Fritz Bauer kijkt nieuwsgierig naar de post. Op deze zomerdag in 1957 ligt er een brief uit Argentinië op het bureau van de Duitse procureur-generaal in Hessen. Bauer scheurt de envelop open en begint te lezen.
Al een paar jaar zit de joodse jurist achter gevluchte oorlogsmisdadigers uit de nazitijd aan, onder wie SS-officier Adolf Eichmann, die van achter zijn bureau de moord op de Europese joden organiseerde. In de brief schrijft de Duitse emigrant Lothar Hermann dat hij weet waar Eichmann verblijft.
De SS’er woont in een arme wijk aan de rand van Buenos Aires, vertelt Hermann, wiens dochter een tijdje verkering had met de zoon van Eichmann.
‘Als ik mijn kantoor verlaat, begeef ik me op vijandelijk grondgebied.’ Fritz Bauer over de vele nazi’s in de West-Duitse ambtenarij na de oorlog
Tijdens een etentje schepte de zoon op dat zijn vader Duitsland in de Tweede Wereldoorlog goed had gediend.
Eichmann junior zei ook: ‘Het was beter geweest als de Duitsers de uitroeiing hadden afgemaakt.’
Bauer is verheugd: eindelijk kan Eichmann zijn straf krijgen. De aanklager is zich er echter van bewust dat hij in een land werkt waar veel hoge functies ook na de oorlog nog door oude nazi’s worden bekleed. Die willen het verleden niet oprakelen, en Bauer moet in het diepste geheim op zoek gaan naar Eichmann.
Bauer werkt tussen vijanden
Fritz Bauer kwam in 1903 ter wereld in een joods gezin in Stuttgart. Op zijn 22e studeerde hij al af in de rechten, en vier jaar later werd hij benoemd tot de jongste rechter van de Weimarrepubliek.
Vanwege zijn joodse afkomst werd Bauer echter uit zijn ambt gezet toen de nazi’s in 1933 aan de macht kwamen. Niet veel later stuurde de Gestapo hem naar een concentratiekamp omdat hij ook sociaaldemocraat was. Bauer werd er gemarteld en kwam na negen maanden vrij in ruil voor zijn handtekening onder een verklaring waarin hij trouw zwoer aan het nieuwe regime.
De rest van zijn leven schaamde Bauer zich dat hij getekend had, maar de verklaring was zijn ticket naar Denemarken, en later stak hij over naar Zweden, waar hij de oorlog doorbracht.
Toen West-Duitsland in 1949 werd opgericht, keerde Bauer terug naar zijn vaderland om zijn carrière te hervatten. Als procureur-generaal van Hessen wilde hij bouwen aan democratie en voorkomen dat het totalitarisme ooit nog voet aan de grond kreeg. De Duitsers moesten hun verleden onder ogen zien, en oorlogsmisdadigers mochten hun straf niet ontlopen.
Fritz Bauer: De Duits-joodse procureur-generaal stond aan de basis van de Auschwitz-processen in Frankfurt (1963-1965). 17 voormalige medewerkers van Auschwitz kregen celstraffen.
Bauer stuitte echter al snel op weerstand binnen het staatsapparaat. In de jaren 1950 bestond de hoge ambtenarij voor 60 procent uit vroegere leden van de nazipartij, en die wilden, net als een groot deel van de bevolking, het verleden met rust laten.
‘Als ik mijn kantoor verlaat, begeef ik me op vijandelijk grondgebied,’ zei Bauer.
Alleen al bij de federale recherche BKA waren 33 van de 47 hoogste leiders voormalige SS’ers, en in 1957 kreeg Bauer te horen dat hij niet op hulp van de politie hoefde te rekenen bij zijn zoektocht naar Eichmann.
Die stond toen al een tijdje bovenaan Bauers lijst van ontsnapte oorlogsmisdadigers, samen met kamparts Josef Mengele en Hitlers naaste medewerker Martin Bormann. Ook de inlichtingendienst BND, die van 1956 tot 1968 werd geleid door ex-nazi Reinhard Gehlen, liet weten geen belangstelling te hebben voor Eichmann.
Nazi’s kregen goede baantjes in West-Duitsland
Nazirechter ging de politiek in
Hans Filbinger was rechter bij de marine. Na de oorlog ging hij de West-Duitse politiek in, en hij schopte het tot minister-president van de deelstaat Baden-Württemberg.
