Spion Adolf beklimt het spreekgestoelte

‘Nou, die is niet bepaald op zijn mondje gevallen. We kunnen hem goed gebruiken,’ fluistert de oprichter en voorzitter van de DAP, Anton Drexler, tegen zijn buurman.

Als Hitler na de vergadering de kroeg wil verlaten, snelt Drexler hem achterna. De DAP-leider drukt de man met de snor een pamflet in handen en zegt dat hij hem graag nog eens wil zien.

Hitler ziet het wel zitten. Hij vindt de standpunten van de DAP interessant en heeft gemerkt dat de mensen luisteren als hij spreekt. De bijeenkomst heeft iets in hem losgemaakt – en binnen een paar jaar zal hij het kleine partijtje groot maken.

Hitler is verbitterd na de oorlog

De Oostenrijker Hitler, die in 1913 naar München was verhuisd, meldde zich het jaar daarop vrijwillig bij het Duitse leger. Hij schopte het tot korporaal, kreeg twee IJzeren Kruisen en werd kort voor het einde van de oorlog tijdelijk blind tijdens een gifgasaanval. Zijn gevoelens voor het Duitse rijk werden zo sterk dat hij Duitsland als zijn nieuwe vaderland beschouwde.

Terug in München is Hitler verbitterd dat de Duitsers hebben gecapituleerd. Zijn ontgoocheling wordt nog groter als hij ziet hoe het land na de oorlog in chaos verzandt. Bij halve revoluties worden de machthebbers in meerdere steden afgezet, en Duitsland raakt diep verdeeld. Ook in München is dat zeer merkbaar.

De werkloosheid is hoog, maar Hitler heeft het geluk dat hij soldaat kan blijven in de Beierse Reichswehr, een regionale tak van het leger die nu de beperkte krijgsmacht van Duitsland vormt. Hij staat eerst op wacht bij het centraal station van München, waarna hij in mei 1919 aan de slag gaat bij de inlichtingenafdeling van de Reichswehr.

‘Hij was een vermoeide hond die een baasje zocht – bereid om zich over te geven aan iedereen die hem ook maar een beetje vriendelijkheid toonde,’ schreef het hoofd van de inlichtingenafdeling, kapitein Karl Mayr, later.

De leiding van de Reichswehr is sterk nationalistisch en anticommunistisch, en Mayr heeft geld gekregen om een netwerk van spionnen en informanten op te bouwen om soldaten en burgers achter deze standpunten te scharen. Mayr ziet potentieel in Hitler, omdat die niets moet hebben van het bolsjewisme.

In de zomer van 1919 geeft Hitler lezingen aan Reichswehrsoldaten om hun nationalisme aan te wakkeren, en in de herfst krijgt hij van Mayr de leiding over het toezicht op de DAP. De inlichtingenafdeling wil informatie verzamelen over de vele rechtse groeperingen die in 1919 in München ontstaan, omdat zij mogelijk bruikbaar zijn om het nationalisme te versterken.

Als Hitler op 12 september op de DAP-bijeenkomst in Sterneckerbräu het woord neemt, is dat niet gepland. Maar de toespraak maakt indruk op Anton Drexler.

Hitler is zeker gevleid door de complimenten van de voorzitter, en een paar dagen later meldt hij zich aan bij de DAP. Officieel is hij lid nummer 555 – maar de eerste 500 leden zijn fictief om de partij groter te laten lijken dan ze is.

Hitler groeit uit tot ster

Hitlers retorische vaardigheden leveren hem al snel een plaats op in het bestuur van de DAP, waar hij de leiding krijgt over de propaganda. Met Drexler organiseert het nieuwe lid in februari 1920 de eerste massabijeenkomst in het Hofbräuhaus.

Hier presenteren ze het partijprogramma dat het tweetal zelf heeft opgesteld – nu onder de naam Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei (NSDAP). De partij streeft naar een Groot-Duitsland met een sterk centraal gezag en wil af van de joden en anderen die de oorlog zouden hebben gebruikt voor persoonlijk gewin.

‘Geef ze met de zweep! Hang ze op!’ scandeert het publiek als Hitler degenen die volgens hem hebben geprofiteerd van de nederlaag aanvalt.

Het nieuwe partijlid overschaduwt alle andere leiders met zijn ongecompliceerde stijl en expressieve taal.

‘Ons motto is uitsluitend de strijd. We zullen meedogenloos onze doelen nastreven!’ buldert Hitler vanaf het spreekgestoelte onder luid gejuich van de 2000 aanwezigen.

Hitler twijfelt er niet meer aan dat zijn toekomst in de politiek ligt. In maart neemt hij ontslag bij de Reichswehr.

Vanaf de lente van 1920 is Hitler politicus van beroep, en is hij ervan overtuigd dat massabijeenkomsten de weg vooruit zijn voor de NSDAP. Hij toert langs de vele bierhallen in München en omgeving, waar hij urenlang spreekt.

