder en duizenden opvarenden sneuvelden in het gevecht of verdronken. De overwinning was voor de Nederlanders, en de Spanjaarden bleven vernederd achter.
Van Wieringen wilde de nederlaag er blijkbaar nog extra inwrijven. Op de kust aan de voet van de Spaanse rots tekende hij een typisch Nederlands icoon: een piepkleine molen, die triomfantelijk uitkijkt over de baai. De schilder liet de Spanjaarden achter met een Hollandse molen! De vernedering was compleet.
Een graf op kosten van de staat
Wederom in strijd met de werkelijkheid voegde van Wieringen nog een gek detail toe aan het schilderij. Je ziet in het midden van het tafereel een jacht, dat hier echter nooit heeft gevaren. Het jacht is afgebeeld voor propagandadoeleinden.
Op de achterkant van het schip heeft hij naast het wapen van Amsterdam en het beeldmerk van de Admiraliteit (de toenmalige marine) het prinselijk wapen afgebeeld. Omdat het schilderij een cadeau was voor Prins Maurits (later Prins van Oranje), was het voor de opdrachtgever belangrijk dat dit in beeld werd gebracht – in strijd met de werkelijkheid.
Het Spaanse vlaggenschip St. Augustin ligt zwaar onder vuur. In de grote mast probeert iemand de commandovlag van viceadmiraal Jacob van Heemskerck naar beneden te halen. Oorlogsvoering was een psychologisch spel: het was de wens van Van Heemskerck om de Spanjaarden in eigen wateren te vernederen. De viceadmiraal beloonde de matroos die de mast in klom met 50 zilveren ‘realen van achten’.
Het hele schilderij ademt de Hollandse overwinning. Helaas eindigt het verhaal voor Van Heemskerck noodlottig: hij overleed aan een schotwond die hij tijdens de zeeslag opliep. Hij was de eerste zeeheld die een graf kreeg in de Oude Kerk in Amsterdam op kosten van de Nederlandse staat.
In de tentoonstelling De Schilderijen van Het Scheepvaartmuseum in Amsterdam zijn dit grote doek en de modello in het echt te bewonderen.
'De zeeslag bij Gibraltar' in zijn volle glorie.