Nobelprijswinnaar was SS-soldaat
Günter Grass was schrijver en wellicht de belangrijkste West-Duitse stem van na de oorlog. Hij won in 1999 de Nobelprijs voor Literatuur en verzweeg tot 2006 dat hij SS-soldaat was geweest.
Adenauer stelde naziadvocaat aan
Hans Globke werkte met de antisemitische wetten van het Derde Rijk. De fanatieke anticommunist werd in 1953 hoofd van de kanselarij onder Adenauer.
Psychiater vermoordde gehandicapten
Werner Villinger was psychiater en nam deel aan de T4-moorden op gehandicapten. Hij werd later afdelingshoofd aan de universiteit van Marburg. Na zijn ontmaskering in 1961 pleegde hij zelfmoord.
Hoofd inlichtingen kreeg nieuwe baan
Reinhard Gehlen was het hoofd van de inlichtingendienst aan het Oostfront. In 1956 werd hij de leider van de nieuwe West-Duitse Bundesnachrichtendienst (BND).
Toen Bauer in de zomer van 1957 de brief van Lothar Hermann uit Argentinië kreeg, handelde hij dan ook op eigen houtje. Hij had het vermoeden dat elementen in het Duitse staatsapparaat gevluchte nazi’s op de hoogte hielden van de stand van zaken.
Bauer wist dat het grensde aan verraad toen hij in november in het diepste geheim agenten van de Israëlische veiligheidsdienst Mossad ontmoette. Volgens hem was zo’n samenwerking de enige manier om Eichmann in de kraag te kunnen vatten.
Nazikopstuk opgejaagd
Bauer werkte ruim twee jaar samen met de Mossad aan de zaak-Eichmann. Toen Israëliërs in Argentinië met Lothar Hermann spraken, ontdekten ze dat hij zo goed als blind was.
Hermann had Eichmann dus niet met eigen ogen gezien, en daarom vertrouwde de Mossad zijn informatie niet. Omdat het huis waar Eichmann zou wonen bovendien een bouwval was, nam de Mossad aan dat daar geen ‘belangrijke nazi’ kon wonen. De verdachte zelf was ook in geen velden of wegen te bekennen, en de zaak ging in de ijskast.
Maar Bauer gaf de moed niet op. Vanuit zijn kantoor in Frankfurt spoorde hij een andere Duitser op, die in 1952 in Argentinië had gewerkt met een verdachte man, die zich Ricardo Klement noemde.
‘Ik hoef u waarschijnlijk niet te vertellen hoezeer ik bij u in het krijt sta.’ Haim Cohn, de Israëlische openbaar aanklager, in een brief aan Fritz Bauer
De man had een foto waarop hij naast Klement stond, en Bauer wist zeker dat het om Eichmann ging.
De Argentijnse schuilnaam van de misdadiger kwam ook overeen met de naam op de elektriciteitsrekening van het huis dat Lothar Hermann eerder had aangewezen. Alles klopte, en in december 1959 gaf de Israëlische premier David Ben-Gurion groen licht om de klopjacht op Eichmann te hervatten.
‘Als blijkt dat Eichmann daar zit, zullen we hem gevangennemen en hierheen brengen. Isser regelt het wel,’ schreef Ben-Gurion in zijn dagboek.
Eichmann opgepakt in Argentinië
Isser Harel was het hoofd van de Mossad. Hij stuurde een groepje agenten om Eichmann te schaduwen. Op 11 mei 1960 sloegen de Israëliërs toe toen de voortvluchtige bij zijn huis uit een bus stapte.
‘Hier eindigt het avontuur,’ sneerde een agent toen de oorlogsmisdadiger werd overmeesterd om naar Israël te worden gesmokkeld.
Bauer kreeg tranen in zijn ogen toen hij het nieuws hoorde. Hij had Eichmann in Duitsland willen berechten, maar de bondsregering wilde niet om diens uitlevering verzoeken.
Adolf Eichmann was een van de architecten van de Holocaust. Na de oorlog werd hij opgepakt, en in 1961 werd hij in Israël ter dood veroordeeld.
Tot ergernis van Bauer werd Eichmanns rol in de genocide op de joden dan ook in Israël uit de doeken gedaan in het bijzijn van de wereldpers. Geen Duitser wist dat Bauer erbij betrokken was geweest – dat kon ook niet anders, want hij kon beticht worden van verraad. De Israëliërs waren echter volledig op de hoogte.
