Woedende Adolf Hitler geeft zich gewonnen

Zodra de Duitse stationschef op zijn post is, beent hij resoluut op de Russische kolonel af.

‘Wilt u toestaan dat de trein naar Berlijn vertrekt?’ vraagt de beambte. Het is één ding dat er Russische troepen door de straten lopen, maar in de wereld van de stationschef is het pas echt een ramp als een trein vertraging oploopt.

‘Sorry, meneer de stationschef, dat zal helaas niet mogelijk zijn,’ antwoordt kolonel Esipenko. ‘Het burgerverkeer naar Berlijn wordt voor korte tijd stilgelegd, laten we zeggen totdat de oorlog afgelopen is.’

Later die dag steken andere Sovjet-troepen verder naar het zuiden de Oder over. Nu hebben de Russen twee bruggenhoofden gevestigd op de westoever, die het bolwerk van de Duitsers tegen het Rode Leger had moeten zijn.

Het is maar 67 kilometer naar Berlijn, en voor nazi-Duitsland heeft het laatste uur geslagen. Pas nu beginnen de Duitse generaals zich af te vragen of ze hun mannen wel willen opofferen.

Aanslag krijgt bloedige nasleep

De hoogste Duitse officieren maakten zich al veel langer zorgen over de ontwikkelingen aan het front, en veel generaals stoorden zich aan de bevelen van Hitler, die steeds meer gespeend was van enige realiteitszin.

Toch gehoorzaamden ze de Führer, want verzet was levensgevaarlijk.

Hitler was nooit vergeten dat een groep officieren rond kolonel Von Stauffenberg hem in juli 1944 had willen opblazen in de Wolfsschanze.

Op miraculeuze wijze was Hitler er met een paar schrammen van afgekomen – de echte slachtoffers van de aanslag waren de Duitse officieren.

Voorheen werd er wat ruimte gelaten voor eigen inzicht als de generaals Hitlers bevelen in daden moesten omzetten, maar de bom bracht daar verandering in.

‘De kring van deze muiters is zeer klein,’ zei de Führer na de aanslag in een radiotoespraak. ‘Deze kliek van criminele elementen zal op meedogenloze wijze worden uitgeroeid.’

Maar in werkelijkheid was Hitler het vertrouwen in zijn officieren kwijt, en de Gestapo kreeg de vrije hand om een zuivering te voltrekken in de legertop.

De boodschap aan de overgebleven generaals was helder: voortaan moest elk bevel tot in detail worden opgevolgd, anders kost het je de kop.

In het voorjaar van 1945 was er echter een bevelhebber nodig die door middel van improvisatie het verzwakte Duitse leger zo goed mogelijk wist te benutten.

De keus viel op de 58-jarige Gotthard Heinrici, al had Hitler weinig vertrouwen in deze generaal, die diepgelovig was en diensten organiseerde voor zijn soldaten. Maar Heinrici was een meester in de defensieve oorlogvoering en kreeg het bevel over Legergroep Weichsel, die het front langs de Oder verdedigde.

Intussen bouwde het Rode Leger een enorme legermacht op in de bruggenhoofden op de westoever van de rivier. Om de hoofdstad Berlijn te bereiken, moesten de Russische tanks echter de Seelower Höhen over, waar een Duits leger zich had verschanst.

Ook in de stad zelf werden barricaden opgeworpen. Die moesten worden bemand door troepen van Weichsel als de Russen langs Seelow wisten te komen.

Daarom arriveerde er een delegatie van de stadscommandant van Berlijn om een verdedigingsplan uit te werken.

‘Die idioten in Berlijn zouden in hun eigen vet gebraden moeten worden,’ zei Heinrici’s stafchef tegen de delegatie.

De afgevaardigden gingen door naar Seelow, waar officieren van het 9e Leger een ideologische toon aansloegen:

‘Het 9e Leger blijft aan de Oder. Desnoods vallen we hier, maar we trekken ons niet terug.’ Dat klonk niet bijster realistisch, maar Hitler zelf had het kunnen zeggen, en niemand durfde eraan te twijfelen.

Generaal Heinrici wilde de Seelower Höhen zo lang mogelijk in handen houden, maar vermoedelijk vroeg hij zich al af hoe lang hij nog zou doorvechten om tijd te rekken voor het naziregime, dat al ten dode opgeschreven was.

Rode Leger lijdt zware verliezen

Op 16 april begon ’s ochtends vroeg de bestorming van Seelow. 15.000 kanonnen bestookten de Duitse stellingen.

