Pisa: Bouwfout op wiebelige grond
In 1173 werd begonnen aan een uniek meesterwerk op de zachte moerasbodem van Pisa. Op het Plein der Wonderen moest, naast de gigantische kathedraal, een klokkentoren komen. De architect dacht dat hij dit wel aankon. Hij is inmiddels in vergetelheid geraakt, maar het fiasco is nu een symbool van onschatbare waarde.
32.000 stenen, 180 zuilen en zeven kolossale bronzen klokken dreigen het al eeuwen te begeven.
Opmerkzame bezoekers van Il Duomo, de domkerk van Pisa, horen geknars als ze hun oor tegen het grijze, koude marmer leggen.
De architect van het bouwwerk, Buscheto di Giovanni Guidice, draait zich om in zijn graf.
Zegt men. Want naast zijn fraaie kerk staat een van de grootste mislukkingen uit de hele architectuurgeschiedenis: de scheve toren van Pisa.
Fiasco overschaduwt meesterwerk
Buscheto’s domkerk is een van de mooiste gebouwen van zijn tijd. Toen de kerk in 1118 door paus Gelasius II ingewijd werd, was hij groter dan de Sint Pieter in Rome en de Hagia Sophia in Constantinopel. De kerk was de parel van Pisa en werd wijd en zijd bewonderd.
De architect bedeelde zichzelf een van de prominentste crypten in de kerk toe en schreef zelf zijn grafschrift: ‘Hier ligt Buscheto, wiens genialiteit groter was dan die van koning Odysseus...’
Buscheto twijfelde er niet aan: door Il Duomo zou zijn naam eeuwig voortleven, zoveel was zeker.
En zo zou het waarschijnlijk ook zijn gegaan als een onbekende architect vele jaren na de dood van Buscheto niet een vreselijke bouwfout zou hebben begaan en onbedoeld een symbool ontwierp dat nu het meesterwerk van Buscheto overschaduwt.
Zijn scheve klokkentoren werd veel beroemder dan de domkerk zelf.
Vlak bij de kathedraal en de toren verrijst het 55 m hoge baptisterium naast Campo
Santo. Men zegt dat deze rond een scheepslading heilige aarde uit Golgotha staat.
Weduwe liet 60 goudstukken na
In de 12e en 13e eeuw schoten in de Italiaanse steden honderden vrijstaande klokkentorens, campaniles, de grond uit.
De rijke weduwe Berta di Bernardo uit Pisa vond dat de mooie kerk in haar stad ook zo’n toren verdiende. Bij haar dood in 1172 liet ze 60 goudstukken na voor de bouw van een campanile.
Niemand weet wie de toren heeft ontworpen. De architecten beitelden in die tijd meestal hun naam in de muren van hun gebouwen. Misschien heeft het stadsbestuur uit schaamte alle sporen van deze architect uitgewist.
Het werk begon op 9 augustus 1173. Esthetisch gezien stond de campanile perfect op Campo dei Miracoli, het Plein der Wonderen.
Zo dicht bij de Dom dat de klokkentoren duidelijk bij de kerk hoorde, maar ver genoeg om de trillingen van de klokken bij de kerk weg te houden. In bouwkundig opzicht was de locatie van de toren echter rampzalig.
Het hele plein was, net zoals grote delen van de stad, aangelegd op een oud moerasgebied. Het was dan ook heel normaal dat de gebouwen in Pisa niet geheel waterpas waren.
Hoewel Campo dei Miracoli van deze zachte en onvoorspelbare ondergrond had te lijden, zakte de kathedraal geen millimeter weg omdat de uiterst bewame Buscheto een
goede fundering had gelegd.
De anonieme architect van de campanile was echter niet zo zorgvuldig. Hij wist wel dat het gewicht van een ronde structuur beter wordt verdeeld, terwijl een vierkante toren de neiging heeft op de hoeken te drukken.
Ook zorgde hij ervoor dat de onderste verdieping met de sierzuilen vrijwel massief was, zodat deze de druk van de zeven verdiepingen erboven kon opvangen.Tot slot gebruikte hij de eerste maanden van de bouw om een drie meter diep gat te graven voor de fundering, die in een cementachtig steenmengsel werd gestort.
De fundering kreeg drie maanden om te zetten, terwijl honderden steenhouwers als bezetenen de eerste steenblokken en zuilen voor de enorme puzzel maakten.
Niets wees erop dat het gewicht van de constructie een probleem zou worden. Niemand rook dan ook onraad. De toren bestond uit luchtige verdiepingen, gedragen door dunne zuilen. Het innovatieve ontwerp leek bijna gewichtloos.
Toren helde al vanaf de eerste etage
Al toen de eerste verdieping met losstaande zuilen op zijn plaats stond, merkte men dat de toren iets overhelde, maar dat baarde de rechtgeaarde inwoners van Pisa, gewend als ze waren aan de zachte ondergrond, weinig zorgen.
