Gifgas redt miljoenen levens

Wanhopige burgers liepen elkaar onder de voet om pleinen te bereiken, waar ze hoopten veilig te zijn voor de instortende huizen. Enkelen zochten vertwijfeld de ruïnes af naar overlevenden en riepen de Heilige Maagd aan: ‘Madonna, Madonna Mia!’

In de haven troffen de twee Amerikanen een hel van vuur en dood aan.

‘Door de rook zagen we acht schepen hevig branden. Eentje zonk terwijl het geisers van vuur spuwde,’ telegrafeerde Lang later naar de redactie van Life.

‘Daar gaat Montgomery’s munitie,’ merkte Rodger cynisch op terwijl hij foto’s nam van de brandende schepen.

Wat niemand in Bari kon weten was dat een van de schepen een veel gevaarlijker lading had dan alleen munitie en bommen. Honderden mensen zouden in de dagen daarop hevig lijden en sterven – maar tegelijkertijd bracht de ramp een jonge arts op het spoor van een doeltreffend geneesmiddel tegen kanker.

Geruchten over gif leiden tot paniek

Dagen na het bombardement op Bari werd luitenant-kolonel en legerarts Stewart Alexander wakker gebeld in de Noord-Afrikaanse stad Algiers. De stem in de hoorn gebood de 29-jarige arts naar Frederick Blesse te gaan, hoofdchirurg van het geallieerde Noord-Afrikaanse hoofdkwartier. Binnen 10 minuten was Alexander op weg. Net als zijn vader, een drukbezette huisarts in New Jersey (VS), was hij gewend om snel uit de veren te komen.

Blesses briefing was kort. De Duitse radio had het nieuws uit Bari gelekt: in 20 minuten hadden 105 Duitse JU 88-bommenwerpers 28 schepen tot zinken gebracht en honderden zeelieden gedood. Een harde klap voor de geallieerden, pochte de Duitse omroeper. Maar erger nog, overlevenden van de aanval stierven aan onbekende oorzaken.

Het Britse commando had deskundige hulp ingeroepen om de zaak uit te zoeken, legde Blesse uit. En Stewart Alexander, een expert in chemische wapens, was er de juiste man voor.

De arts kwam op 7 december in Bari aan en werd naar het hospitaal gebracht, dat uitpuilde van de gewonde zeelieden. Toen Alexander de patiëntendossiers las, was hij geschokt: de eerste nacht waren er meer dan 400 zeelieden in het ziekenhuis beland, velen besmeurd met olie uit de kapotte motoren van de schepen. Het personeel was overbelast en gaf de zeelieden warme dekens en thee – een wasbeurt en schone kleren zaten er even niet in.

De volgende morgen kregen ze hun gezwollen ogen niet open. De paniek greep om zich heen in het ziekenhuis, volgens een rapport van oogarts Bernard Gluck.

‘Het gerucht, dat ’s morgens de kop opstak en tegen de middag zo goed als bevestigd werd, was dat er mosterdgas was gebruikt.’

Het bijtende gas had in de Eerste Wereldoorlog soldaten verblind en hun huid aangetast. Het internationale Protocol van Genève had chemische oorlogvoering in 1925 verboden, maar Hitler nam het niet zo nauw. En als de nazi’s echt gas hadden gebruikt in Bari, zouden de gevolgen gruwelijk zijn en zou de oorlog finaal uit de hand lopen.

Maar Alexander kon daar nog even niet aan denken. De overlevenden moesten eerst behandeld worden.

Prikkende wolk stinkt naar knoflook

De lucht stonk naar braaksel en urine toen Alexander werd rondgeleid door Britse artsen. Overal lagen gewonden en stervenden in bedden en op brancards. Om plaats te maken werden de zwaarst getroffenen naar een zaal gebracht met de naam ‘Death Ward’, waar zij hun laatste adem uitbliezen en in lakens werden gewikkeld. Een timmerman maakte doodskisten van sinaasappelkisten, maar hij kon de vraag niet bijbenen en de doden werden in lagen opgestapeld.

