Overwinning aan de Elbe: Duitsland doormidden gehouwen

Goebbels trekt van leer tegen Jalta

De afspraken uit Jalta waren niet geheim. Ze werden openbaar gemaakt in een verklaring op 11 februari 1945.

‘Wij willen het Duitse militarisme en nazisme met wortel en tak uitroeien en ervoor zorgen dat Duitsland nooit meer de wereldvrede kan bedreigen,’ stond er te lezen.

Daarom zouden de aanstaande overwinnaars het Duitse staatsapparaat en leger ontbinden.

Ze wilden ook dat deel van de Duitse industrie dat voor militaire doeleinden kon worden gebruikt platleggen, en het kapotgebombardeerde Duitsland moest de economische schade die de andere strijdende partijen hadden geleden, vergoeden.

Dit zou worden bewerkstelligd door het land in vier bezettingszones op te delen.

Ook de Fransen kregen een deel, en de Polen werden grote gebieden in het oosten van Duitsland in het vooruitzicht gesteld.

De verklaring belandde ook op het bureau van de Duitse propagandaminister Joseph Goebbels, die schamperde: ‘Hoe leeg moeten de hersenen van deze drie charlatans zijn?’

In het artikel Het jaar 2000 schetste hij een somber toekomstbeeld als Duitsland de oorlog zou verliezen.

‘De derde, Stalin, heeft veel verstrekkender doelen dan zijn twee kompanen. En die is hij beslist niet van plan met de wereld te delen,’ speculeerde het nazikopstuk.

Hij voorspelde dat het isolationisme van de Amerikanen en de infiltratie van de Sovjets de machtsbalans tussen de drie mogendheden zou verstoren, waardoor Europa uiteindelijk overgeleverd zou zijn aan Stalin.

Maar het verdrag was natuurlijk compleet irrelevant, aldus Goebbels, want Duitsland zou de oorlog niet verliezen. In de echte wereld, buiten het kantoor van de propagandaminister, naderde de Duitse nederlaag met rasse schreden.

Generaal Dwight D. Eisenhower, de opperbevelhebber van de geallieerde strijdkrachten aan het Westfront, stond al aan de Rijn.

Om de opmars te stuiten, hadden de Duitsers alle bruggen over de rivier opgeblazen. Op één na.

Churchill wil Berlijn veroveren

Dat de belangrijke brug bij Remagen in de buurt van Bonn niet was verwoest, kwam door een opeenstapeling van pech: de springladingen waren aangebracht, maar om bureaucratische redenen kwam het bevel tot opblazen heel laat.

Bovendien werkte de ontsteker niet, waardoor een soldaat in zijn eentje onder hevige Amerikaanse beschietingen naar de brug moest rennen om de springstof handmatig te ontsteken.

Na de explosie was de brug in rook gehuld, maar toen die opgetrokken was, bleken de grote stalen bogen onbeschadigd. De springstof was van slechte kwaliteit en was niet volledig ontploft.

Voordat de rest kon worden opgeblazen, knipten Amerikaanse soldaten de draden door. De brug was veroverd, en dat Hitler de verantwoordelijke officier liet doodschieten, veranderde daar niets aan.

Nu hoefde Eisenhower alleen nog het deel van Duitsland te bezetten waar de Amerikanen en Britten volgens Jalta recht op hadden. Op 28 maart deelde hij de Russen mee dat hij naar de Elbe in het oosten wilde oprukken en dan naar het zuiden en noorden zou afbuigen.

Eisenhower zag zijn telegram (met registratienummer SCAF-252) als een normale militaire coördinatie tussen bondgenoten, maar Winston Churchill was witheet.

De Britse premier wilde per se als eerste in Berlijn aankomen, hoewel de Duitse hoofdstad volgens het verdrag in de Russische bezettingszone lag.

De verovering van de stad was belangrijk voor Churchill omdat hij Stalin ermee onder druk wilde zetten, die zich niet aan zijn belofte van een democratisch Polen leek te houden. ‘Berlijn is uitsluitend een politiek doelwit, geen militair,’ klaagde Eisenhower.

In zijn ogen moesten oorlog en diplomatie strikt gescheiden blijven. Churchill moest bakzeil halen, want in 1945 was Groot-Brittannië duidelijk de mindere in het bondgenootschap met de VS.

Amerikanen zijn uit op Berlijn

De Amerikanen stoomden in rap tempo op door Duitsland. In het open landschap stuitten de tankcolonnes nauwelijks op verzet, en na een razendsnelle opmars stonden de eerste Amerikaanse soldaten op 11 april aan de westoever van de Elbe.

William Simpson, de aanvoerder van het 9e Leger, stuurde enthousiast troepen naar de overkant om twee bruggenhoofden te vestigen.