De architect maakte de tegenoverliggende kant van het gebouw gewoon wat zwaarder. Dat bleek voorheen meestal afdoende om een weerspannig en wankel gebouw weer recht te zetten.
Vijf jaar later was de campanile half af. Maar de werkzaamheden kwamen stil te liggen en de arbeiders verlieten de bouwplaats. Het zou bijna 100 jaar duren voor het werk werd hervat.
Niemand weet waarom de toren half af werd achtergelaten. In archieven uit die tijd heeft een notaris de onvoltooide toren in de marge geschetst, waarbij duidelijk is te zien dat het gebouw overhelt.
Maar er is geen verklaring voor het staken van de werkzaamheden. Historici denken dat de toren opeens gevaarlijk scheef begon te staan en dat er werd besloten te wachten tot de toren zich stabieler in de ondergrond zou zetten.
Na een bouwstop van 98 jaar werd het werk hervat. In 1278 was de zevende verdieping af en was er alleen nog een verdieping nodig voor de zeven grote klokken, die al gegoten werden. Maar weer stokte de bouw, wellicht omdat de toren steeds schever ging staan.
Niemand weet zeker wanneer het werk werd hervat of wanneer de toren werd ingewijd. Er bestaat alleen een fresco uit 1384, waarop de toren compleet met acht verdiepingen en klokken, maar schever dan ooit, is afgebeeld.
Toen de klokken eindelijk luidden, hadden de inwoners van Pisa zo’n 200 jaar op die mooie klanken gewacht.
Duitslands op een na scheefste toren staat in Bad Frankenhausen en helt 4,5º over.
Verbitterde dwerg kwaad op God
De scheve hoek van de toren werd in 1550 voor het eerst officieel genoteerd in een document.
De top van de klokkentoren stak ‘sei braccia e mezzo’, zesenhalve armlengte (3,80 m), uit over de voet van de toren. De burgers van Pisa schaamden zich al eeuwen voor dit bouwfiasco en gaven er dan ook zo min mogelijk ruchtbaarheid aan.
De toren werd pas het symbool van de stad in de Romantiek, begin 19e eeuw, toen Engelse architecten op stadsbezoek met de theorie kwamen dat de toren met opzet scheef was gebouwd.
De architect zou de toren op de grens van instorten laten balanceren, dachten ze. Door dichters als Shelley en Byron werd Pisa algauw beroemd.
De speculaties over de reden van de scheve bouw werden legendarisch. Zo ging bijvoorbeeld het verhaal dat een dwerg een verbond had gesloten met de architect, uit protest tegen God omdat deze zijn gedaante had misvormd.
Deze mythen werden echter allemaal ontkracht. Een hoogleraar architectuur aan de kunstacademie in Pisa begon in 1838 een opgraving rond de fundering van de toren.
Na het onderzoek van de onderste stenen bleek dat de campanile niet scheef was gebouwd, maar aan één kant de grond in was gezakt.
De mythe dat de scheve toren was bedacht door geniale architecten hield dus maar 20 jaar stand. Maar toen was de campanile al een van de bekendste bouwwerken ter wereld geworden.
Bedreigd door bommen en fascisten
Maar de klokkentoren moest niet alleen het gevecht met de zwaartekracht aan.
De Italiaanse fascisten vonden de scheefheid een schande en dictator Mussolini sloeg in 1934 het advies van alle experts in de wind en beval om cement onder de fundering te spuiten, met als gevolg dat de toren nog wankeler werd.
Eerst kantelde hij naar het zuiden, toen naar het noorden en oosten, tot hij tot rust kwam, precies in zijn oude positie.
De volgende bedreiging waren de tonnen bommen die de geallieerden in 1944 op de Duitse stellingen in Pisa gooiden, zonder rekening te houden met de kathedraal en de klokkentoren. Als door een wonder werden de kerk en toren niet geraakt.
Later dat jaar, in juli, stelde een artillerie-eenheid van het Amerikaanse invasieleger zware 155 mm-kanonnen zodanig op dat de toren precies in de schootslijn lag. Ze dachten dat de Duitsers het gebouw als uitzichttoren gebruikten.
Dat was de enige verklaring voor het feit dat Duitse mortiergranaten met onfeilbare trefzekerheid neerregenden op de geallieerden.
Een Amerikaanse sergeant sloop naar de toren en observeerde die vanuit zijn schuilplaats. Eén woord van hem via de radio zou het doodvonnis voor de toren betekenen.
Maar hij zag geen Duitse spionnen en het bevel voor de vernietiging van de toren bleef achterwege. Misschien staat de toren niet voor niets op het Plein der Wonderen.