Op 16 mei 1944 marcheert een groep SS’ers naar het zogeheten Zigeunerlager in Auschwitz-Birkenau. De rook van het crematorium 120 meter verderop stijgt op tegen de voorjaarslucht, als een lugubere herinnering aan het lot dat de gevangen Roma te wachten staat.
In de barakken zitten 6000 Roma. Meerdere van hen zijn gewapend met ijzeren pijpen, hamers en hakken, die ze ’s nachts uit een werkschuur hebben gestolen. De uitgehongerde gevangenen zijn niet van plan om gewillig met de soldaten mee te gaan.
‘Het zigeunerprobleem kan alleen worden opgelost als de voortplanting van deze bevolkingsgroep voorgoed een halt wordt toegeroepen.’ Robert Ritter, hoofd van het Onderzoekscentrum Rassenhygiëne
‘We komen niet naar buiten. Komen jullie maar naar binnen! Wij wachten hier! Als je iets van ons wilt, moet je binnenkomen!’ roept een man vanuit een van de barakken.
Het verzet van de gevangenen verrast de SS-commandant, die besluit om zijn mannen terug te trekken. De Roma hebben een zeldzame overwinning behaald op de nazi’s. Helaas is het slechts uitstel van executie – letterlijk.
Nazi’s haten de Roma
Vervolging en discriminatie waren de Roma niet vreemd. Het nomadenvolk trok tussen de 6e en 11e eeuw vanuit het noorden van India naar Europa en verspreidde zich in de middeleeuwen over het hele continent. De Roma waren echter zelden welkom en werden vaak vervolgd.
In Duitsland was er vooral na de Eerste Wereldoorlog veel weerstand tegen de Roma. In meerdere deelstaten mochten ze niet meer in parken en zwembaden komen en vanaf 1927 werd een identiteitskaart met foto en vingerafdrukken verplicht.
Toen Hitler in 1933 aan de macht kwam, nam de discriminatie sterk toe in Duitsland en Oostenrijk, waar zo’n 30.000 Roma leefden. In november 1935 werden de Roma opgenomen in de rassenwetten van Neurenberg, waarin ‘zigeuners’ werden beschreven als ‘vijanden van de op ras gebaseerde staat’.
De Roma werden vooral bekend om hun woonwagens, waarmee ze als nomaden konden rondtrekken.
Roma stammen uit India
De nomadische Roma kwamen uit India en emigreerden naar het Byzantijnse Rijk. Van daaruit verspreidden ze zich over het Europese continent.
Het nomadenvolk de Roma trok tussen 500 en 1000 weg uit Noord-India. Ze vestigden zich in het Byzantijnse Rijk, maar toen de Turken in de eeuwen daarop het rijk veroverden, werd het volk over heel Europa verspreid – van Spanje in het zuiden tot Scandinavië in het noorden en van Engeland in het westen tot Rusland in het oosten.
De Europeanen noemden de Roma ‘zigeuners’, wat mogelijk komt van het Griekse athinganoi – een woord dat je kunt vertalen als ‘onrein’ of ‘ketter’. Tegenwoordig wordt de term gezien als racistisch en geeft de etnische groep de voorkeur aan het woord ‘Roma’, dat ‘mens’ betekent in de traditionele taal Romani.
De Roma in Europa delen tradities en talen, maar in de loop der tijd zijn er regionale verschillen ontstaan. Zo duiden niet alle groepen zichzelf aan met de naam ‘Roma’. In Engeland, Spanje en Duitsland noemen lokale Roma zichzelf travellers (reizigers), kalé (zwart/donker) en Sinti. Dat laatste verwijst naar het gebied in Sind – vroeger een deel van Brits-Indië maar nu behorend bij Pakistan – waar de Roma vermoedelijk vandaan komen.
De nazi’s waren er vooral op gebrand Mischlingen te elimineren. Deze Roma van gemengd bloed, die 90 procent van de Roma zouden vormen, werden gezien als een vervuiling van het arische ras.
Robert Ritter, hoofd van het Onderzoekscentrum Rassenhygiëne, formuleerde het als volgt:
‘Het zigeunerprobleem kan alleen worden opgelost als de asociale, onbruikbare zigeuners met gemengd bloed in grote werkkampen worden geplaatst en als de voortplanting van deze bevolkingsgroep voorgoed een halt wordt toegeroepen.’
Roma worden vermoord in Auschwitz
Op 8 december 1938 ondertekende SS-leider Heinrich Himmler een bevel om de ‘zigeunerplaag’ te bestrijden.
Himmler wilde de ongeveer 1000 ‘raszuivere’ Roma in Duitsland sparen. Deze ‘zeldzame dieren’, zoals Himmler ze noemde, hadden zich sinds hun emigratie uit India niet meer vermengd met andere rassen. Volgens de nazistische rassenleer hadden Duitsers en Roma daarmee iets gemeen, want het arische ras kwam daar ook vandaan.
Terwijl de raszuivere Roma enkele privileges mochten behouden (zoals kinderen krijgen), moesten de ‘bastaarden’ naar werkkampen. De situatie was daar zo vreselijk dat duizenden mensen stierven door honger en ziekte.
In de Tweede Wereldoorlog werden veel Roma in Duitsland als slavenarbeiders gedeporteerd naar het getto van Łódź in het door Duitsland bezette Polen. Van daaruit gingen velen door naar de vernietigingskampen Bełźec, Sobibór en Treblinka. In het oosten van de bezette gebieden schoten SS-doodseskaders ook duizenden Roma dood.
De nazi’s brachten de Roma onder in concentratiekampen, waar ze werden vergast of zwaar werk moesten verrichten.
Op 16 december 1942 vaardigde Himmler een decreet uit dat alle overgebleven ‘onreine’ Roma naar een Zigeunerlager in Auschwitz-Birkenau moesten worden gedeporteerd.
Het waren de Roma in dit deel van het kamp die zich op 16 mei 1944 verweerden tegen de SS-bewakers. Hun verzet viel niet goed bij de nazi’s, en in juli 1944 beval Himmler het zigeunerkamp te sluiten.
Deze keer hadden de nazi’s zich voorbereid en waren de Roma kansloos. Alle mannen en vrouwen die konden werken, werden overgebracht naar de kampen Buchenwald en Ravensbrück.
In Auschwitz-Birkenau waren nu alleen nog 3000 kinderen, zieken en ouderen over, die geen verzet konden plegen. Op de ochtend van 3 augustus 1944 werden ze naar de gaskamers van Auschwitz-Birkenau gevoerd.
Holocaust van Roma werd vergeten
Historici denken dat er in de Tweede Wereldoorlog in Europa 200.000 tot 500.000 Roma zijn vermoord. En van de circa 23.000 Roma die tussen 1942 en 1945 naar Auschwitz-Birkenau werden gedeporteerd, stierf zo’n 90 procent.
Tijdens de Processen van Neurenberg na de oorlog werden meerdere nazikopstukken aangeklaagd wegens misdaden tegen de menselijkheid – waaronder het doden van Roma. Maar de systematische uitroeiing van de Roma werd in Duitsland pas in 1979 als genocide erkend.
Historicus Eve Rosenhaft noemde de uitroeiing van de Roma door de nazi’s daarom ‘de vergeten holocaust’.