De situatie was kritiek. De Duitse troepen van generaal Rommel hadden de Libische stad Tobroek veroverd en stonden op het punt op te rukken naar het door de Britten bezette Egypte.
Daarmee zou de weg naar het Suezkanaal, de hoofdader van de Britten, wijdopen komen te liggen. Het verlies van Suez zou het einde betekenen van de Britse oorlogsdeelname, want in deze haven werd de olie vanuit het Midden-Oosten aangevoerd.
De Britse generaal Montgomery zag in dat deze slag beslissend werd. Noord-Afrika zou verloren gaan, tenzij hij Rommel versloeg. En dat kon alleen als de Duitsers zo’n aanval volstrekt niet zagen aankomen, wist hij.
Als Duitse verkenningstoestellen de voorbereidingen in de gaten kregen, zouden alle inspanningen voor niets zijn geweest. Maar hoe kon hij 150.000 soldaten en duizenden tanks in dit dorre, vlakke gebied aan het oog onttrekken?
Er was maar één iemand die dat kon: de illusionist Jasper Maskelyne.
Goochelaar gaat in dienst
Jasper Maskelyne was een telg uit een beroemde Engelse goochelaarsfamilie, die al 60 jaar actief was toen de Tweede Wereldoorlog in 1939 uitbrak. Ook verdwijntrucs stonden op het repertoire.
Maar de oorlog verlamde het openbare leven; er heerste voedselschaarste, en door de bombardementen en verduistering gingen mensen nauwelijks nog uit, waardoor de theaters leegstonden.
Ondanks zijn prestaties op het slagveld moest Jasper Maskelyne nog vaak zijn oude rekwisieten van stal halen om de Britse officieren en hun hoge gasten te vermaken.
Maskelyne besloot dan maar zijn land te dienen. Het Britse leger kon met zijn illusies vast zijn voordeel doen, dacht hij. ‘Als ik een aandachtig publiek van dichtbij voor de gek kan houden, lukt dat vast en zeker ook met de Duitsers op veel grotere afstand.’
Vanuit die gedachte deed hij de ene na de andere sollicitatiebrief voor het leger de deur uit, maar hij ontving even zovele afwijzingen. Ze wilden hem niet hebben.
De wervingsofficieren lachten de 37-jarige goochelaar uit; ze vonden hem veel te oud voor het leger. En met zijn bijzondere achtergrond kwam hij ook niet in aanmerking voor een officiersrang, zo kreeg hij te verstaan.
Maar Maskelyne hield voet bij stuk en wist alle weerstand te overwinnen. In oktober 1940 werd hij ingedeeld bij de Royal Engineers, waar hij de fijne kneepjes van camouflage in de praktijk leerde.
‘Ik was in staat om kanonnen, tanks, oorlogsschepen en zelfs vliegtuigen onzichtbaar te maken.’ Jasper Maskelyne
Nog geen twee maanden later mocht Maskelyne voor het eerst laten zien wat hij als illusionist in huis had. Om hun kunde te testen, kregen de soldaten de opdracht om wapens en voertuigen voor een generaal te verbergen.
De generaal doorzag alle vermommingen, alleen Maskelyne was hem te slim af. Hij lag met enkele machinegeweren in het gras op een paar meter van de generaal, zonder dat deze hem zag.
De generaal was diep onder de indruk en Maskelyne werd nog dezelfde maand naar het front in Egypte overgeplaatst.
De illusionist zag het wel zitten: ‘Ik was in staat om kanonnen, tanks, oorlogsschepen en zelfs vliegtuigen onzichtbaar te maken. Ik wist zeker dat ik de Duitse generaals om de tuin kon leiden’, zou Maskelyne later in zijn memoires schrijven.
Maskelyne krijgt eigen bende
Begin 1941 kwam Maskelyne in Caïro aan, waar hij zijn eigen camouflage-eenheid oprichtte, die algauw bekendstond als ‘The Magic Gang’.
De magische eenheid was vernieuwend, maar wel wat onconventioneel en ongedisciplineerd, en bestond onder meer uit een striptekenaar, kunsthistoricus, timmerman en elektrotechnicus.
Ze werkten samen aan allerlei fantastische illusies – net zoals in de hoogtijdagen van Maskelyne. Alleen was het toneel nu groter, stond er meer op het spel en was het publiek een levensgevaarlijke vijand.
Alexandrië verdwijnt
The Magic Gang kwam voor het eerst in actie in juni 1941, toen er in Alexandrië – de belangrijkste aanvoerhaven van de Britten in Noord-Afrika – een flink konvooi zou binnenlopen.
De kans was groot dat de Duitsers de haven vanuit de lucht zouden bestoken, en Maskelyne kreeg de taak toegewezen om deze tegen elke prijs te verdedigen.
De leden van de speciale eenheid overlegden hoe ze de haven met al zijn gebouwen en schepen aan het oog konden onttrekken. Maskelyne kreeg een idee: ‘We camoufleren de haven van Alexandrië niet, we verplaatsen hem!’
Hierbij had Maskelyne het Maryut-meer in gedachten, niet ver van Alexandrië. De Britten trokken er inderhaast een getrouwe kopie van de haven van Alexandrië op van klei, lappen stof en karton.
De Duitsers zagen ’s nachts het verschil niet tussen de echte en de nagemaakte haven – en ze verwoestten de verkeerde.
