Het doffe gedreun van Ottomaanse kanonnen galmt door de straten van Constantinopel. Elke keer dat de massieve stenen kogels de wallen van de Byzantijnse hoofdstad raken, trillen de huizen. De situatie is kritiek.
Na een bombardement van drie dagen geeft de Ottomaanse sultan vandaag – 9 april 1453 – ook zijn vloot het bevel om de stad aan te vallen. De 50.000 doodsbange inwoners zien de Ottomaanse oorlogsschepen dichterbij komen.
Maar ze zijn goed voorbereid. Constantinopel ligt goed beschermd achter metersdikke dubbele muren – en het enige kwetsbare punt, de Gouden Hoorn, is afgesloten: over het water loopt een loodzware, 885 meter lange ketting van ijzer.
Zolang de ketting intact blijft, kunnen de vijandelijke schepen de baai niet bereiken om via de haven de stad in te nemen.
De ketting is gespannen tussen twee torens. Hier zijn soldaten paraat voor de tegenaanval – net als de vloot van de stad, die uitgerust is met vuurspuwende vlammenwerpers, het beruchte Griekse vuur.
De ketting van Constantinopel werd beschermd door de vloot en door soldaten in de torens waaraan hij was bevestigd.
Op een van de schepen staat de Venetiaanse arts Nicolò Barbaro.
‘Toen we zagen hoe sterk we waren op het water, voelden we ons oppermachtig tegenover de ongelovige Turken. Dat kwam vooral door de ketting boven de haven en de torens die ons van twee kanten verdedigden,’ schreef hij.
Zijn geloof in de overwinning kwam doordat de zware ketting al 700 jaar lang de vijanden van Constantinopel had buitengehouden.
Helaas zijn alle verslagen over het ontwerp van deze verdedigingslinie verloren gegaan.
Pas nu, na jaren van onderzoek en experimenten, denkt een Griekse ingenieur dat hij het raadsel heeft opgelost. Uit zijn berekeningen blijkt dat de verdediging van Constantinopel veel uitgebreider was dan tot nog toe werd aangenomen. De versperring was zelfs een van de meest indrukwekkende bouwkundige prestaties ooit.
De ketting was zo zwaar dat een trekkracht van meer dan 150 ton nodig was om slechts een tiende ervan op te tillen.
De keizer van Constantinopel moest soldaten uit heel Europa inhuren om zich te verdedigen.
Strijd om de stad tussen Oost en West
Constantinopel ligt aan de Bosporus, een waterweg die Azië en Europa met elkaar verbindt. De unieke ligging en de rijkdommen die deze met zich meebracht, maakten de christelijke stad tot een felbegeerd bezit.
Geen enkele stad in Europa had een gunstiger ligging dan Constantinopel. Vanuit de diepe havens in de stad konden handelsschepen naar Afrika, de Middellandse Zee en de Zwarte Zee varen. Bovendien lag de stad tussen Azië en Europa in. Rijkdommen uit alle uithoeken van de wereld kwamen daarom langs Constantinopel.
De Grieken waren de eersten die deze mogelijkheden zagen toen ze in 667 v.Chr. de stad Byzantion stichtten aan de Europese kant van de Bosporus. Byzantion werd een knooppunt voor de handel tussen Europa, Azië en Afrika.
In 330 verplaatste de Romeinse keizer Constantijn zijn regering naar de stad. Hij noemde haar Constantinopel, met als bijnaam ‘het nieuwe Rome’. Toen Constantijn zich als eerste Romeinse keizer liet dopen, werd de stad de hoofdstad van het christendom.
Maar de welvaart en status van Constantinopel trokken ook indringers aan. Perzen, Arabieren en Centraal-Europese stammen probeerden in de loop der eeuwen de stad te veroveren. Maar Constantinopel wist zich al die tijd te verdedigen.
Stad werd zwaar verdedigd
Al sinds de Romeinse keizer Constantijn Constantinopel in 330 uitriep tot zijn hoofdstad, hadden talloze vijanden geprobeerd om de stad in te nemen.