Volgens artsen hadden de gewonden een zwakke pols en een lage bloeddruk. Bloedtransfusies hielpen niet. Integendeel, de stervenden waren apathisch en wisten niet wat er gebeurde. Een jonge matroos stond op met de woorden: ‘I’m fine,’ waarna hij morsdood achterover viel in bed.

De patiënten hadden een verbrande huid, beurse plekken en vergrote geslachtsdelen. Velen konden niet meer plassen van de pijn. Meerdere zeelieden stonden op uit hun ziekbed en zwierven door de gangen, gek van de dorst. Ze rukten hun kleren en verbanden af omdat ze vanbinnen in brand leken te staan, en schreeuwden het uit tegen de geschrokken verpleegsters.

Veel patiënten kregen zweren ‘zo groot als ballonnen, zwaar van het vocht,’ noteerde de Britse verpleegster Gwladys Rees in haar verslag, waarin ze ook opmerkte: ‘Onze patiënten zijn vergiftigd door iets onbegrijpelijks.’

Alexanders nieuwsgierigheid was gewekt. In Edgewood, een militair onderzoekscentrum in Maryland, VS, had de jonge legerarts een jaar eerder mosterdgas getest op levende konijnen. De dieren kregen blaren en hun vacht verbrandde. Toen Alexander de patiënten in Bari onderzocht, zag hij dezelfde verwondingen. De mannen hadden hun haar en wenkbrauwen nog, dus de wonden konden niet veroorzaakt zijn door vuur of een explosie.

Bovendien zeiden de zeelieden dat er tijdens de aanval een enorme wolk was opgestegen uit een van de schepen in de haven. De neerslag van deze wolk had hun huid aangetast.

‘Ze spraken ook van een “knoflookgeur”. Sommigen grapten achteraf dat het waarschijnlijk de hoeveelheid knoflook was die de Italianen aten,’ schreef Alexander in zijn notities.

De arts was zeker van zijn zaak, want mosterdgas kon – ondanks zijn naam – naar knoflook ruiken. Toen Alexander aan ziekenhuisdirecteur kolonel Wellington J. Laird vroeg of een van de geallieerde schepen gifgasbommen aan boord had, was het antwoord: ‘De havenautoriteiten hebben daar geen informatie over.’

Daarop besloot Alexander de zaak zelf te onderzoeken.

Churchill wil niets horen over gas

Al kon hij zijn vermoedens niet bevestigen, Alexander gaf het ziekenhuispersoneel opdracht de gewonden te behandelen als slachtoffers van gifgas. Al snel bleek dat het mengsel van olie en neerslag uit de mysterieuze wolk grote schade aan de huid van de zeelieden had toegebracht.

Alexanders theorie werd bevestigd toen Britse duikers dagen later fragmenten van verbrijzelde bommen vonden op de bodem van de haven van Bari. Bij nader onderzoek bleek dat het geen gewone bommen waren, maar Amerikaanse M47A2-mosterdgasbommen van 50 kilo.

De productie van chemische wapens was niet verboden bij het Protocol van Genève. En de Amerikaanse president Franklin D. Roosevelt en de Britse premier Winston Churchill hadden Hitler herhaaldelijk gedreigd met represailles als hij naar het gevreesde wapen zou grijpen. Een Duitse gifgasaanval zou worden beantwoord met ‘maximale vergelding’, waarschuwde Roosevelt nog in het voorjaar van 1943. Het bewijs dat de bedreigingen serieus waren, lag nu op de bodem van de haven van Bari.

Maar toen Alexander een antwoord eiste van de Britse havenautoriteiten in de stad, kreeg hij nul op het rekest.

‘Mosterdgas?’ antwoordde een Britse havenofficier, die zijn hoofd schudde toen Alexander hem ondervroeg. ‘Dat is onmogelijk, er is hier geen mosterdgas.’

De arts was stomverbaasd, want het bewijs was zonneklaar, en hij gaf niet op. Na gesprekken met de patiënten maakte hij een kaart van de plaats van de schepen in de haven op de avond van de aanval. Al snel werd duidelijk dat de ergst getroffen zeelieden in de buurt van het Amerikaanse oorlogsschip SS John Harvey waren geweest, dat geëxplodeerd en gezonken was. Niemand van de bemanning had het overleefd.

