De nacht van 1 op 2 oktober 1941 is zwoel in de hoogvlakte langs de rivier de Desna.
Artillerieluitenant Georg Richter is op zijn post. Hij kijkt uit over het niemandsland bij de rivier en de stellingen van het Rode Leger aan de andere kant. De vorige dag telde hij er acht bunkers.
‘Ik denk dat morgen het offensief begint’, schrijft hij in zijn dagboek. ‘Als je het mij vraagt wordt dit de laatste grote operatie van dit jaar.’
Richter krijgt gelijk. Om 4.40 uur verbreken zeker 20 kanonbatterijen om hem heen de stilte. Ze sturen een regen van granaten af op de Sovjetstellingen. Al snel duikt een grote zwerm Stuka-duikbommenwerpers op.
De Duitse zeges bij Vjazma en Brjansk brachten het aantal Russische krijgsgevangenen op drie miljoen.
Met hun karakteristieke huilende sirenes storten de toestellen zich op hun doel en ze laten op het laatste moment hun bommen vallen.
Raketwerpers vuren ondertussen salvo na salvo af en trekken sporen van witte rook aan de hemel.
Niet lang daarna komt er een geluid bij: het gebrul van honderden Duitse tanks en vrachtwagens met infanterie, die door de heuvels rijden op weg naar de stellingen van het Rode Leger.
‘Het zou vóór de winter voorbij moeten zijn’, schrijft Richter die avond.
De officier is ervan overtuigd dat hij getuige is van de doodsstrijd van de Sovjet-Unie.
Met hun karakteristieke huilende sirenes storten de toestellen zich op hun doel en ze laten op het laatste moment hun bommen vallen.
Beslissing moet vallen bij Moskou
Hitlers grote veldtocht tegen het communisme was drie maanden onderweg en de overwinningen stapelden zich op: de pantsertroepen van Legergroep Midden hadden razendsnel de steden Bialystok, Minsk en Smolensk ingenomen op weg naar de Sovjethoofdstad.
Legergroep Noord had Leningrad afgesneden van de buitenwereld, en bij Kiev had Legergroep Zuid meer dan 600.000 Russische soldaten gevangengenomen in de grootste omsingelingsslag van de geschiedenis.
De aanval op Moskou zou volgens de Duitse legerleiding de genadestoot worden voor het Rode Leger.
De infanterie rukte sneller op dan de tanks toen regen de Russische wegen veranderde in modderpoelen.
Ondertussen bereidde Stalins machtsapparaat de hoofdstad voor op een aanval.
100 kilometer ten westen van Moskou hadden 200.000 burgers – veelal vrouwen – in het midden van juli de opdracht gekregen om metersdiepe tankgrachten en honderden bunkers aan te leggen.
De versterkte linie was 170 kilometer lang en moest een steunpunt vormen waar legers bij het front op konden terugvallen bij een Duitse aanval.
Maar de stellingen waren nog lang niet voltooid toen Operatie Taifun begon. En slechts de helft van de frontstrijdkrachten van het Rode Leger kon de verdedigingslinie bereiken.
Het Russische front stort in
Stalins troepen waren onvoorbereid toen generaal Guderian – bij zijn tanksoldaten bekend als Snelle Heinz – op 30 september aan zijn opmars begon.
De rest van Legergroep Midden ging twee dagen later in de aanval.
Het offensief deed denken aan het begin van de grote veldtocht, in juni, toen Duitse pantserdivisies door Stalins grensverdediging braken en ongehinderd het Russische achterland binnentrokken. De Duitse soldaten waren euforisch.
In slechts zes dagen bereikte Legergroep Midden het eerste doel van de operatie.
Bij de industriestad Brjansk werd drie Sovjetlegers de pas afgesneden, en bij Vjazma werden vier andere door de Duitsers omsingeld.
De Duitse soldaten waren euforisch.
Al gauw was het in deze plaatsen één grote heksenketel zonder orde of coördinatie, en velen wilden alleen maar heel snel weg.
Een van hen was Boris Oresjkin, die met andere soldaten in de nacht van 9 op 10 oktober bij Vjazma in de bossen ronddwaalde.
Ze zochten een uitweg, maar stuitten telkens op Duitse troepen. Na een nacht ronddolen onder constant vuur was hij aan het eind van zijn Latijn en gaf hij zich over.
