Vrijheidsbeeld – het ongewenste cadeau van Frankrijk

In 1865 kwam er een groep vooraanstaande heren uit de Franse bovenklasse net buiten Versailles voor een etentje bijeen, op uitnodiging van professor Laboulaye, hoewel keizer Napoleon III bijeenkomsten met een politiek tintje verboden had.

Bij Laboulaye kon iedereen echter vrijuit spreken. Onderwerp van gesprek was de moord op Abraham Lincoln, de president van de Verenigde Staten.

Op 15 april was de president tijdens een theaterbezoek doodgeschoten en de gasten waren er nog helemaal vol van. Opgewonden praatte iedereen door elkaar heen. De bloedige Amerikaanse Burgeroorlog was eindelijk voorbij. Het Noorden, dat streed voor vrijheid en
gelijkheid, had gewonnen, maar de aanwezigen vreesden dat de moord de jonge natie zou verdelen.

Symbool van gemeenschappelijke waarden

Vooral Laboulaye had respect voor de ontwikkelingen in de Verenigde Staten in de afgelopen jaren. De jurist en schrijver, een vooraanstaand intellectueel, had de jonge Amerikaanse geschiedenis grondig bestudeerd.

Voor hem was de natie een modelrepubliek en hij bewonderde de strijd om vrijheid en gelijkheid. De Fransen konden een voorbeeld nemen aan de Verenigde Staten en hun Onafhankelijkheidsverklaring: abstracte idealen over vrijheid waren uitgewerkt tot een grondwet en vormden het uitgangspunt voor de regering.

Vrijheidsbeeld in cijfers

Bartholdi, in 1834 geboren, was een gewaardeerd kunstenaar. Hij had bij de beroemdste kunstenaars van Parijs een opleiding genoten.

Als 21-jarige had hij een studiereis gemaakt door Egypte en Libië, waar hij monumenten en ruïnes bestudeerde. Weer thuis in Parijs ging hij aan de slag en maakte van alles, van bustes tot heroïsche standbeelden. Toen hij thuiskwam van het diner, achtte Bartholdi de tijd rijp voor een nieuwe uitdaging.

De volgende dag begon hij meteen met het uitwerken van zijn standbeeld – al was het helemaal niet zeker of hij Laboulayes idee wel mocht uitvoeren. In de jaren daarna bestudeerde hij diverse vrijheidssymbolen die in zwang waren in de 19e eeuw: het geheven zwaard, dat stond voor een overwinning, de slappe muts, die de vrijgelaten slaven in het Romeinse Rijk droegen en gebroken ketenen, voor het losmaken van de slavernij.

Het monument moest volgens Laboulaye op de toekomst gericht zijn, niet op oorlogen uit het verleden. Daarom wilde Bartholdi eigentijdse vreedzame vrijheidssymbolen gebruiken. Hij maakte een klein kleimodel, met in de uitgestoken hand in plaats van een zwaard een fakkel, die met de vlam van verlichting brandde.

Maar Bartholdi moest zijn werk voortijdig staken. In 1870 waren Frankrijk en Pruisen in oorlog en de plannen voor het beeld kwamen in de la te liggen. De oorlog duurde echter nog geen jaar. Pruisen behaalde een verpletterende zege en Napoleon III werd afgezet.

Professor Laboulaye had inmiddels Bartholdi’s schetsen onder ogen gekregen en was enthousiast: de 36-jarige beeldhouwer mocht zijn idee realiseren.

Lees ook: Zo verliep de Franse Revolutie

Perfecte ligging

Een paar dagen na het einde van de oorlog ging Bartholdi aan boord van een stoomschip naar de VS. Hij had wat documentatie van Laboulaye bij zich, die hopelijk zou helpen bij het aanprijzen van zijn ontwerp.

Direct na aankomst in New York ging Bartholdi op zoek naar een geschikte locatie voor zijn beeld. In de haven lag het kleine Bedloe’s Island, dat een perfecte locatie leek. Het eiland, in bezit van het leger, lag los van de stad maar was er tegelijk door omgeven. Bartholdi stelde zich voor dat zijn beeld hier zou staan en mensen welkom zou heten in de Verenigde Staten.

Vervolgens reisde hij door het land om zijn ideeën te promoten, maar dat lukte niet overal. Het idee heerste dat de Verenigde Staten hun geld wel aan iets beters konden besteden dan aan een standbeeld.