‘Het hele Oderdal schudde op zijn grondvesten,’ zei een jonge Duitse officier. ‘Het was alsof de aarde zich als een muur naar de hemel verhief. Alles om ons heen sprong en danste rond. Zoiets hadden we nog nooit meegemaakt, zelfs niet voor mogelijk gehouden.’

Toen de kanonnen zwegen, stormden 700.000 in het bruin geklede soldaten op de Duitsers af. ‘Naar Berlijn!’ riepen ze.

Heinrici en generaal Theodor Busse, de bevelhebber van het 9e Leger, hadden hun troepen in het geheim van de voorste linies teruggetrokken.

Daardoor vielen er niet zo veel slachtoffers bij het artilleriebombardement, en toen de Russen oprukten door het maanlandschap, kwamen ze onder zwaar vuur te liggen van intacte Duitse stellingen verder naar achteren.

Met haar laatste krachten bestookte de Luftwaffe de bruggen over de Oder, die de Russen hard nodig hadden. Enkele piloten voerden zelfs kamikazeaanvallen uit.

Triomfantelijke rapporten van het Duitse leger repten van 17 verwoeste bruggen, maar dat was zwaar aangedikt. Volgens Russische bronnen was slechts één brug getroffen.

De opmars van het Rode Leger was onstuitbaar. Na drie dagen van hevige gevechten, waarbij 30.000 Russische soldaten sneuvelden, lag de weg naar Berlijn open.

Vanwege de doorbraak van de Sovjets bij Seelow was Heinrici’s strijdmacht in tweeën gedeeld.

Zelf stond hij met één leger ten noorden van de bres, terwijl generaal Busse met de resten van het 9e Leger naar het zuiden gedreven werd.

Slechts een paar divisies konden naar Berlijn om met de verdediging van de stad te helpen.

Op 20 april meldde Busse via de radio dat zijn eenheden een nieuwe linie zouden opzetten in het Spreewald ten zuidoosten van Berlijn.

Heinrici verzocht hem met klem om dat niet te doen, maar zijn terugtrekking voort te zetten, want het Rode Leger rukte op tussen Busse en de stad. Het 9e dreigde omsingeld te raken, maar Busse durfde een aftocht niet aan.

Hij had één keer eerder een uitbrander gekregen in de Führerbunker, en een tweede keer zou hem de kop kunnen kosten.

Het 9e was verloren, stelde Heinrici vast. Hij moest zich richten op het front ten noorden van Berlijn, waar Russische tanks oprukten.

Om deze dreiging het hoofd te bieden, bracht hij een reserve op de been onder SS-Obergruppenführer Felix Steiner, maar toen Hitler dat ontdekte, maakte hij andere plannen.

Steiner leek de perfecte man voor deze taak. In de jaren 1930 had hij aan de basis gestaan van de militaire tak van de SS, de Waffen-SS.

De Führer had meer vertrouwen in hem dan in zijn generaals, die zijn aanwijzingen niet in een overwinning wisten om te zetten.

SS-generaal op zelfmoordmissie

Op 22 april droeg Hitler Steiner op de Russen ten noorden van Berlijn aan te vallen.

De lange colonne van de vijand was kwetsbaar, en volgens Hitler zou de legerafdeling van Steiner die makkelijk kunnen doorsnijden om Berlijn te bereiken.

Het begrip ‘legerafdeling’ was een gelegenheidsaanduiding voor circa de helft van een regulier leger.

‘Het is uitdrukkelijk verboden om zich naar het westen terug te trekken,’ luidde het bevel van Hitler. ‘U, Steiner, bent persoonlijk verantwoordelijk voor het uitvoeren van deze order.

Het lot van de rijkshoofdstad staat of valt ermee.’

Op de kaart zag de tactiek er goed uit, en Hitler was tevreden met zichzelf. De stafofficieren om hem heen in de Führerbunker hadden hem lange tijd niet zo optimistisch gezien.

‘U zult zien dat de Russen weldra de grootste nederlaag uit hun geschiedenis lijden aan de poorten van Berlijn,’ voorspelde de Führer.

Maar hem stond een bittere teleurstelling te wachten: de Russen voerden ongehinderd troepen aan via Seelow, en Steiners beste divisies lagen al onder vuur.

De rest van zijn leger bestond alleen op papier.

‘Ik heb nauwelijks artillerie, slechts enkele tanks en een paar stuks geschut,’ rapporteerde Steiner aan Heinrici.