‘Ik hoef u waarschijnlijk niet te vertellen hoezeer ik bij u in het krijt sta,’ schreef de Israëlische openbaar aanklager Haim Cohn aan zijn Duitse collega.
Op 31 mei 1962 werd Eichmann terechtgesteld wegens medeplichtigheid aan volkerenmoord. De West-Duitse autoriteiten hadden het proces proberen te negeren, maar de volgende keer zou Bauer ze met de neus op de feiten drukken.
Rechtszaken in Duitsland
Tijdens het onderzoek naar Eichmann had Bauer niet stilgezeten en was hij op zoek gegaan naar ex-nazi’s die hun straf waren ontlopen voor gruweldaden in het concentratiekamp Auschwitz.
Bauer had in december 1958 papieren gekregen die een inwoner van het Poolse Wrocław op straat had gevonden in de laatste dagen van de oorlog, toen het SS-hoofdkwartier werd gebombardeerd.
De documenten bevatten een lijst van SS’ers en hun slachtoffers: concrete wandaden die de leiding van Auschwitz had bijgehouden. Daarmee kon Bauer de beulen van Auschwitz voor de rechter brengen en de misdaden van de nazi’s in het beruchte vernietigingskamp in kaart brengen.
Bauer spoorde met een groepje zorgvuldig geselecteerde juristen over de hele wereld 1300 getuigen op en verhoorde hen. Het onderzoek verliep grotendeels in het geheim, zodat de BND, onder leiding van de nazi Gehlen, Bauer niet kon tegenwerken.
Nazikopstukken vluchtten naar Zuid-Amerika
Naziofficier aan de slag bij Volkswagen
Franz Stangl was SS-commandant in de concentratiekampen Sobibór en Treblinka. Hij vluchtte naar Brazilië, waar hij bij Volkswagen werkte tot nazi-jager Simon Wiesenthal hem in 1967 opspoorde. Stangl kreeg levenslang voor de moord op 900.000 joden.
Engel des Doods was spoorloos
SS-arts Josef Mengele was de man achter experimenten op mensen in Auschwitz. Na de oorlog hield hij zich drie jaar schuil in Duitsland, en in 1948 vluchtte hij naar Zuid-Amerika. Hij werd nooit gevonden en overleed in 1979 in Brazilië.
Bedenker van gaswagen werd spion
Walter Rauff was SS-officier en had de vrachtwagens ontwikkeld die als mobiele gaskamers voor joden dienden. Na de oorlog ging hij naar Chili, waar hij in 1958 werd gerekruteerd als spion, naar verluidt om voor West-Duitsland in Cuba te spioneren.
Kampcommandant dook 42 jaar onder
Josef Schwammberger was commandant van werkkampen in Krakau en had persoonlijk meerdere joden op macabere wijze vermoord. Hij wist zich tot 1987 schuil te houden in Argentinië, maar werd toen opgepakt en tot levenslang veroordeeld.
SS’er liep op zijn 81e tegen de lamp
Als SS-commandant was Erich Priebke betrokken bij de liquidatie van 335 burgers uit wraak voor een partizanenaanval in Italië in 1944. Pas 50 jaar later werd hij op zijn 81e opgepakt in een Argentijns bergdorp en tot levenslang veroordeeld.
‘Als ik een telegram moest sturen, ging ik naar de markt en vroeg ik de groenteman het te versturen,’ vertelde Bauers medewerker Joachim Kügler later.
Na jaren noeste arbeid hadden Bauer en zijn team in 1963 zo veel bewijs verzameld dat geen enkele Duitse instantie de processen nog kon tegenhouden. 22 ex-nazi’s uit West-Duitsland werden gearresteerd en beschuldigd van moord en medeplichtigheid aan moord in Auschwitz. Ze hadden jarenlang onopvallend geleefd als boer, zakenman, ingenieur of tandarts, en nu waren ze ingehaald door hun verleden.
De rechtszaken begonnen in december in Frankfurt, en Bauer liet Kügler en andere jonge juristen van het openbaar ministerie het woord voeren: hij wilde dat de jongere generatie de oude ter verantwoording zou roepen.
‘In het Auschwitz-proces zitten 22 miljoen mensen in het beklaagdenbankje naast de 22 verdachten,’ schreef Bauer met een verwijzing naar de miljoenen oudere Duitsers die volgens hem tegen het proces waren omdat ze zelf vuile handen hadden.
