De 21 nazikopstukken zitten op twee rijen in het internationale militaire tribunaal in Neurenberg als de Amerikaanse aanklager het woord neemt. Het proces tegen de vermeende oorlogsmisdadigers is al maanden aan de gang, en de aanklager zet uiteen waarom het van groot belang is voor de toekomst van Duitsland.
‘We proberen de zaken op te helderen voor de kinderen van Duitsland, opdat zij iets hebben om op terug te kijken en als waarschuwing te zien,’ zegt hij, en hij voegt eraan toe dat de straf ‘een les voor het Duitse volk’ moet zijn.
De vonnissen worden geveld op 1 oktober 1946, op de 218e dag van het tribunaal. Hermann Göring moet als eerste gaan staan.
‘Het internationale militaire tribunaal veroordeelt u tot de dood door ophanging,’ luidt de uitspraak.
‘De Duitsers kunnen zich niet aan de verantwoordelijkheid onttrekken.’ Richtlijn van de Amerikaanse generale staf, 1945
Dan komt minister van Buitenlandse Zaken Joachim von Ribbentrop overeind. ‘Dood door ophanging.’ Het hoofd van het opperbevel van de Wehrmacht, Wilhelm Keitel. De doodstraf. De leider van de veiligheidsdienst, Ernst Kaltenbrunner. De doodstraf. 12 nazikopstukken krijgen een doodvonnis.
Als de vonnissen op 16 oktober vlak na middernacht voltrokken zullen worden, worden de veroordeelden – behalve Göring, die inmiddels zelfmoord heeft gepleegd – naar de gymzaal van de Spandau-gevangenis gebracht, waar de galg wacht. Om de beurt worden ze opgehangen.
De nazikopstukken worden verbrand – net als miljoenen van hun slachtoffers – en de as wordt in de rivier de Isar gegooid.
De crematie van de nazikopstukken is echter maar een klein onderdeel van de geallieerde plannen met Duitsland. De hele natie moet de gevolgen ondervinden van Hitlers bloedvergieten, en de nazi-ideologie moet volledig uitgebannen worden.
Nazibacil moet uitgeroeid worden
De geallieerden waren in de eerste helft van 1945 niet alleen naar Duitsland gekomen om Hitler af te zetten, maar ook om het land te bezetten en ervoor te zorgen dat het nooit meer de wereldvrede zou bedreigen. Dat vereiste een demilitarisatie en een denazificatie. Alle nazi’s en hun sympathisanten moesten worden opgespoord en gestraft.
Na Hitlers machtsovername was de samenleving doordesemd geraakt van de nazi-ideologie, via het onderwijs, de cultuur, recreatie en vooral de propaganda. Daarom wilden de Amerikanen eigenlijk álle Duitsers in het beklaagdenbankje hebben: iedereen was schuldig tot het tegendeel bewezen was.
‘De Duitsers kunnen zich niet aan de verantwoordelijkheid onttrekken,’ schreef de Amerikaanse generale staf kort na de capitulatie.
Met een Persilschein kon een Duitse burger aantonen dat hij of zij niet belast was met een naziverleden.
Duitsers hadden antinaziverklaring nodig
Met een speciale verklaring konden de Duitsers aantonen dat ze geen schuld hadden aan het naziverleden. Maar de run op dit document leidde tot valsheid in geschrifte en corruptie.
In de jaren na de oorlog moesten de Duitsers in de westelijke bezettingszones ‘zuiver’ zijn van een naziverleden als ze solliciteerden op een baan of een huis wilden kopen. Voor een bewijs hiervan, een Persilschein, moesten ze getuigen opvoeren die verklaarden dat ze een schoon verleden hadden.
Predikanten, buren, werkgevers en collega’s konden ervoor instaan dat iemand niet ‘hoofdschuldig’ of ‘belast’ was met betrekking tot het nazisme in het Derde Rijk. Er werd veel waarde gehecht aan de verklaring van een bekende nazibestrijder.
De verklaring ontleende zijn bijnaam aan het wasmiddel Persil. Als de getuigenverklaringen waren goedgekeurd door de autoriteiten, mocht de houder van het attest een woning kopen of kon hij de baan terugkrijgen die hij had verloren vanwege een verdenking.
De felbegeerde verklaring leidde echter tot corruptie, want soms zette een betrouwbare getuige een handtekening in ruil voor bijvoorbeeld een pakje sigaretten. En er waren ook valse attesten in omloop.
In de Amerikaanse, Britse, Franse en Russische bezettingszone begon de denazificatie in de zomer van 1945. De nazipartij NSDAP en organisaties als de Gestapo en SS werden ontbonden. De kopstukken werden opgesloten tot het proces afgerond was, en alle geregistreerde nazi’s werden uit hun maatschappelijke functie ontheven.