‘We waren de eersten aan de Rijn, en nu wilden we de eersten in Berlijn zijn,’ schreef hij later. ‘We dachten maar aan één ding: Berlijn veroveren, doorstoten en de Russen ontmoeten.’

Het was nog maar 80 kilometer naar de rijkshoofdstad. Generaal Simpson beval een tank- en een infanteriedivisie in vrachtwagens zich op te maken voor de opmars.

Volgens zijn berekeningen hoefden ze maar één nacht te rijden. Er moest echter toestemming van bovenaf komen.

Op 15 april vroeg Simpson groen licht van zijn commandant, generaal Omar Bradley, die de zaak voorlegde aan Eisenhower.

De berichten van de Elbe stelden de opperbevelhebber voor een dilemma: zijn generaals wilden naar het oosten, want zij wisten niet van SCAF-252.

Alleen Eisenhower en Bradley waren ervan op de hoogte dat Berlijn geen doel meer was. Het besluit om de Russen de stad te laten innemen, was geheim gehouden om de troepen gemotiveerd te houden.

Eisenhower hakt de knoop door

De opperbevelhebber kon zich nog bedenken en de tanks laten opstomen. Eisenhower vroeg Bradley om het aantal verliezen van een opmars naar Berlijn in te schatten.

Het antwoord was een pessimistische rekensom, waaruit bleek dat de opmars en de gevechten in de straten van de stad tot wel 100.000 gesneuvelde en gewonde Amerikanen zouden kunnen leiden.

‘Een zware tol voor een prestigeproject,’ zo meende Bradley. ‘Vooral als we ons uiteindelijk terug moeten trekken en het aan die ander moeten laten.’

Eisenhower hield vast aan zijn oorspronkelijke besluit: de westerse geallieerden zouden Berlijn links laten liggen. Bradley gaf dit door aan Simpson, die er de rest van zijn leven boos over was.

‘Ik weet zeker dat het 9e Leger Berlijn met geringe verliezen had kunnen innemen, ver voordat de Russen er waren,’ schreef de teleurgestelde generaal.

Volgens hem waren de berekeningen van Bradley fout, en zes jaar later kwam Bradley zelf ook tot die conclusie.

‘Op dat moment hadden we vermoedelijk kunnen doordringen tot Berlijn,’ schreef hij in zijn memoires uit 1951.

‘Als soldaten hadden we een naïeve kijk op de Britse neiging om oorlog te compliceren met politieke motieven en niet-militaire doelen.’

Het besluit was genomen en de taken werden verdeeld. Simpsons 9e Leger en andere Amerikaanse eenheden konden niet anders dan zich ingraven aan de Elbe zodra ze de rivier hadden bereikt.

Op 16 april, de dag nadat Eisenhower de knoop had doorgehakt, openden zo’n 1 miljoen Russische soldaten de aanval op de Duitse stellingen aan de Oder. Het was het begin van de stormloop naar Berlijn van Jozef Stalin.

Ongemakkelijke ontmoeting

Een kleine twee weken nadat Simpson de Elbe in zicht had gekregen, naderden andere Amerikaanse troepen de rivier 130 kilometer naar het zuidoosten.

De 69e Infanteriedivisie lag een flink stuk voor op naburige eenheden, en op 25 april reden patrouilles vooruit om de situatie in kaart te brengen.

Luitenant Albert Kotzebue leidde een ervan, die uit 26 man in jeeps bestond. Er hingen witte vlaggen uit de ramen van de huizen langs de route, maar hij zag geen mensen, en hij wist waarom.

Een Duitse burgemeester had verteld dat de Russen in de buurt waren, en de bevolking was bang voor plunderingen en verkrachtingen.

Kotzebue hield halt bij een boerderij, waar hij de boer, zijn vrouw en hun drie kinderen aantrof aan de eettafel. Op het eerste gezicht een gezellige boel – maar alle vijf de bewoners waren dood. Ze hadden gif ingenomen.

De patrouille ging door naar de Elbe, waar een bootje lag. Een groepje sprong erin en gebruikte hun geweerkolven als roeispanen om de rivier over te steken.

Aan de overkant lag de oever bezaaid met lichamen van burgers. Mannen, vrouwen en kinderen lagen met hun bepakking tussen de omgevallen karren.

Korte tijd later dook er een Russische patrouille op. Kotzebue bracht een groet. De Russen deden hetzelfde, waarna beide partijen elkaar argwanend aanstaarden.

Het was er de sfeer niet naar om elkaar te omhelzen of kameraadschappelijk op de rug te kloppen. Het was 13.30 uur, en het oosten en het westen hadden elkaar getroffen bij het gehucht Strehla.

Luitenant verkent Duitsland

Luitenant Kotzebue was de eerste Amerikaan die contact maakte met het Rode Leger in Duitsland, maar hij is er niet beroemd mee geworden.