Operatie Barbarossa
In de zomer van 1941 valt Hitlers oorlogsmachine de Sovjet-Unie aan. Dat is het startschot van een titanenstrijd, die de uitkomst van de Tweede Wereldoorlog bepaalt.
We vertellen het verhaal van de heftige strijd in drie delen, waarvan dit het tweede is.
Lees deel 1: Operatie Barbarossa lichtte Stalin van het bed en deel 2: Tactiek van de verschroeide aarde is Stalins bittere verdediging
‘We werden door een soldaat naar een dorpje gebracht’, vertelde Oresjkin.
‘Hij liep voor ons uit en vond het niet eens nodig om zijn wapen in zijn handen te houden. Hij wist zeker dat we hem niets aan zouden doen, en toen ik dat besefte brak ik, de moed zakte me in de schoenen en ik zag in hoe hopeloos onze situatie was.’
Oresjkin hoorde bij de gelukkigen. Hij overleefde de slag en de krijgsgevangenschap. Op andere plaatsen moesten Sovjeteenheden bloedige bestormingen van vijandelijke stellingen uitvoeren.
De nacht van 10 op 11 oktober verdedigde de eenheid van de Duitse soldaat H.E. Braun zich tegen de stortvloed van Russische soldaten.
Toen het dag werd dacht hij dat de suïcidale bestormingen voorbij waren.
‘Vecht voor Moskou’ – een poster van het Sovjetpropaganda-apparaat.
Maar een deel van de ‘doden’ deed slechts alsof en rende plotseling brullend naar voren. Velen werden door Duitse kogels geraakt, maar de rest ging onverschrokken door.
Een aantal Duitsers werd vertrapt, paarden renden in paniek alle kanten op en vrachtwagens vol Sovjetsoldaten scheurden vlak langs de positie van Braun.
De Duitsers vochten voor hun leven met scheppen, pistolen en handgranaten, tot een groep tanks hen eindelijk uit hun benarde positie bevrijdde.
Rond 85.000 Sovjetsoldaten ontkwamen uit de omsingeling van Vjazma, terwijl slechts 23.000 uit Brjansk konden ontsnappen.
De andere overlevenden moesten water uit de rivier drinken, hoewel dat rood was van het bloed.
De verliezen van het Rode Leger waren enorm. Het officiële aantal doden, vermisten en gewonden lag op 658.279, maar in werkelijkheid kostten de twee slagen mogelijk een miljoen mensen het leven.
Veel materieel werd verwoest of viel in Duitse handen.
In het dorp van de 15-jarige Maria Denisova vonden bloedige gevechten plaats. Toen ze eindelijk voorbij waren, kroop ze uit de schuilkelder en trof een verschrikkelijke situatie aan.
‘Er lagen overal lijken’, zei ze in een interview in 1996. ‘Soms ontbraken benen, hoofden of andere lichaamsdelen. We moesten eroverheen lopen, want we konden onze voeten nergens anders zetten.’
Denisova verloor haar beide ouders. Zij en de andere overlevenden moesten water uit de rivier drinken, hoewel dat rood was van het bloed.
Stalins troepen hadden de beste tanks
Tijdens de slag om Moskou stond het Duitse leger tegenover de nieuwe Russische T-34, die in 1941 de beste tank ter wereld was, veel beter dan de Panzer III, die de best uitgeruste Duitse pantserdivisies tot hun beschikking hadden.
De T-34 had een krachtiger kanon en dikkere bepantsering en was toch sneller dan zijn Duitse tegenstander.
Door zijn betere rupsbanden kon de T-34 bovendien in bijna elk weertype opereren, terwijl de Panzer III al gauw wegzakte in de modder. Ook kon de T-34 beter tegen winterkou doordat twee flessen perslucht de motor konden starten.
De Duitsers moesten vaak een vuur stoken onder hun Panzer III om de tank aan de praat te krijgen.
Het antitankgeschut van de Wehrmacht kreeg net als de Duitse tanks evenmin vat op de T-34. Het enige echt effectieve wapen in het Wehrmachtarsenaal was het krachtige 88 mm-antitankkanon.
Ook konden de Duitse grondtroepen steun van de luchtmacht inroepen – zolang de Duitsers tenminste heer en meester waren in het luchtruim.