Een aanval kon alleen worden uitgevoerd met een paar duizend SS’ers en een ongetrainde divisie van de Luftwaffe. Steiner weigerde hen op te offeren.

Werkelijkheid komt hard aan

In de Führerbunker ging het leven zijn normale gang op 22 april.

Hitler stond zoals gebruikelijk laat op, waarna hij urenlang zat te vergaderen. Zijn onderdanige personeel schermde hem af voor telefoontjes van Heinrici.

Maar om 15.00 uur werd Hitler met de realiteit geconfronteerd toen hij met het opperbevel sprak.

Opperbevelhebber Wilhelm Keitel en de andere jaknikkers in de bunker moesten wel toegeven dat SS-generaal Steiner het bevel niet had opgevolgd. Hitler werd woedend.

‘Hij sprong op en neer terwijl hij brulde en schreeuwde,’ schreef een officier. ‘Hij trok wit weg of liep juist paars aan, en zijn hele lichaam trilde.

Zijn stem brak telkens opnieuw terwijl hij de woorden “ontrouw, lafheid, verraad en ongehoorzaamheid” schreeuwde.

Uiteindelijk zwoer Hitler dat hij in Berlijn zou blijven om te vechten. Toen zakte hij in elkaar in een stoel en mompelde:

‘Het is voorbij. De oorlog is verloren. Ik schiet mezelf dood.’

Dergelijke taal had generaals eerder hun baan gekost, maar nu had Hitler het zelf gezegd. Wanhopig probeerden Keitel en de anderen iets te vinden om de Führer op te vrolijken.

Toen viel hun oog op het 12e Leger van generaal Walther Wenck, dat bij de Elbe stond om de Amerikanen tegen te houden.

Niets wees er echter op dat het U.S. Army van plan was de rivier over te steken. Wenck kon zich dus met zijn troepen omdraaien om Berlijn te hulp te schieten.

Dat idee bracht Hitler weer bij de les. Een nieuw plan begon vorm te krijgen aan de kaartentafel.

Laatste man moet de oorlog winnen

De Führer had al langer een zwak voor de tankofficier Walther Wenck, die op zijn 44e was benoemd tot de jongste generaal aller tijden in het Duitse leger.

Nu werd hij gebombardeerd tot verlosser van het Derde Rijk.

‘Aan de soldaten in Wencks leger,’ begon Hitler zijn order op 23 april, die eigenlijk niet voor de mannen van Wenck bedoeld was, maar het moreel in Berlijn moest opvijzelen.

‘De Führer heeft u geroepen, en u trekt ten strijde, net als in de dagen van de veroveringen. Berlijn wacht op u,’ dicteerde Hitler.

Wenck had zich echter nog geen meter verplaatst, want het kost tijd om een heel leger zonder brandstof 180 graden te draaien. Pas de volgende dag kwamen de troepen in beweging.

De generaal moest richting Berlijn marcheren en zich onderweg aansluiten bij het 9e Leger van generaal Busse.

Als Steiner dan tegelijk aanviel vanuit het noorden, zouden de Russen verslagen worden, zo meende Hitler.

De soldaten van het 12e Leger zouden hun geliefde aanvoerder, ‘Papi Wenck’ nog tot in de hel zijn gevolgd als hij dat had bevolen. En dat was ongeveer wat hij van plan was.

‘Jongens, jullie moeten er nog één keer aan geloven,’ zei Wenck tegen zijn mannen. Maar hij voegde eraan toe: ‘Het gaat niet meer om Berlijn, het gaat niet meer om het Derde Rijk.’

De generaal had in het geheim zijn eigen plan getrokken. Hij wist dat de oorlog verloren was en werd het liefst door de Amerikanen gevangengenomen.

Maar eerst wilde Wenck een vluchtweg banen voor zijn collega Busse.

Die had Heinrici’s advies om het 9e Leger terug te trekken genegeerd en had gehoorzaam een linie ten zuidoosten van Berlijn opgezet. Nu waren zijn 80.000 man omsingeld bij Halbe.

Op 25 april ontving Busse een bevel van Hitler: hij moest een weg forceren naar Wencks 12e Leger en de hoofdstad ontzetten.

Een paar dagen eerder was dat misschien gelukt, maar nu moest hij langs sterke Sovjettroepen. Busse besloot de bevelen uit Berlijn niet meer op te volgen.

Zijn bestemming was de Elbe. Daar kon hij zich overgeven aan het Amerikaanse leger. De soldaten kregen een streng verbod om de honderdduizenden burgers te helpen die bescherming zochten bij het leger. Ze hadden de horrorverhalen gehoord over de wraakacties van de Russen jegens de burgerbevolking.