Toen het nieuws over de ontmoeting aan de Elbe in de dagen daarna wereldnieuws was, was een andere officier, die elders aan de Elbe zat, met de eer gaan strijken.Luitenant William D. Robertson was inlichtingenofficier en hoorde bij het regiment van Kotzebue.

Op 25 april ging hij rond 10.00 uur de landwegen op om een overzicht te krijgen van de chaotische situatie. De wegen zagen zwart van de gedesillusioneerde Duitse soldaten, vrijgelaten geallieerde krijgsgevangenen en buitenlandse dwangarbeiders.

De jeep met de luitenant en drie soldaten was nog niet vertrokken of het groepje stuitte al op de eerste vijanden: van eenzame Duitse soldaten op een roestige fiets tot hele compagnieën die met een moedeloze blik in hun ogen richting het westen strompelden.

Robertson ontwapende hen en gaf hun een papier met een instructie, dat ze bij de voorste Amerikaanse stelling verderop moesten tonen. De jeep werd niet aangevallen, en in de dorpen werden de Amerikanen vriendelijk bejegend.

Rond het middaguur stuitte het groepje op 30 Britse krijgsgevangenen. Die zeiden dat er een stel Amerikaanse gewonden en gevangenen in het stadje Torgau zat, verderop aan de Elbe.

Robertson vorderde een wit laken van een Duitse burger en spoedde zich naar de rivier.

Russen vuren op Amerikanen

De eenzame jeep kwam probleemloos in Torgau aan. Maar in de buurt hoorde Robertson schoten en vanuit de verte klonk het gebulder van kanonnen. Ze waren op weg naar een strijdtoneel.

De luitenant vroeg zich af hoe hij de Russen kon naderen zonder te worden neergemaaid. Hij was boos op zichzelf dat hij geen Amerikaanse vlag had meegenomen en besloot er een te maken.

De soldaten braken in bij een apotheek en vonden er rode en blauwe verf. Daarmee schilderden ze iets op het laken wat in de verte op de Stars and Stripes leek.

Robertson wapperde met de vlag vanaf een toren van het kasteel Hartenfels aan de westoever van de Elbe. Hij riep zo hard als hij kon Amerikanski, Russia, America en Kamerad.

Robertson dacht dat hij contact had gelegd, maar hij zat ernaast. Al snel ketsten de kogels over het water, en toen de muren werden geraakt, wist hij dat hij het doelwit was.

Er sloeg zelfs een antitankgranaat in in de toren van het kasteel.De luitenant dook weg achter de dikke muur terwijl hij druk met zijn armen zwaaide en hoopte dat ze er niet afgeschoten werden.

Toen stopte de kogelregen en steeg er een groene signaalpijl op aan de overkant: het teken dat de geallieerden moesten gebruiken als ze elkaar tegenkwamen.

Robertson had helaas geen signaalpijl bij zich, en de soldaten aan de andere kant begonnen weer te schieten.

Eerste ontmoeting werd vergeten

Een Russische krijgsgevangene bood uitkomst. De patrouille had hem in Torgau gevonden, en hij kreeg te horen wat hij over de rivier moest roepen.

Vijf minuten later kon hij Robertson melden dat er een paar man zouden oversteken. De krijgsgevangene klom over het verwrongen stalen skelet dat ooit een brug over de Elbe was.

Robertson volgde hem. Even later ging een Rus de andere kant op, en moeizaam naderden de partijen elkaar.

Robertson klauterde op handen en knieën over de brug om zich vast te kunnen houden. Een Rus gleed hem tegemoet over een stalen balk. Op dit belangrijke ogenblik wist Robertson geen historische woorden te bedenken om te zeggen.

Hij zette een brede grijns op en klopte de Rus op diens knie. Het was 16.00 uur, en Amerikaanse en Russische soldaten drukten elkaar de hand midden in het verslagen Duitsland.

In Torgau vierden de troepen spontaan feest toen de Russen hun accordeons tevoorschijn haalden. Niemand wist iets van Kotzebue, die een paar uur vóór Robertson een gespannen ontmoeting met het Rode Leger had gehad, tussen de dode Duitsers op de rivieroever.

De volgende dag speelden Robertson en de eerste Rus op de brug, luitenant Aleksandr Silvasjko, de scène op de brug na voor de fotografen.

De foto’s van Torgau gingen de hele wereld over, want ze luidden de Duitse nederlaag in, al werd er nog twee weken gevochten. Het land was in tweeën geknipt, en de geallieerden hadden gezegevierd.

Slechts weinigen beseften – zoals Churchill – dat er een nieuw conflict in het verschiet lag. De meesten hoopten dat er een nieuw tijdperk van vrede en broederschap aangebroken was.

Al in juli 1945 verloor Churchill de verkiezingen in Groot-Brittannië, en de nieuwe Labour-regering moest zich staande zien te houden tegenover Stalin. De Koude Oorlog was begonnen.