Het Rode Leger kon zijn goede materieel echter niet ten volle benutten. Vanwege de verliezen in de eerste maanden waren de meeste tanks bemand door nieuw personeel dat slecht opgeleid was.
Bovendien konden de soldaten door een gebrek aan radio's hun inzet op het slagveld niet coördineren.
Stalin gaat ondergronds
Na de tegenslagen bij Vjazma en Brjansk was de Sovjetleider bang dat hij de Duitse opmars niet vóór Moskou zou kunnen stoppen. Op 15 oktober gaf Stalin het bevel om 1000 fabrieken in de hoofdstad te vernietigen.
Verder verplaatste hij zijn regering van Moskou naar Koejbysjev, 800 kilometer naar het oosten. Wat hij zelf zou doen wist hij niet zo goed: blijven of vluchten.
Het Kremlin had geen schuilkelder, dus Stalin verhuisde voorlopig naar het hoofdkwartier van de luchtmacht. Hier was een lift die naar een metrostation leidde, waar hij veilig was voor Duitse vliegtuigen.
Daar liet hij een hokje van triplex bouwen, zodat hij door het treingeraas heen kon slapen. De zwaarste tijd voor Moskou was aangebroken.
Pas toen de Luftwaffe door de kou aan de grond moest blijven, kregen de Russen een kans.
Toen ambtenaren en partijleden de volgende dag met treinen naar het oosten gingen, beseften de Moskovieten dat hun leiders hen in de steek lieten.
Velen dachten dat Stalin al weg was, en de tot dan toe vrij ordelijke evacuatie draaide op een chaos uit.
Winkels werden geplunderd en portretten van Stalin en lidmaatschapskaarten van de partij werden massaal verbrand.
Sommigen waren bang om gedood te worden door de Duitsers; anderen waren vooral blij met het vooruitzicht dat Stalins dictatuur spoedig ten einde zou zijn.
In de straten rond de bureaucratische instellingen dwarrelden half verbrande papieren door de lucht. De ambtenaren waren bezig de documenten uit hun archieven te vernietigen.
Het offensief stort langzaam in
Terwijl Moskou in paniek raakte, waren de Duitse troepen in de problemen geraakt. Regen, modder en de eerste sneeuw maakten de onverharde Russische wegen onbegaanbaar.
De Duitsers betaalden nu de prijs voor de beslissing van Hitler om de aanval op de Sovjet-Unie meer dan een maand uit te stellen in verband met de opmars in de Balkan.
‘De brandstof is op en er wordt geen nieuwe aangevoerd’, schreef een uitgeputte Duitse soldaat.
‘De sneeuw is gesmolten en in modder veranderd. Er komen geen rantsoenen aan, en we zitten hier de hele dag in de bagger.’
Om vooruit te komen in de modder verbruikten de tanks drie keer zo veel brandstof als anders. De infanterie, die steeds in het kielzog van de tanks was opgetrokken, haalde haar rijdende collega’s in.
De Duitsers kwamen nog net door Stalins verdedigingslinie 100 kilometer buiten Moskou heen, maar daarna kwam de opmars geheel tot stilstand.
Door het slib en het gebrek aan bevoorrading konden de troepen niet meer verder.
Eind oktober gelastte Hitler een pauze tot 15 november, zodat de troepen zich konden reorganiseren en de grond kon bevriezen.
Toen de Duitse aanval spaak liep, waren de Duitsers dicht bij hun doel en ver van huis.
Parade eindigde bij het front
Ondertussen voelde Stalin zich weer wat veiliger in Moskou. Op 19 oktober besloot hij in de stad te blijven.
Kleine en grotere eenheden die uit Brjansk en Vjazma ontsnapt waren, bereikten het achterland van Moskou en sloten zich aan bij reservetroepen die uit het oosten en van rustiger delen van het front kwamen.
Ook 440.000 civiele arbeiders werden bewapend en moesten helpen bij de verdediging van de hoofdstad van de Sovjet-Unie.
Op het 24e jubileum van de machtsovername door de communisten op 7 november 1917 gaf Stalin het bevel voor een show die het moreel moest opvijzelen.
Ondanks de dreiging van Duitse vliegtuigen wilde hij de jaarlijkse militaire parade op het Rode Plein doorzetten. De soldaten moesten dan in een moeite door naar het front optrekken.