Alle ambtenaren liepen de kans te worden gearresteerd, en voor het eind van het jaar zaten er in de drie westerse zones, vooral de Amerikaanse, 160.000 Duitsers in interneringskampen. Nog eens 200.000 mensen hadden ontslag gekregen.
Met name de Amerikanen voerden grootschalige zuiveringen door op scholen en universiteiten. In hun zone werd bijna 90 procent van de docenten weggestuurd en vervangen door oudere leraren die de nazi’s destijds hadden ontslagen. Dit moest ervoor zorgen dat jonge Duitsers nooit meer werden blootgesteld aan de ideologie van de nazi’s.
‘Het moet er democratisch uitzien, maar wij moeten aan de touwtjes trekken.’ De latere DDR-leider Walter Ulbricht over Oost-Duitsland, 1945
De Amerikanen volgden het principe dat de Duitsers collectief verantwoordelijk waren, en niemand ontsprong de dans. Zo moesten alle burgers boven de 18 een uitgebreide lijst met 131 vragen invullen. Uit deze Fragebogen moest blijken of de indiener een nazistisch wereldbeeld had of niet.
‘Geef een chronologische beschrijving van uw werk en uw militaire loopbaan sinds 1931,’ luidde een van de vragen. Andere gingen over politieke betrokkenheid vóór en tijdens de oorlog.
Omdat de Amerikanen toegang hadden tot de ledenadministratie van de NSDAP, konden ze leugenaars in sommige gevallen betrappen. Op basis van de antwoorden werden de Duitsers ingedeeld in groepen: hoofdverantwoordelijk, belast, meeloper en onbelast.
Hoofdverantwoordelijken riskeerden de doodstraf, terwijl een ‘onbelaste’ Duitser ongehinderd kon deelnemen aan de maatschappij.
VIDEO: Bekijk een Amerikaans bioscoopjournaal uit 1948 over de denazificatie van Duitsland
Van dik hout zaagt men planken
De Britten en Fransen hanteerden vergelijkbare methoden in hun bezettingszone, al gingen ze minder grondig te werk dan de Amerikanen. De twee mogendheden schaalden de denazificatie ook al snel af omdat ze bang waren dat het Duitse staatsbestuur zou instorten als ze te veel ambtenaren ontsloegen.
De Franse zone werd uiteindelijk zelfs een ‘eldorado voor ex-nazi’s’ genoemd omdat die makkelijk onder de radar konden blijven als ze zich gedeisd hielden.
In de Sovjetzone ging het er heel anders aan toe: de Russen rekenden efficiënt af met de nazi-elementen in de samenleving.
Na de oorlog drukten de geallieerden de gewone Duitsers met de neus op de feiten.
Zo’n 520.000 voormalige nazi’s werden binnen de kortste keren uit hun functie ontheven, onder wie 80 procent van de rechters. De Russische bezetters bestempelden in totaal 90.000 Duitsers als fascisten en sloten hen op in oude concentratiekampen, zoals Sachsenhausen ten noorden van Berlijn, waar 12.000 gevangenen omkwamen.
De Russen lieten gewone leden van de nazipartij, die zelf geen misdaden hadden gepleegd, echter met rust. In de Sovjetzone moest de denazificatie vooral verlopen door middel van een snelle omslag in de maatschappij, niet via een traag zuiveringsproces zoals de Amerikanen dat in gang hadden gezet.
De Amerikanen bleven tot 1949 processen voeren in Neurenberg.
Amerikanen gingen door in Neurenberg
De Russen, Britten en Fransen trokken zich terug uit het tribunaal in Neurenberg na het proces tegen de nazikopstukken. Alleen de Amerikanen wilden tussen 1946 en 1949 nog oorlogsmisdadigers berechten.
Artsen: 23 Duitse artsen worden berecht voor hun rol in het euthanasieprogramma T4. Zeven krijgen er een doodvonnis.
Milch: Veldmaarschalk Erhard Milch van de Luftwaffe krijgt 15 jaar cel voor o.a. de inzet van dwangarbeiders.
Rechters: 8 van 16 aangeklaagde juristen krijgen celstraf omdat ze rassenwetten hebben toegepast.
Pohl: Oswald Pohl en drie andere SS’ers krijgen de doodstraf voor medewerking aan de moord op de joden in de kampen.
Flick: De industrieel Friedrich Flick en twee medewerkers krijgen celstraf voor het gebruik van dwangarbeid.
I.G. Farben: 13 directeuren van chemieconcern I.G. Farben gaan de gevangenis in voor o.a. de inzet van dwangarbeiders.
List: Wilhelm List en zeven andere generaals worden schuldig bevonden aan oorlogsmisdaden op de Balkan, o.a. de executie van gijzelaars. List krijgt levenslang.