De ligging was namelijk perfect. Constantinopel lag aan de Bosporus, een zeestraat die het Europese continent met Azië verbindt. Handelswaar uit de verste uithoeken van de wereld passeerde daarom deze stad. En daarom moest de keizer zijn gebied vanaf het allereerste begin beschermen.
‘Hij breidde de stad, die vroeger Byzantion heette, uit, omringde haar met hoge muren en bouwde schitterende huizen,’ vertelde de Romeinse historicus Sozomenus in de 5e eeuw.
In de eeuwen daarna groeide Constantinopel uit tot de sterkste vesting van Europa.
‘Hij is door de natuur geschapen en is dus nooit opstandig.’ De Byzantijn Procopius over de Gouden Hoorn
Vanaf zee werd de stad beschermd door sterke winden en verraderlijke stromingen, die het bijna onmogelijk maakten om langs de kust te varen.
Maar Constantinopel had één zwakke plek. De stad lag op een schiereiland ten zuiden van de Gouden Hoorn – een 8 kilometer diepe, 800 meter brede inham. In tegenstelling tot de omringende wateren was deze baai altijd rustig.
‘Hij is door de natuur geschapen en is dus nooit opstandig. Het is alsof de woelige wateren hier ophouden, uit respect voor de stad,’ schreef de Byzantijn Procopius in de 6e eeuw.
Dankzij het rustige water was de inham een natuurlijke haven voor oorlogsschepen. Maar als er een indringer verscheen, was de stad kwetsbaar.
De bodem langs de kust was instabiel, waardoor de verdedigingsmuren hier minder hoog waren. Vijanden konden de lage verdedigingswerken hier gemakkelijk doorbreken.
Daarom werd besloten om de Gouden Hoorn af te sluiten met een ijzeren ketting – de grootste die de wereld ooit had gezien.
De Gouden Hoorn was de poort naar Constantinopel
Door de stevige wind, gevaarlijke zeestromingen en dikke verdedigingsmuren was het bijna onmogelijk om Constantinopel vanaf land te veroveren. Maar de Gouden Hoorn leidde direct naar het hart van de stad – de haven.
De stad was één grote vesting
Richting het binnenland werd Constantinopel beschermd door een 12 meter hoge muur met bijna 200 torens. De muur werd in de 5e eeuw gebouwd door keizer Theodosius en omringde de hele stad.
Harde wind verhinderde aanvallen
De zuidkant van Constantinopel werd beschermd door verraderlijke stormen en sterke stromingen. Hierdoor konden vijandige schepen zomaar worden weggeblazen of op de rotsen lopen.
Sterke stroming
Een sterke stroming vanuit het noorden maakte het voor vijanden moeilijk om via de Bosporus aan land te gaan.
Ketting blokkeerde de inham
Het zwakste punt van Constantinopel was de Gouden Hoorn, waar het water rustig was. De Byzantijnen sloten de inham af door een ketting tussen twee torens te spannen. Achter de ketting lag de vloot van Constantinopel, klaar om terug te slaan.
Elke schakel woog 552 kilo
Tegenwoordig is het verdedigingswerk van Constantinopel verdwenen. De twee torens zijn gesloopt en de ketting is spoorloos – slechts een handvol onderzoekers durft de afmetingen ervan in te schatten. Zij baseren zich meestal op de resten van kettingen die rond Istanboel – de Turkse naam voor Constantinopel – zijn gevonden.
Maar deze overblijfselen hebben verschillende maten en niemand weet echt waar ze vandaan komen. Mogelijk is het oorlogsbuit, bijvoorbeeld uit Rhodos, dat in 1522 door de Ottomanen werd veroverd.
Daarom dook de Griekse ingenieur Georgios Anapniotis in de historische bronnen op zoek naar antwoorden.
We weten niet wanneer de verdediging van de Gouden Hoorn precies werd gebouwd, maar antieke bronnen vertellen dat keizer Tiberius in de 6e eeuw een fort liet bouwen in de wijk Galata, aan de noordkust van de Gouden Hoorn.