VIDEO – Zie de Russische tanks in actie:
De camera’s waren vroeg op hun post onder de grijze ochtendhemel, zodat Stalin de natie kon tonen dat hij er niet vandoor was gegaan.
Vanaf acht uur’s morgens denderde kolonne na kolonne over het plein, met verse sneeuw op de petten en uniformjassen, gevolgd door cavalerie met vaandels en de sterren van de show: de imposante T-34-tanks van het Rode Leger.
De rekruut Leonid Sjevelev dacht ook dat Stalin gevlucht was.
De aanblik van de dictator boven het mausoleum van Lenin gaf hem nu de inspiratie om te marcheren ‘met dezelfde vastberadenheid als waarmee we de nagels in de kisten van nazi’s slaan’.
Stalin beloofde de soldaten dat nazi-Duitsland binnen een half jaar ‘zou bezwijken onder het gewicht van zijn eigen misdaden’.
De Duitse tanks rijden weer
Acht dagen na deze parade begon de Legergroep Midden aan de tweede fase van Operatie Taifun.
Een aanval op het noordwesten van Moskou moest leiden tot omsingeling van de stad, voordat de sneeuw het manoeuvreren onmogelijk zou maken.
Maar de troepen die ten strijde trokken waren uitgeput, uitgehongerd, vernikkelden van de kou en zaten onder de luizen.
Hitler en zijn generaals hadden niet gedacht dat de oorlog tegen de Sovjet-Unie zo lang zou duren, en hadden niet voor een winteruitrusting gezorgd.
De meeste Duitse soldaten moesten bij temperaturen ver onder nul vechten in zomeruniformen.
De meeste Duitse soldaten moesten bij temperaturen ver onder nul vechten in zomeruniformen, en al in de eerste dagen van de winter ontstonden er ernstige problemen.
Luizen maakten de soldaten het leven zuur. De slechte hygiëne leidde ook tot de verspreiding van dysenterie, die dodelijk kon zijn in de kou.
De mannen moesten vanwege diarree steeds hun broek omlaag doen, en verloren daardoor volgens arts Heinrich Haape ‘meer lichaamswarmte dan ze aankunnen’.
Haape knipte gaten in de achterkant van de broeken van de soldaten.
Door het gebrek aan winterjassen en wollen ondergoed stalen de Duitsers alle warme kleding die ze tegenkwamen.
Ramp bij Moskou bracht Hitler nederlaag toe
Toen Operatie Taifun misliep, was de Duitse kans op een snelle overwinning verkeken. Er wachtte een verpletterende nederlaag.
Het Russische tegenoffensief in de winter van 1941 veranderde de Blitzkrieg in een langdurige confrontatie tussen twee enorme legers, die de Duitsers wel moesten verliezen omdat de Sovjet-Unie meer manschappen en grondstoffen had.
Hitlers uiteindelijke nederlaag was in de zomer van 1942 nog ver weg, toen de Duitsers weer oprukten in het zuiden. Maar na een reeks successen ontstond er een bloedige patstelling bij Stalingrad.
Een Russische tegenaanval die winter leidde tot een Duitse overgave en vormde het keerpunt van de oorlog.
In 1943 probeerde het Duitse leger het initiatief te herwinnen, maar de aanval van Legergroep Midden en Zuid bij Koersk was een volslagen fiasco.
Hierna zat een Duitse aanval er niet meer in. Het Rode Leger sloeg meteen toe. De Duitsers werden aan het zuidfront snel teruggedrongen.
Ook leidde Operatie Bagration in 1944 tot de vernietiging van Legergroep Midden. Legergroep Noord raakte hierdoor geïsoleerd in de Baltische staten en moest de rest van de oorlog vechten om te overleven.
Eind 1944 was de Wehrmacht weer op veel plaatsen terug waar ze drie jaar eerder was begonnen.
Af en toe vochten soldaten in Russische dameskleding van meerdere lagen dik. In de ijzige kou kon de Duitse luchtmacht de opmars van de landtroepen niet ondersteunen.
Bij temperaturen van 20 graden onder nul wilden de Stuka-bommenwerpers niet starten. Het materieel van het Rode Leger was beter geschikt voor deze omstandigheden.
‘De Russische vliegtuigen domineren het luchtruim hier volledig’, klaagde de anders zo positieve luitenant Georg Richter op 26 november in zijn dagboek.
