Stalins Duinkerken eindigde in bloedbad

Als de troepen van tevoren hadden geweten wat ze zou overkomen op weg naar Leningrad, waren ze nooit aan boord gegaan. Het konvooi waar de Naissaar deel van uitmaakt, zal ten prooi vallen aan de bloedigste aanval op zee van de hele oorlog.

Kanonnen richten laag

Eind augustus 1941 heerste er een sombere stemming in Tallinn. Het Rode Leger had wekenlang vergeefs geprobeerd de Duitse opmars te stuiten. Russische en Estse communisten moesten in veiligheid gebracht worden in Leningrad, 350 kilometer naar het oosten.

In de haven van Tallinn was het één grote hectiek. De Russische Baltische Vloot beschoot de Duitsers met kanonnen, en hoe dichter het front bij het centrum kwam, hoe lager de kanonnen vuurden. Uiteindelijk suisden de granaten vlak over de hoofden van de soldaten en burgers die aan boord van de schepen gingen.

Ook honderden gewonde soldaten werden aan boord gedragen, terwijl verpleegsters hun pijn probeerden te verzachten.

Oorlogsschepen namen weinig mannen aan boord, want zij moesten het konvooi verdedigen. Civiele vaartuigen als de Naissaar werden echter volgeladen met soldaten en burgers – soms vertrok een schip met 2000 of 3000 passagiers aan boord.

Daarnaast had het Rode Leger plaats nodig voor waardevol militair materieel.

‘Waarom zijn jullie in godsnaam die kisten aan het laden? Er is niet eens genoeg plek voor mensen, en dan slepen jullie met kisten,’ klaagde een Estse kraanmachinist.

‘Idioot, dat is munitie! In Leningrad hebben we alles nodig,’ snauwde een Rus hem toe.

Alles wat niet in de schepen paste, werd in het water gegooid of opgeblazen tussen de stapels steenkool op de kade.

Iedereen wist dat de evacuatie een hachelijke onderneming was. Duitse duikboten en mijnenleggers en Finse schepen hadden de Finse Golf van mijnen voorzien, en het konvooi zou beschoten worden door geschut op het land en door oorlogsschepen. Bovendien maakten Duitse vliegtuigen zich op om de 190 vaartuigen van het konvooi te belagen.

Civiele schepen als de Naissaar hadden daarom instructies gekregen om losse planken op het dek te leggen, zodat schipbreukelingen zich ergens aan konden vastklampen.

Varende wrakken

Zelfs schepen die nauwelijks meer konden varen waren gevorderd door de Russische autoriteiten in Tallinn, en de Naissaar was daar een van.

Een paar weken eerder was het de bedoeling om het stoomschip uit 1911 tot zinken te brengen om de haven te blokkeren, en de bemanning was alles van waarde aan het verwijderen. Maar nu moest het nauwelijks zeewaardige vaartuig zich op een reis vol gevaren naar het oosten begeven.

Op 28 augustus voer de Naissaar ’s morgens vroeg uit naar de plaats waar het konvooi bijeen zou komen. De 165 civiele vaartuigen waren in vier groepen verdeeld, en de grootste vaartuigen van de Russische Baltische Vloot zouden voorop gaan. Oudere oorlogsschepen waren de hekkensluiters.

Om 11.18 uur kwam het voorste deel van het konvooi in beweging. Duitse artillerie gaf de schepen een ‘afscheidsgroet’. De veerboot Vironia werd op een haar na geraakt: een granaat sneed het touw door waarmee een sleepboot het vaartuig de haven uit trok.

Al snel verscheen er een nieuw gevaar aan de horizon: Duitse torpedoboten uit Helsinki naderden het konvooi. Twee grote Russische oorlogsschepen hielden ze echter met een effectief spervuur op afstand.

In totaal was de karavaan van schepen 50 kilometer lang. Mijnenvegers probeerden een 200 meter brede doorgang te maken bij het schiereiland Juminda, 60 kilometer ten oosten van Tallinn. Ondertussen beschoten marineschepen de Duitse duikbommenwerpers die de mijnenvegers aanvielen.