Het fort moest schepen in de Gouden Hoorn beschermen – wellicht door een ketting die van Galata naar Constantinopel liep.
De ruïnes van de verdedigingsmuren van Theosodius zijn nog steeds in Istanboel te zien.
De eerste duidelijke vermelding van de ketting dateert uit de 8e eeuw. Er staat dat de keizer het bevel gaf om de ketting, die vijandelijke schepen uit de baai moest houden, ‘s nachts te laten zakken.
Volgens latere bronnen hing de ketting tussen twee torens – Castellion op de noordoever en Centenarion op de zuidoever van de Gouden Hoorn. Als de vijand naderde, werd de ketting opgehesen.
De ingenieur Georgios Anapniotis, die in 2021 een boek over dit onderwerp uitgaf, ontdekte dat de geschatte afmetingen van de ketting niet klopten.
Historische bronnen beschrijven de kettingschakels als ‘zeer zwaar’. Er staat ook dat galeien, die soms wel 40 ton wogen, de ketting niet konden breken.
Anapniotis vond ook een verwijzing uit 1877, waarin een man, Glavanis, een bewaard gebleven maar nu verloren gegaan deel van de ketting had gezien in het arsenaal van Istanboel, Tophane.
Volgens Glavanis waren de schakels van de ketting zo dik als een arm, ovaal en meer dan een meter lang. Op basis van die beschrijving kon Anapniotis uitrekenen dat elke schakel van de ketting 552 kilo woog. Het totale gewicht van de ketting was daarmee 582 ton.
Bronnen zeggen dat elke schakel meer dan een meter lang was. Ingenieur Georgios Anapniotis rekende uit dat elke schakel 552 kilo woog.
Moslims werden verjaagd
De ketting werd voor het eerst gebruikt in 717. Sinds de profeet Mohammed in 622 op het oorlogspad was gegaan, hadden de moslims grote delen van het Midden-Oosten en Noord-Afrika veroverd.
Tegen het einde van de 7e eeuw strekte het Omajjaden-kalifaat zich uit van het huidige Iran tot aan Libië. In juli 717 bereikte het Constantinopel. De moslims belegerden de stad, en toen de inwoners weigerden zich over te geven, liet bevelhebber Suleiman zijn vloot van 1800 schepen naar de Gouden Hoorn varen.
‘Sommige botsten tegen de stadsmuur, terwijl ze nog in brand stonden.’ Kroniekschrijver Theophanes over de mislukte aanval van de Arabieren
Tot hun verbazing hadden de Byzantijnen de ketting laten zakken, waardoor de Gouden Hoorn openlag. Maar het was een val. Zodra de schepen langs de Galata-vesting voeren, werd de ketting opgehesen en vielen de Byzantijnen hen aan met Grieks vuur.
‘Sommige botsten tegen de stadsmuur, terwijl ze nog in brand stonden. Andere zonken met iedereen aan boord, terwijl weer andere brandend afdreven naar de eilanden Oxeia en Plateia,’ aldus de kroniekschrijver Theophanes.
Even later lieten de Byzantijnen de ketting weer zakken om een nieuwe aanval uit te lokken. Dit keer hielden de laatste schepen van de moslims echter afstand en niet veel later moesten ze de belegering opgeven.
Het verslag van de mislukte aanval op de Gouden Hoorn vertelt niet hoe de Byzantijnen de ketting lieten zakken en weer ophesen. Op basis van historische beschrijvingen bouwde Georgios Anapniotis daarom een model om het systeem in de praktijk te testen.
VIDEO: Water trok superketting omhoog
De ketting van Constantinopel woog honderden tonnen. Met een ingenieus contragewicht, aangedreven door water- en spierkracht, kon de ketting de inham binnen een paar minuten afsluiten.
Volgens de ingenieur moest het enorme gewicht van de ketting, die boven de baai hing, worden ondersteund door acht houten pontons. Die waren hol van binnen, zodat ze beter bleven drijven.