De machinegeweren weigerden dienst, en bevriezingsverschijnselen en kou maakten inmiddels meer slachtoffers dan vijandelijke kogels.
Alleen het vaste vertrouwen van de Duitsers dat dit de laatste slag van de veldtocht was, gaf ze de moed om door te gaan.
Ten noordwesten van Moskou werd het Rode Leger steeds verder teruggedrongen. Maar hoewel de Wehrmacht het initiatief hield, verliep de opmars zeer langzaam.
De Russische troepen behielden hun positie net zo lang tot de overmacht te groot werd, waarop ze zich rustig iets terugtrokken. Paniek zoals in Vjazma en Brjansk was er niet.
Op 4 december had de Legergroep Midden geen krachten meer. Op nog geen 20 kilometer van Moskou konden de voorste eenheden de torens van de hoofdstad duidelijk zien.
Maar Operatie Taifun was tot stilstand gekomen. De troepen van Hitler stonden vast in de sneeuw en hun brandstof was op.
Ondertussen was het Rode Leger in volle gang met de voorbereidingen voor een tegenaanval.
De nieuwe bevelhebber van het Russische westfront, Georgi Zjoekov, had in enkele weken tijd grote reserves opgebouwd.
Ondanks enorme verliezen waren er op dat moment meer strijdkrachten bij Moskou dan aan het begin van Operatie Taifun.
Zjoekov had een derde meer soldaten, twee keer zo veel artillerie en tweeënhalf keer zo veel tanks. Bij de Legergroep Midden konden verloren manschappen en materieel niet vervangen worden.
In tegenstelling tot de Duitsers waren veel Sovjetsoldaten uitgerust met warme kleding en witte camouflagepakken.
Duitsers uit Moskou verjaagd
Een van de troeven van Zjoekov was de pantsereenheid van luitenant Pavel Goedz.
Op de avond van 5 december stond hij in de sneeuw bij een rivier 30 kilometer ten noordwesten van het Kremlin. Achter hem nam een zware tank positie in, maar het motorlawaai werd overstemd door kanongebulder.
Goedz zocht met zijn verrekijker naar de beste plek om de volgende dag aan te vallen. Het doel was een nietsvermoedende Duitse tankeenheid, die kamp had opgeslagen bij het dorp Nefedjevo.
Tussen de verre granaatinslagen hoorde Goedz de klanken van een harmonica uit een van de huizen komen.
Voordat de Duitsers konden reageren stonden acht van hun 18 tanks in brand.
De eenheid van luitenant Goedz viel ’s morgens vroeg aan. Voordat de Duitsers konden reageren stonden acht van hun 18 tanks in brand.
De overgebleven tanks zochten vlug dekking achter de huizen, maar al snel sloeg de Duitse pantsereenheid op de vlucht naar het westen, achtervolgd door de tanks van Goedz.
Dit leverde Goedz een medaille op – en hij was bepaald niet de enige die die ochtend succes behaalde.
Overal langs het front werden de Duitsers verrast door de aanvallen van Zjoekov. De eerste tien dagen kwam een aantal plaatsen ten noordwesten van Moskou weer in Russische handen.
In het zuiden konden de pantsertroepen van Guderian maar net voorkomen dat ze omsingeld werden.
De aanblik van verkleumde Duitse soldaten in hun zomeruniformen gaf het Rode Leger nieuwe moed.
Aan het Oostfront konden de Duitsers de verliezen niet bijbenen. De troepen werden aangevuld met jonge jongens.
Bij de rivier de Moskva vond een groepje Sovjetsoldaten het lijk van een Duitser die een bh om zijn oren had tegen de kou.
De vijand was geenszins het onoverwinnelijke eliteleger waar ze zo veel over gehoord hadden. Voor de Duitsers was het Russische tegenoffensief in december een ramp.
Voor het eerst leed de Wehrmacht een grote nederlaag. Veel soldaten raakten in paniek en vluchtten hals over kop naar het westen. Discipline was ver te zoeken, en het Duitse leger viel uiteen.
‘We missen de leidende hand van het opperbevel’, schreef luitenant Georg Richter droogjes, terwijl zijn eenheid door de wirwar van voertuigen, achtergelaten materieel en groepen soldaten probeerde te vluchten.
Hitlers legers zouden nooit meer zo dicht bij Moskou komen als ze waren op de avond van 4 december 1941.