Overal in de nepstad werden straatlantaarns geplaatst en explosieven met elektrische ontstekers neergelegd.
In de nacht van 22 juni zetten de Duitsers een aanval in, en de ene na de andere bommenwerper vertrok in de nacht. Voordat de aanval Alexandrië bereikte werden alle lichten in de haven gedoofd en die in Maryut ontstoken.
De piloten vlogen recht op de verlichte haven af. Toen de explosieven op de grond afgingen, dachten de piloten dat het afweergeschut was en bombardeerden ze de nephaven. Nietsvermoedend hielden ze het bombardement drie nachten vol.
Piloten worden verblind
De volgende taak van Maskelyne was het beschermen van het strategisch belangrijke Suezkanaal, dat Europa van aardolie uit Azië voorzag.
Ook dit kanaal werd bedreigd door Duitse toestellen, die elke dag transporten ophielden en schepen tot zinken brachten. Camoufleren of verplaatsen was onmogelijk, en ze moesten het nu doen met traditioneel goochelgerei: licht en spiegels.
Maskelyne werkte aan een comeback als goochelaar, maar zonder succes.
‘Ik durf, zonder op te scheppen, te beweren dat de familie Maskelyne meer over misleiding met behulp van spiegels weet dan wie dan ook ter wereld’, pochte de goochelaar, die ook in de oorlog niet uit zijn rol viel en weigerde in details te treden over de manier waarop hij het Suezkanaal verdedigde.
We weten echter wel dat de truc werd uitgevoerd met 21 krachtige lichtkanonnen met draaiende spiegels die het licht versterkten.
Boven het kanaal ontstond een zee van fel, knipperend en bewegend licht, zodat de Duitse piloten volkomen de kluts kwijtraakten en hun missie moesten staken.
Rommel trekt zich terug
Een jaar later trok Maskelyne zijn trukendoos weer open. Rommels beruchte Afrikakorps behaalde zege na zege in Noord-Afrika en veroverde in juni 1942 de stad Tobroek op de Britten. De val van Egypte was aanstaande.
Montgomery, die zijn troepen naar het Egyptische El-Alamein had teruggetrokken, begreep dat hij snel met een tegenoffensief moest komen, wilden de Britse troepen niet moreel en militair instorten.
De Duitsers moesten in één klap voorgoed verslagen worden. Om die klap te kunnen uitdelen, was het van groot belang dat de voorbereiding ervan in het diepste geheim plaatsvond.
Maskelyne was van plan om Rommel wijs te maken dat de Britten op een tegenoffensief in het zuiden zonnen. De aanval zou echter uit het noorden komen. De slag bij El-Alamein zou het lot van Noord-Afrika bepalen – en wellicht ook dat van Groot-Brittannië.
Maskelyne haalde alles uit de kast om Rommel te overtuigen. Eerder had hij al tanks als vrachtwagens gecamoufleerd met hout en doeken – nu deed hij het tegenovergestelde.
Tanks werden omgetoverd tot vrachtwagens
Vanuit de lucht zagen de Duitse verkenningsvliegtuigen alleen een onschuldig ogende Britse vrachtauto.
Wanneer het gevaar was geweken, haalden de soldaten de bovenkant van de wagen af.
Er kwam een tank onder tevoorschijn. De ‘vrachtauto’ was van planken en geverfde doeken gemaakt.
Vrachtwagens werden omgetoverd tot tanks om de Duitse verkenningsvliegtuigen te misleiden. De goochelaar liet ook grote hoeveelheden vliegtuigen en kanonnen namaken van papier-maché. Pijpleidingen werden nagebootst door helmen van Britse soldaten in een lange rij achter elkaar in het zand te leggen.
De opzet lukte. Rommel concentreerde zijn troepen in het zuiden, en toen de aanval op 23 oktober 1942 werd ingezet, bevond de helft van de Duitsers zich daar ook, terwijl de overgebleven troepen in het noorden volledig overrompeld werden.
Na twintig dagen waren de Duitsers verslagen, en moesten de overige manschappen van Rommel zich terugtrekken naar Libië.
Winston Churchill twijfelde er niet aan wie de eer voor de overwinning toekwam: ‘Met een uniek camouflagesysteem voerden we in de woestijn een tactische aanval uit die een volslagen verrassing was. De vijand dacht – nee, wist – dat er een aanval ophanden was, maar niet hoe, wanneer of waar.’
Maskelyne werkte aan een comeback als goochelaar, maar zonder succes.
Oorlogsheld stierf als depressieve alcoholist
Ondanks zijn inspanningen tegen de Duitsers kreeg Maskelyne nooit erkenning. Zijn daden zijn nog steeds een militair geheim.
Na de slag bij El-Alamein werd The Magic Gang opgeheven, en pakte Maskelyne zijn oude beroep weer op. Traditionele goochelaars hadden echter hun beste tijd gehad, radio en tv kwamen in de plaats van het ouderwetse variététheater.
Hij gaf zijn memoires uit, maar trad niet meer voor publiek op. Het allerergste was nog dat de operaties in Noord-Afrika, waaraan hij had meegedaan, geheim waren.
De goochelaar mocht niet uit de school klappen over zijn daden en kreeg niet de eer waar hij recht op meende te hebben. De showman, die leefde van aandacht en applaus, kwam de teleurstelling nooit te boven.
Hij emigreerde naar Kenia, raakte aan de drank en overleed in 1973, verbitterd en in de anonimiteit.