De pontons worden genoemd in bronnen, die ook vertellen dat ze bedekt waren met ijzeren platen en dierenhuiden, zodat ze geen vlam konden vatten. De doorgangen tussen de zes middelste pontons waren permanent gesloten, terwijl de ketting tussen de twee stellen buitenste pontons door de bewakers in de torens op en neer kon worden bewogen.
In elke toren hing een enorme watertank. Wanneer de ingang van de baai moest worden afgesloten, vulden de Byzantijnen – volgens de berekeingen van Anapniotis – de tanks met 47 ton water. Door dit gewicht werd de ketting tussen de pontons die het dichtst bij de torens lagen opgetild.
Zo werd de inham afgesloten voor schepen.
Constantinopel werd voortdurend aangevallen, maar de enorme ketting hield vijanden op afstand.
Vijanden vielen 736 jaar vergeefs aan
De ketting van Constantinopel werkte zo goed dat vijandelijke vloten de Gouden Hoorn keer op keer moesten verlaten.
717/718: Belegeraars geven op
Constantinopel wordt een jaar lang belegerd door het Omajjaden-kalifaat. De ketting houdt de indringers tegen en de Omajjaden druipen af.
821: Rebel gebruikt zwakke plek
Tijdens een opstand vaart de Byzantijn Thomas de Slaviër op een onbewaakt moment met zijn vloot voorbij de ketting. De opstand werd neergeslagen.
969: Roes verjaagd
Als de Roes vanuit het noorden dreigen aan te vallen, sluit Constantinopel de ketting. Het volk blijft weg.
1204: Kruisvaarders maken ketting los
Een leger van christelijke kruisvaarders neemt de toren aan de noordkant van de inham in. Ze openen de blokkade en plunderen de stad.
1453: Schepen kiezen landroute
In plaats van de ketting te trotseren, laat de Ottomaanse sultan Mehmed II zijn schepen over land naar de inham slepen. Constantinopel valt.
Viking verslaat ketting
Ondanks de overwinning op de moslims werd Constantinopel voortdurend bedreigd, ook door de Proto-Bulgaren, een Turkse stam uit Centraal-Azië. Om zich te verdedigen huurde de keizer een eliteleger van Scandinavische Vikingen in: de Varjagen.
Een van die krijgers was de Noorse koningszoon Harald III, die zich in 1034 bij de garde aansloot. Maar Harald wilde niet alleen de Byzantijnen helpen.
Toen de inwoners in 1042 in opstand kwamen tegen de keizer, sloot Harald zich aan bij de opstandelingen. In de chaos roofde hij een vermogen aan goud en zilver, waarmee hij zich zo snel mogelijk uit de voeten wilde maken.
Laat in de avond slopen Harald en een aantal Varjagen aan boord van twee galeien die voor anker lagen. In het donker roeiden ze de Gouden Hoorn op, maar daar werden ze onaangenaam verrast. De ketting was omhoog en blokkeerde de uitgang.
‘Zij die niet roeiden, moesten zich achter in het schip verzamelen.’ De skald Snorri Sturluson over Haralds poging om de ketting te omzeilen
De Viking bedacht een oplossing en gaf zijn mannen bevel om op volle kracht vooruit te roeien.
‘Zij die niet roeiden, moesten zich achter in het schip verzamelen, samen met alle zware voorwerpen,’ vertelt de IJslandse dichter Snorri Sturluson.
Door de gewichtsverplaatsing kwam de boeg omhoog en schoof de voorkant van het schip over de ketting.
‘Zodra ze vastzaten en stillagen, dirigeerde Harald zijn mannen naar de voorsteven,’ vertelt Sturluson.
Het werkte. Het schip kantelde als een wip voorover en gleed aan de andere kant van de ketting naar beneden.
Maar zelfs voor een Viking was de ketting een geduchte tegenstander, want toen de bemanning van de volgende galei Haralds oplossing probeerde toe te passen, ging het mis.