Aan het waarborgen van de burgerrechten, bijvoorbeeld. Na een lange periode van onrust hadden de Amerikanen vooral behoefte aan een veilig bestaan – niet aan een kolossaal standbeeld in de haven van New York.

Bartholdi gaf het echter niet op en probeerde erachter te komen hoe de Amerikanen zichzelf verbeeldden. Hij wilde vrijheid en verlichting symboliseren, maar tegelijkertijd een eerbetoon brengen aan wat de VS hadden bereikt.

De meeste Amerikaanse standbeelden en monumenten die Bartholdi op zijn reis tegenkwam, waren geïnspireerd op het Romeinse neoclassicisme: vrouwen in lappen stof gewikkeld, dikwijls met hoofdbedekking. In 1872 wist Bartholdi hoe zijn standbeeld eruit moest zien, en hij maakte van terracotta een 12 meter hoog model van een vrouw.

In haar linkerhand hield ze een plaat met in Romeinse cijfers de datum van de Onafhankelijkheidsverklaring, 4 juli 1776.

Haar rechterhand omvatte de fakkel van verlichting, terwijl een kroon met zeven punten, een voor elk werelddeel, haar hoofd tooide. Ze droeg een klassiek Romeins gewaad en bij haar voeten lag een gebroken keten.

Nu moest er geld voor de bouw worden ingezameld. In Frankrijk richtte Laboulaye een hulporganisatie op, de Frans-Amerikaanse Unie.

Op de dag dat de plannen voor het standbeeld werden bekendgemaakt, startte er een inzamelingsactie, waarvoor deze Unie onder meer liefdadigheidsfeesten organiseerde en kleine exemplaren van het toekomstige nationale symbool verkocht.

Elke bijdrage was welkom, en al gauw begonnen de werkzaamheden. Het beeld zou als bouwpakket in Parijs worden gemaakt, en worden verscheept naar New York. Maar toen stierf architect Viollet-le-Duc, die het geraamte had zullen maken.

Eiffel geeft het beeld zijn constructie

Gelukkig was er een nieuwe ster onder de Franse ingenieurs: Alexandre-Gustave Eiffel. Zijn laatste project was het enorme, baanbrekende Garabit-viaduct van ijzer. In 1880 werd hij gestrikt om het geraamte van het standbeeld van Bartholdi te bouwen.

Samen met zijn ingenieurs ontwierp Eiffel een verticale stellage van ijzeren dragers, die verankerd werden in beton en het standbeeld grotendeels moesten dragen. Op een rasterwerk werden de koperplaten bevestigd.

Het standbeeld verrees boven de werkplaats, waardoor de Parijzenaars het werk van dag tot dag konden volgen. Het 14 verdiepingen tellende standbeeld torende ten slotte boven de Franse hoofdstad uit.

Geld raakte op

Ondertussen ontstonden er aan de overzijde van de Atlantische Oceaan problemen. Het geld voor het voetstuk raakte op en in 1885 kwam de bouw stil te liggen.

Veel Amerikanen konden maar niet begrijpen waarom er zoveel geld werd besteed aan een beeld dat door Fransen gemaakt was. De bouw kon pas worden voortgezet als er nog 100.000 dollar, nu zo’n 1,5 miljoen euro, ter beschikking werd gesteld.

Ondanks de scepsis organiseerden particulieren inzamelingsacties en na enkele maanden hadden ze genoeg geld bij elkaar gesprokkeld om de bouw te hervatten.

Inmiddels was het Franse schip Isère na een overtocht van 26 dagen bij Bedloe’s Island aangekomen. Het had 210 kisten met een gigantisch Vrijheidsbeeldbouwpakket aan boord.

Het beeld was gedemonteerd in de werkplaats in Parijs en alle delen waren genummerd. Het werk in New York kon beginnen.

Eerst werd het geraamte in elkaar gezet. Toen dat klaar was, hingen de arbeiders aan touwen om de koperplaten te bevestigen, onder de ogen van de meelevende New Yorkers. De laatste koperplaat werd op 23 oktober 1886 aan de rechterhiel van het standbeeld bevestigd. Het Vrijheidsbeeld was nu van voet tot fakkel 46 meter, hoger dan wat ook in New York.

Vijf dagen later werd de Franse gift aan de VS officieel ingewijd. Duizenden mensen bejubelden het nieuwe symbool van de stad en het land. Bartholdi liet de Franse vlag zakken en onthulde het gezicht.