De Duitse mijnen zaten met een lange staaldraad vast aan de zeebodem, en de mijnenvegers probeerden die draad door te knippen en de mijnen op te blazen. Maar veel ontploften er niet en bleven aan het oppervlak drijven, zodat de konvooischepen ertussendoor moesten zigzaggen.

Al na vijf minuten in het mijnengebied klonk de eerste explosie. Om 17.05 uur verdwenen 700 geëvacueerden in de diepte toen een klein stoomschip op een mijn liep en zonk. Tegelijkertijd openden Duitse batterijen op de kust het vuur en vielen Stuka’s en Junkers Ju 88’s vanuit de lucht aan.

De civiele schepen konden alleen maar zigzaggen om aan de duikbommenwerpers te ontkomen, maar daardoor kwamen ze gevaarlijk dicht bij de rand van de nauwe doorgang die de mijnenvegers hadden vrijgemaakt. Een oude Estse ijsbreker ging over de grens en zonk met ruim 100 opvarenden.

Noodkreten verstommen

De bemanning van de Vironia had net het avondeten klaar toen een Duits vliegtuig aanviel. Dankzij een snelle manoeuvre belandde de eerste bom 50 meter naast het schip. Ook de volgende bommen vielen in zee, maar korte tijd later viel de Vironia stil.

De drukgolven van de explosies hadden het roer beschadigd, en hoewel de boot luchtafweergeschut had, vormde hij een makkelijke prooi voor Duitse vliegtuigen.

Toen de Vironia de doodsteek kreeg, was de Russische oorlogsverslaggever Nikolai Michailovski aan boord. De veerboot werd door elkaar geschud door een explosie, en een paar seconden later lag Michailovski in het water.

Terwijl het bloed van zijn voorhoofd droop, keek hij om. Overal om hem heen dreven lichamen. De correspondent zag een meisje met zwarte vlechten uit Leningrad, met wie hij op het schip had gesproken.

‘Haar lijk dreef af in de golven. Haar hoofd met de mooi aan elkaar gebonden vlechten bleef lang zichtbaar,’ vertelde hij later.

De Duitse vliegtuigen beschoten de drenkelingen met hun machinegeweren.

Pas toen de vliegtuigen verdwenen, durfde Michailovski op zijn rug te gaan zwemmen om krachten te sparen.

‘Ik lag lang op mijn rug naar de oneindige blauwe lucht te staren. De golven kwamen op me af. Ik vond het makkelijker om op mijn rug te zwemmen, want dan kreeg ik niet zo veel water binnen. Er zat steeds meer tijd tussen de noodkreten, en uiteindelijk verstomden ze.’

Stijf van de kou werd hij later aan boord van een boot gehesen, die doorging naar Leningrad.

Konvooi gaat voor anker

Aan boord van het best bewapende schip van het konvooi, de kruiser Kirov, bevond zich de commandant van de Baltische Vloot. Admiraal Vladimir Triboets wilde koste wat kost veilig aankomen in Kronstadt, de marinebasis bij Leningrad.

In Moskou volgde Sovjetleider Jozef Stalin de positie van de Kirov op de voet.

De eerste dag dat het konvooi onderweg was, kwam Triboets goed weg, want de Duitse vliegtuigen richtten zich vooral op minder goed bewapende doelwitten. Maar de admiraal en de andere opvarenden konden pas opgelucht ademhalen toen het donker werd boven de Finse Golf.

Triboets gaf het konvooi opdracht om voor anker te gaan voor de nacht. ’s Nachts doorvaren zou te gevaarlijk zijn omdat mijnen en drijvende brokstukken niet te zien waren. De admiraal bevond zich op dat moment bij het eiland Vaindloo, 90 kilometer ten oosten van Tallinn.

Esten vluchten naar het noorden

In het donker gingen de dienstplichtigen op de sleepboten Paldiski en I-18 ervandoor. Zoals de meeste Esten zagen zij Stalins troepen als bezetters en hadden ze geen zin om de Russen te helpen.