‘De tweede sloeg stuk op de ketting en velen kwamen om,’ schrijft Snorri.
Of het verslag klopt, is niet bekend. De Vikingen waren gek op een goed verhaal – waar of niet.
Schakels werden souvenirs
De plundering van Harald was niets vergeleken met de aanval van de kruisvaarders in 1203. Sinds de christenen in 1099 voor het eerst op kruistocht gingen, was Constantinopel een belangrijke halte op weg naar het Heilige Land. De keizer voorzag de kruisvaarders van schepen, proviand en morele steun voor hun reis.
In 1204 belegerden christelijke kruisvaarders Constantinopel en veroverden ze een van de twee torens waaraan de ketting vastzat.
Maar tijdens de Vierde Kruistocht was het geld op nog voordat de kruisvaarders Europa uit waren. Toen de Byzantijnse keizer Alexios hun geld bood om hem te helpen bij een staatsgreep tegen de keizer, sloegen ze toe.
Zodra de kruisridders de stadsmuur bereikten, werden ze bekogeld met stenen en rot fruit. Als ze de stad en hun geld wilden, moesten ze geweld gebruiken.
De Vierde Kruistocht werd geleid door de Venetiaanse doge Enrico Dandolo. Hij kende Constantinopel en wist dat de stad alleen veroverd kon worden via de Gouden Hoorn. Omdat de ketting onbreekbaar was, vielen de kruisvaarders een van de twee torens waar de ketting aan vastzat aan.
‘Onze leiders sloegen hun kamp op bij de Galata-toren, waar de ketting die de haven van Constantinopel afsloot aan was bevestigd. Om de haven te bereiken, moet een aanvaller eerst door de ketting heen. Onze leiders wisten dat ze, als ze de toren niet innamen en de ketting niet vernietigden, zo goed als dood waren,’ aldus de kruisridder Godfried van Villehardouin.
‘Hij was langer dan drie boogschoten en zo dik als de arm van een man.’ De kruisvaarder Ernoul beschrijft een stuk van de ketting dat hij in Akko zag
De kruisvaarders belegerden de toren de hele nacht en vielen de volgende ochtend aan. Ze namen de toren snel in en lieten de ketting zakken, zodat hun vloot de baai in kon varen. Na maanden strijd veroverden de kruisridders in 1204 de stad.
Ze roofden goud, zilver en edelstenen uit kerken en kloosters. Ze plunderden zelfs voorwerpen om te bewijzen dat de kruisridders nu de beroemde stad hadden ingenomen.
‘Ze stuurden stadspoorten naar hun landgenoten in Syrië, en stukken van de ketting die voorheen de ingang van de haven blokkeerde,’ schreef de historicus Niketas Choniates.
Toen de kruisvaarder Ernoul later een stuk ketting in de stad Akko zag, was hij erg onder de indruk:
‘Hij was langer dan drie boogschoten en zo dik als de arm van een man.’
Aanvallers slopen eromheen
De ketting van Constantinopel werd hersteld, maar de stad en het Byzantijnse Rijk kwamen de verwoestingen van de kruisvaarders nooit meer te boven. En van beide kanten van de Bosporus rukte het Ottomaanse Rijk op.
Toen de sultan van het Ottomaanse Rijk, Mehmed II, in 1444 de macht greep, bestond het ooit zo machtige keizerrijk alleen nog uit de stad Constantinopel. En daar had de pest het inwonertal teruggebracht tot 50.000.
In 1453 schoten de Ottomanen de verdedigingsmuren van Constantinopel in stukken. De sultan nam de stad in en maakte er zijn hoofdstad van.
Aangemoedigd door dit verval belegerde de sultan de stad op 2 april 1453. De ketting van Constantinopel werd opnieuw gespannen – maar nu voor de laatste keer.
‘Langs de ketting, die dwars over de monding van de haven liep, lagen onze negen grootste schepen,’ vertelt de Venetiaanse scheepsarts Nicolò Barbaro, die ervan overtuigd was dat de ketting stand zou houden.