Raszuiverheid: 13 van de 14 aangeklaagde SS’ers worden veroordeeld voor hun rol bij de invoering van het raszuiverheidsprogramma.
Einsatzgruppen: 14 leden van de doodseskaders van de SS aan het Oostfront krijgen de doodstraf, acht krijgen celstraffen.
Krupp: 12 directeuren van het bedrijf Krupp krijgen gevangenisstraffen wegens het gebruik van dwangarbeiders en actieve steun aan het naziregime en zijn oorlog.
Landsbestuur: Een aantal ministers en ambtenaren krijgt celstraffen van tussen de vijf en 25 jaar.
Opperbevel: Meerdere hoge generaals krijgen vonnissen wegens moord, marteling en deportatie in de bezette gebieden.
Geallieerden zijn het niet eens
De geallieerde eensgezindheid over de behandeling van de Duitsers begon snel af te brokkelen. Truman, Churchill en Stalin hadden in de zomer van 1945 in Potsdam afgesproken dat Duitsland niet alleen gedemilitariseerd en gedenazificeerd moest worden, maar ook gedemocratiseerd.
De Russen hadden het echter niet zo op democratie. Zij zagen de denazificatie vooral als een manier om een communistisch regime op te tuigen.
‘Het moet er democratisch uitzien, maar wij moeten aan de touwtjes trekken,’ had Walter Ulbricht gezegd toen hij met zijn groep Duitse communisten in ballingschap in mei 1945 naar Berlijn kwam.
Na de oorlog kregen voormalige leden van de nazipartij symbolische taakstraffen. Hier maakt een partijlid een joodse grafsteen schoon.
Ulbricht en zijn mensen moesten het gezag in de verwoeste hoofdstad overnemen.
Zoals ze eerder in de Sovjet-Unie gedaan hadden, voerden de Russen al in de herfst van 1945 een grondhervorming door in hun bezettingszone, en vervolgens werden 10.000 particuliere bedrijven genationaliseerd. Het moest allemaal leiden tot een communistische planeconomie.
De Amerikanen gingen de snelle implementatie van het communisme in het oosten van Duitsland echter als een bedreiging zien, omdat het gewone volk veel minder te vrezen had van de denazificatie, en na een jaar rigoureus optreden haalden de VS bakzeil.
Meteen na de oorlog werden Duitse straatnamen met verwijzingen naar Hitler en het nazisme veranderd.
Denazificatie maakt plaats voor Koude Oorlog
Vanaf de lente van 1946 lieten de Amerikanen de denazificatie over aan de Duitsers zelf. Er werden onderzoeksrechtbanken opgezet om de enorme hoeveelheid documenten door te nemen – op sommige dagen kwamen er 40.000 vragenlijsten binnen.
De tijdelijke militaire regering ging zich meer op rehabilitatie dan op straf richten. Voortaan konden Duitsers zich tegen aantijgingen verdedigen, en hun ‘individuele verantwoordelijkheid en concrete overtredingen’ werden meegewogen, zo stond er in een Amerikaans document uit oktober 1946.
In de maanden na de processen van Neurenberg bleef er van de samenwerking tussen de Amerikanen en de Russen weinig over. Toen de VS en Groot-Brittannië vervolgens hun zones samenvoegden, zagen de Russen dat als een bedreiging, en het conflict liep uit de hand. In de lente van 1947 werd voor het eerst met het begrip Koude Oorlog naar de bekoelde betrekkingen verwezen.
De Amerikanen wilden nu van het westen van Duitsland een economisch stabiele democratie maken via de Marshallhulp. Ze hoopten dat de Duitsers de voordelen van het kapitalisme zouden inzien en zich niet lieten verleiden door het communisme.
De kloof tussen Oost en West werd met de maand groter, en in 1949 ontstonden er twee Duitse staten: de Bondsrepubliek Duitsland en de Duitse Democratische Republiek (DDR), met nauwe banden met respectievelijk de VS en de Sovjet-Unie.
In de Bondsrepubliek lieten de Amerikanen de denazificatie aan de Duitsers over. Maar de nieuwe staat had er weinig belang bij om oude koeien uit de sloot te halen, en het onderzoek naar individuen viel vrijwel stil. Veel ontslagen nazi’s kregen zelfs hun baan terug.
Maar liefst 90 procent van de ambtenaren uit de nazitijd keerde terug met het argument dat ze inmiddels ‘gerehabiliteerd’ waren.
In het licht van het oorspronkelijke Amerikaanse plan was de denazificatie op een fiasco uitgedraaid, want van een collectieve heropvoeding van het volk was nooit sprake. Maar de rol van het nazisme in de politiek was uitgespeeld.
Ruim 6 miljoen van de ongeveer 60 miljoen Duitsers kregen in de westelijke zones rechtstreeks te maken met de denazificatie, en in de Russische zone waren dat er nog eens 1 miljoen.