Hoewel er gewapende soldaten aan boord van beide sleepboten waren, besloten de Estse zeelieden van koers te veranderen en richting Helsinki te varen. De machinekamer en de brug werden bewaakt, maar in het donker viel niemand de koerswijziging op.

Midden in de nacht stuitten de sleepboten op Finse patrouillevaartuigen. De Russen grepen hun wapens, maar ze stonden tegenover een overmacht en durfden het vuur niet te openen. De Paldiski en I-18 werden naar de Finse kust geëscorteerd.

Terwijl het konvooi stillag, bleven er explosies klinken in het donker. Losgeslagen mijnen dreven met de stroming naar de schepen, en hoewel matrozen ze met lange bootshaken op afstand probeerden te houden, ging het soms mis.

De veerpont Vironia was gehavend door de luchtaanvallen, maar dreef nog en was op sleeptouw genomen. Midden in de nacht werd hij echter geraakt door een mijn en was het over en uit.

‘In het water was het een chaos. Iedereen vocht tegen iedereen om zijn eigen leven te redden. Ook ik werd meermaals onder water getrokken,’ vertelde Rafail Beltšikov, die tolkte voor het Rode Leger in Tallinn.

Hoewel Russische soldaten zijn reddingsvest stalen, overleefde Beltšikov het. 2300 anderen vonden de dood.

Ook elders leidden drijvende mijnen tot paniek. Het schip waar de Russische verpleegster Olga Poegina zich bevond, begon water te maken. De vele gewonden aan boord probeerden wanhopig uit het laadruim te klimmen. Het schip zonk zo snel dat Poegina niets kon doen om hen te helpen.

Uit wanhoop pakte ze het pistool dat haar baas haar voor de zekerheid had meegegeven. Poegina wilde zichzelf doodschieten, maar op het laatste moment griste een matroos het wapen uit haar handen en riep:

‘Doe je laarzen, jas en broek uit en spring in het water. Zo ver mogelijk van het schip!’

Halfnaakt sprong Poegina in zee, en korte tijd later werd ze opgepikt door een toegesnelde boot. De matrozen gaven haar een blauwe doek waarin ze zich kon wikkelen.

Heel even was Poegina veilig, maar al na een half uur ging ook dit vaartuig naar de kelder.

Opnieuw kwam de verpleegster in het ijskoude water terecht. Met hulp van een paar matrozen scheurde ze de blauwe doek tot reepjes en bond ze die aan houten planken, waardoor er een primitief vlot ontstond. Daarop namen zij en de mannen plaats.

Konvooi gaat weer varen

Om 4.40 uur werden de ankers gelicht. Anderhalf uur later verschenen er weer Duitse vliegtuigen. Het luchtafweergeschut van de schepen had bijna geen munitie meer.

Alleen grote oorlogsschepen als de Kirov konden zichzelf nog verdedigen, en daar waagden de Duitsers zich niet bij in de buurt. Een vrachtschip werd het eerste slachtoffer van de dag, en korte tijd later zonk ook de S/S Naissaar met 1500 opvarenden. De kaarten van de kapitein hadden het juist voorspeld.

In de middag van 29 augustus, anderhalve dag nadat het konvooi Tallinn verlaten had, bereikte de Kirov met admiraal Triboets de basis op Kronstadt.

Intussen bleven de Duitsers de trage civiele schepen belagen. Ze zaten nu propvol overlevenden die ze uit zee hadden opgepikt. De laatste konvooischepen leden zware verliezen en kwamen pas twee dagen later aan.

68 van de 165 civiele vaartuigen waren verloren gegaan, en 16 van de 25 oorlogsschepen waren gezonken. De operatie is wel ‘Stalins Duinkerken’ genoemd.

Over de verliezen wordt nog gediscussieerd, maar volgens de Estse historici Mati Õun en Hanno Ojalo verlieten 42.000 mensen Tallinn per schip en kwamen er 27.000 levend aan. Er vielen dus 15.000 doden in de Finse Golf, waarmee we kunnen spreken van de bloedigste aanval op een konvooi van de hele oorlog.