De NPD is nu een uiterst rechtse partij en geniet maar weinig steun onder de Duitse bevolking.
Nazi’s vormden nieuwe partijen
Hoewel de geallieerde denazificatie ex-nazi’s een tijdje buiten de politiek hield, drongen ze uiteindelijk toch door in politieke partijen. Veel succes hadden ze echter niet.
In de eerste jaren na de oorlog stonden de geallieerden erop dat voormalige nazi’s geen politieke rol mochten spelen. Maar toen de denazificatie luwde, wisten een paar inmiddels gerehabiliteerde ex-nazi’s lid te worden van de nationaalconservatieve Deutsche Rechtspartei, die vijf zetels haalde bij de eerste Bondsdagverkiezingen in West-Duitsland in 1949.
De invloed van de kleine partij was echter minimaal, en het hielp niet dat een meerderheid van de leden een nieuwe partij vormde met bijna dezelfde naam, Deutsche Reichspartei, en een rechtser programma. Bij verkiezingen in de jaren 1950 kreeg de partij slechts 1 procent van de stemmen.
Het gebrek aan succes leidde in 1964 tot de vorming van de Nationaldemokratische Partei Deutschlands, NPD, die nog nationalistischer was en neonazistisch te noemen was.
Deze partij kreeg wat wind in de zeilen tijdens de economische crisis van de jaren 1960, maar haalde nooit zetels in de Bondsdag. Nu heeft de NPD nog geen 4000 leden en is de partij vooral een broeinest van vreemdelingenhaters.
Auschwitz wordt symbool van wandaden
Twee jaar lang waren de ogen van de wereld gericht op Frankfurt, waar 12 tv-ploegen en 200 journalisten verslag deden van de rechtszaak. Alles wat er was gebeurd in de doodsfabriek Auschwitz kwam naar buiten, en de getuigen wekten de geschiedenis tot leven.
Hoewel er in augustus 1965 maar 17 gevangenisstraffen werden uitgedeeld, toonde het proces aan dat de Duitse bevolking het verleden onder ogen moest zien. De gruwelen van Auschwitz waren niet mis te verstaan, en de volkerenmoord kon niet worden genegeerd of weggemoffeld.
De Rote Armee Fraktion was bereid het Duitse naziverleden met moord en terreur aan de kaak te stellen.
Duitsers kwamen in het reine met naziverleden
Sinds de tribunalen van Neurenberg en de Auschwitz-processen van Bauer is het naziverleden nog meerdere keren komen bovendrijven in Duitsland.
1970: RAF beschuldigt ouderen
De terreurgroep Rote Armee Fraktion (RAF) zag West-Duitsland als een voortzetting van nazi-Duitsland. Om dit aan de kaak te stellen, ontvoerde de RAF in 1977 de voorzitter van de werkgevers, Hanns Martin Schleyer – een voormalig SS-officier.
Jaren 1990: Gewone Duitsers nemen verantwoordelijkheid
In 1996 publiceerde de joods-Amerikaanse onderzoeker Daniel Goldhagen het boek Hitler’s Willing Executioners waarin hij het Duitse volk beschreef als Hitlers gewillige helpers. Historici hadden kritiek, maar in het debat kozen veel Duitsers de kant van Goldhagen.
Jaren 2000: Bedrijven openen archieven
Vanaf de millenniumwisseling gaven Duitse bedrijven historici toegang tot hun archieven, zodat hun naziverleden onderzocht kon worden. Daarna keerden onder andere Krupp, Siemens, Allianz, Volkswagen, Daimler en BMW compensatie uit aan voormalige dwangarbeiders.
Zo leverde Bauer een belangrijke bijdrage aan de denazificatie. Veel nazi’s waren onder de radar gebleven, maar de jongere generaties werden steeds kritischer op de oude garde.
In de jaren 1950 en 1960 waren de gruwelen van de oorlog vooral verdrongen en werd er niet over gepraat, maar in de jaren 1970 gingen jonge Duitsers aan hun ouders en grootouders vragen waarom ze niets hadden gedaan tegen het moorddadige regime van Hitler.
Fritz Bauer maakte alleen het prille begin van deze ontwikkeling mee. In 1968 overleed hij op 64-jarige leeftijd in zijn badkuip, maar zijn strijd voor rechtvaardigheid stierf niet met hem.