Vooral de nieuwe Weimarrepubliek moet het ontgelden. Keer op keer trekt hij van leer tegen de politici in Berlijn, die in 1919 het Verdrag van Versailles ondertekenden, waarin Duitsland zwaar werd gestraft voor de Eerste Wereldoorlog.

Op 7 juli 1920 houdt Hitler een voordracht over de ‘schandelijke Vrede van Versailles’ voor 2400 mensen, die hem bijna gehypnotiseerd aanhoren. Onder hen is de 20-jarige Hans Frank, later een prominent partijlid en gouverneur-generaal van bezet Polen:

‘Ik was als betoverd. Het kwam recht uit zijn hart. Vanaf die avond, ook al was ik geen lid van de partij, was ik ervan overtuigd dat als iemand het lot van Duitsland kon veranderen, het Hitler was.’

Hitler wordt dictator in de NSDAP

Naarmate Hitler meer aanhang krijgt, groeit ook het ledental van de NSDAP. Hitler was in september 1919 het 55e lid, en begin 1921 heeft de partij al zo’n 2000 leden. Toch beginnen sommige partijkopstukken te flirten met andere rechts-nationalistische partijen om hun krachten te bundelen.

Hitler wil niet weten van een fusie, want dan zou het hoofdkwartier naar Berlijn moeten verhuizen. Dat zou zijn positie binnen de partij in gevaar brengen.

‘Ik kan en wil geen lid meer zijn,’ zegt het hoofd propaganda op 11 juli 1921, en hij zegt zijn lidmaatschap op.

Het verlies van de sterspreker zou een ramp zijn voor de NSDAP, en in de partijtop wordt gevreesd dat Hitlers vertrek tot tweespalt zal leiden. Twee dagen later neemt Drexler contact op met Hitler om hem te proberen over te halen terug te keren.

Hitler wil wel terugkomen, maar eist ‘het voorzitterschap met dictatoriale bevoegdheden’.

Hij wil ervoor zorgen dat de partij niet meer in gevaar gebracht kan worden door acties van andere kopstukken.

De volgende dag antwoordt het partijbestuur dat het, vanwege Hitlers ‘immense kennis’ en zijn ‘uitzonderlijke talent als redenaar,’ zijn eis zal inwilligen.

Op zijn 32e is Hitler de absolute leider van de NSDAP – inmiddels met 3680 leden.

Partijleider zet knokploegen in

Als partijleider wordt Hitler een steeds herkenbaarder gezicht in München, waar hij graag in zijn stamcafé in de Galeriestraße zit, steevast in het gezelschap van een paar partijkameraden.

Zij dienen als lijfwacht voor Hitler als hij naar huis gaat met zijn lange zwarte jas aan, vilten hoed op en rijzweep in de hand. De leider en zijn partijgenoten krijgen het geregeld aan de stok met sociaaldemocraten en communisten. Tot groot genoegen van Hitler levert dit de partij publiciteit op:

‘Het maakt niet uit of ze ons uitlachen of belachelijk maken, of ons neerzetten als clowns of misdadigers – het belangrijkste is dat ze over ons praten en zich steeds met ons bezighouden.’

In augustus 1921 wordt Hitlers privélegertje georganiseerd in de Sturmabteilung (SA). De leden, die bruine hemden dragen, houden de wacht bij partijbijeenkomsten, slaan politieke tegenstanders op straat in elkaar en belagen deelnemers aan andere partijbijeenkomsten.

Zelfs tijdens zijn eigen toespraken laat Hitler de ‘bruinhemden’ zijn politieke tegenstanders aanvallen, die vaak opduiken. Zo ook in het Hofbräuhaus in november 1921.

‘Als wolven, in groepen van acht of tien man, stortten ze zich op de tegenstanders en sloegen ze hen letterlijk de zaal uit,’ schreef Hitler in Mein Kampf.

Na de zoveelste gewelddadige confrontatie moet Hitler in januari 1922 zelf vier weken de cel in omdat hij heeft geholpen ingenieur Otto Ballerstedt, de leider van de Beierse separatistische partij, in elkaar te slaan.

Maar het geweld werkt. Steeds meer mannen sluiten zich aan bij de SA, die geleidelijk uitgroeit tot een paramilitaire organisatie. Hitler eist dat zijn knokploegen hem trouw zijn, ook al kost dat meer dan een druppeltje bloed.

‘Alleen wie gehoorzaamt aan de leiding en die indien nodig in de dood volgt, mag zich aanmelden,’ zegt Hitler volgens een proces-verbaal op 6 december 1922.

NSDAP heeft 55.000 leden

Nu hij een eigen legertje heeft opgebouwd en de partij meer dan 55.000 leden telt, vindt Hitler in de herfst van 1923 dat de tijd rijp is.

Hij heeft geen ontzag voor de democratie van de Weimarrepubliek en overweegt een greep naar de macht te doen – eerst in Beieren, dan in heel Duitsland.

Hitler weet zeker dat hij het vernederde Duitsland weer groot kan maken.