‘En de vrouwen dan? Moeten we hen gewoon achterlaten om te worden verkracht en gedood?’ vroeg een soldaat.

‘We kunnen ze niet helpen.’

Busse zet radio uit

Van enige orde was geen sprake toen het 9e Leger aan zijn uitbraak naar het westen begon.

Eenheden als divisies en regimenten waren er niet meer: de troepen baanden zich een weg in kleine, willekeurige groepjes.

Tanksergeant Wolfgang Faust beschreef zo’n groep, die zich opmaakte om in het donker een Russische barricade te passeren.

Naast zijn eenheid van twee Panther-tanks waren er een Königs-tiger van de SS en een paar kanonnen.

De infanterie om de voertuigen heen bestond uit Fallschirmjäger, leden van de Volkssturm en een stel uitgeputte soldaten, die door de Feldgendarmerie moesten worden gedwongen om te vechten.

‘Ze sleurden een van de onwillige soldaten – een knul van 18 – eruit en schoten hem door het hoofd. Met een verbeten gezicht maakte de rest van het leger zich op voor het gevecht.’

In het donker wisten de Duitsers op te rukken en de Russische barricade onder de voet te lopen. Toen viel het groepje weer uiteen.

Terwijl het 9e Leger naar het westen trok, kwamen er wanhoopsbevelen uit Berlijn.

Busse luisterde niet meer naar de radio, maar de legertop wist dankzij verkenningsvliegtuigen dat hij niet naar Berlijn aan het oprukken was.

‘De Führer verwacht dat de legers hun plicht doen,’ luidde de boodschap uit de Berlijnse bunker.

‘De geschiedenis en het Duitse volk zullen eenieder verachten die onder deze omstandigheden niet zijn best doet om natie en Führer te redden.’

Busse negeerde ook deze oproep.

Terwijl Wenck zijn troepen ten zuiden van de hoofdstad probeerde weg te loodsen, was het leger van Heinrici op weg naar de Britten in het noorden.

Hitler wist van niets, want Heinrici verzekerde hem er in vervalste rapporten van dat hij nog steeds standhield.

‘Ik kan deze krankzinnige zelfmoordbevelen niet meer opvolgen,’ verklaarde Heinrici. ‘Niet één soldaat dient meer zonder reden opgeofferd te worden.

Ik leg verantwoording af aan mijn troepen, het volk en een hogere macht dan Hitler.’

Het verraad werd pas ontdekt op 28 april, toen een woedende Keitel zijn opwachting maakte bij Heinrici.

De staf-leden vreesden voor het leven van de generaal en hielden zich tijdens de bespreking gewapend met machinepistolen schuil in een bosje. Indien nodig zouden ze Keitels mensen doodschieten.

Hitler pleegt zelfmoord in Berlijn

Keitel hield het echter bij het ontslaan van Heinrici en droeg hem op zich de volgende dag in de Führerbunker te melden om met Hitler te spreken.

In de bunker liep de Führer te ijsberen. Hij wachtte op het 12e Leger.

‘Waar blijft Wenck?’ vroeg hij.

De volgende dag stapte Heinrici in zijn auto, maar hij reed niet naar Berlijn. Hij wilde naar Sleeswijk-Holstein, terwijl zijn troepen zich aan de Britten overgaven.

Hitler pleegde op 30 april zelfmoord, maar de oorlog ging door. De resten van het 9e Leger gingen door, tot de voorste eenheden op 1 mei bekende helmen en gepantserde voertuigen zagen.

‘De troepen die we tegenkwamen, waren Duits,’ schreef tanksoldaat Wolfgang Faust. ‘Ze zeiden dat we door moesten, verderop was het 12e Leger.’

Hoeveel soldaten Busse nog had, is niet bekend. Schattingen lopen uiteen van 5000 tot 25.000 mannen, die zich bij het 12e Leger van Wenck aansloten en de Elbe bereikten.

Op 4 mei begon de oversteek via opgeblazen bruggen, en volgens de berekeningen van Wenck bereikten meer dan 100.000 soldaten en 400.000 burgers de overkant, waar ze zich aan de Amerikanen overgaven.

SS-generaal Steiner viel in Britse handen.

In de laatste minuten van de oorlog hadden de generaals hun troepen buiten bereik van Stalin weten te brengen, maar dat was een schrale troost.

Vanwege de kadaverdiscipline van de bevelhebbers waren miljoenen Duitsers dood en lag het land in puin.