Hij had gelijk. De Ottomanen probeerden tevergeefs om de blokkade te doorbreken. Maar Mehmed II gaf niet op.
De sultan zette mannen aan land ten noorden van de Gouden Hoorn en droeg hun op om een 5 kilometer lange weg aan te leggen over de heuvels van Galata tot aan de kust van de Gouden Hoorn.
Vervolgens liet de sultan een groot deel van zijn vloot over boomstammen naar de inham slepen. Het onmogelijke was gebeurd – Constantinopel werd nu tegelijkertijd vanaf het land en het water aangevallen.
De Byzantijnse keizer Constantijn XI werd op 29 mei 1453 vermoord tijdens de laatste, wanhopige gevechten om Constantinopel.
Ketting eindigde op de zeebodem
Maar zelfs toen de Gouden Hoorn vol vijandelijke schepen lag, bleef de oude ketting de stad verdedigen.
‘De Turken waren bang om in de buurt van de ketting te komen en onze vele schepen aan te vallen die daar lagen,’ schreef de arts Nicolò Barbaro.
‘Iedereen die ze in hun woede tegenkwamen, werd afgemaakt.’ Nicolò Barbaro over de Turkse verovering van Constantinopel
Aan de andere kant dwong de aanwezigheid van de Ottomanen in de Gouden Hoorn de Byzantijnen om ook de stadsmuren langs de kust te bemannen, terwijl de Ottomanen de stad bleven beschieten met hun kanonnen.
‘Het bombardement duurde dagenlang. Ze schoten met stenen die 200 pond per stuk wogen,’ schrijft Barbaro.
Uiteindelijk bezweek de christelijke verdediging, en op 29 mei 1453 vielen de moslims de stad binnen.
‘De slachting duurde van zonsopgang, toen de Turken de stad in kwamen, tot de middag. Iedereen die ze in hun woede tegenkwamen, werd afgemaakt,’ vertelt Barbaro.
Maar de ketting was nog heel en versperde de vluchtroute voor Nicolò Barbaro en de rest van de bemanning.
‘Twee dappere mannen sprongen op een houten ponton en hakten de ketting los met hun bijl,’ schrijft Barbaro.
Nu konden de schepen de verloren stad verlaten. Nadat hij Constantinopel meer dan 700 jaar had verdedigd, sneuvelde de ketting – door toedoen van de Byzantijnen zelf.
Het is niet bekend wat de Ottomanen met de ketting deden. Ingenieur Georgios Anapniotis denkt dat het grootste deel ervan naar de bodem van de Gouden Hoorn is gezonken en verdween in een dikke laag modder.
En daar ligt hij wellicht tot op de dag van vandaag.
In het archeologisch museum van Istanboel ligt een stuk ketting dat misschien de pontons van de grote ketting verankerde.
Ketting spoorloos verdwenen
In verschillende musea in Istanboel zijn tegenwoordig grote kettingschakels te zien, maar volgens experts kunnen die onmogelijk van de beroemde ketting van Constantinopel zijn.
Na de Ottomaanse verovering van Istanboel was het tijdperk van de ketting definitief voorbij. Langeafstandskanonnen namen de verdediging van de haven over. De ketting zelf verdween in 1453 uit de geschiedenis.
Op minstens vier plekken in Istanboel zijn stukken van de schakels van grote kettingen te zien. Maar die zijn te klein en dun om van de echte ketting te zijn geweest, vermoeden experts. Zij denken eerder dat deze overgebleven stukken afkomstig zijn van de kettingen die de houten pontons van de kettingblokkade op hun plek hielden.
Ingenieur Georgios Anapniotis denkt echter dat een deel van de grote ketting zich ooit in het Tophane-arsenaal in Istanboel bevond. Een bezoeker zag hem aan het einde van de 19e eeuw, en zijn beschrijving klopt met de historische bronnen.
Maar ook dit onderdeel is verdwenen. Misschien werd het verkocht en omgesmolten toen het Ottomaanse Rijk in diezelfde periode getroffen werd door een economische crisis.