Alexander vroeg de Britten om de papieren van de SS John Harvey om op te helderen of het schip gifgasbommen aan boord had gehad, maar kreeg geen antwoord. Omdat hij zijn vermoedens niet kon bevestigen, betwijfelde Alexander of de zeelieden in Bari wel de juiste behandeling kregen. Gefrustreerd nam hij nu een drastische stap.

In januari 1943 had Alexander Roosevelt en Churchill ontmoet op de geallieerde top in Casablanca, en hij had de moed om zijn conclusie aan de twee leiders te telegraferen.

‘De brandwonden werden veroorzaakt door mosterdgas.’ Toen Churchill het telegram ontving, snauwde hij: ‘De Amerikaanse man ter plekke heeft het mis.’

Roosevelt, daarentegen, antwoordde: ‘Houd mij volledig op de hoogte.’

De president ging mee in Alexanders theorie en wilde horen of de jonge arts erin geslaagd was de vergiftiging van de zeelieden te behandelen. Als de Duitsers zouden overstappen op chemische oorlogvoering, zou Alexanders veldwerk van onschatbare waarde zijn voor de geallieerden.

Alexander hield het feit dat het gifgas waarschijnlijk afkomstig was van het Amerikaanse schip SS John Harvey voor zich. Zolang de Britten weigerden de papieren voor de lading van het schip te overhandigen, had hij geen bewijs.

Britten sussen de boel

Aangemoedigd door de woorden van de president liet Alexander autopsie op de doden uitvoeren, en elke morgen pluisde hij de medische dossiers na. Op een ochtend rezen de haren hem te berge van bepaalde cijfers. Bloedmonsters van patiënten bleken extreem weinig witte bloedcellen te bevatten. Bij één zeeman was het aantal in drie dagen gedaald van 20.000 per kubieke millimeter tot slechts 400.

Normaal hebben gezonde mensen circa 11.000 witte bloedcellen per kubieke millimeter, en aangezien dit celtype het lichaam tegen ziekten beschermt, duidde het hoge aantal op de eerste dag op een infectie.

De cijfers waren bijzonder interessant omdat Alexander al eerder zoiets had waargenomen. In het onderzoekscentrum Edgewood was het aantal witte bloedcellen van zijn proefkonijnen tot nul gedaald, terwijl het beenmerg van de dieren – waar de cellen worden gevormd en waar kankercellen kunnen ontstaan – inteerde.

Aangezien cellen worden gevormd door deling, zou mosterdgas misschien het woekeren van kankercellen kunnen tegengaan, zo redeneerde Alexander. Misschien kan een niet-dodelijke dosis van het gif voorkomen dat kankercellen zich via de bloedbaan in het lichaam verspreiden en zo bloedkanker, ook bekend als leukemie, genezen.

Een gedachte schoot Alexander door het hoofd: ‘Als mosterdgas dit kan doen, wat kan het dan niet betekenen voor iemand met leukemie?’

In vervoering sprong hij op vanachter zijn bureau en hij rende door de ziekenhuisgang, roepend: ‘Meer bloedtesten, ik wil meer bloedtesten!’

Alexander verzamelde ook huidmonsters en stukjes lever en nieren van de dode zeelieden, en liet ze voor verder onderzoek naar Edgewood sturen.

Met zo’n overweldigend bewijs van gifgas ging de dokter nu naar de commandant van de haven van Bari, de Britse majoor Harry Wilkinson, en legde zijn bevindingen voor.

‘Onder druk,’ zoals Alexander het later beschreef, bekende de majoor: de SS John Harvey had 540 ton mosterdgasbommen aan boord. De lading was zo geheim dat slechts weinigen in de geallieerde legerleiding ervan wisten. Als de Duitsers via hun spionnen in Bari lucht zouden krijgen van de geallieerde gifgasbommen, zou Hitler zelf wel eens chemische oorlogvoering kunnen gaan toepassen.

Om de zaak de kop in te drukken kreeg het personeel van het ziekenhuis van Bari opdracht de vermelding van gifgasverwondingen in de medische dossiers te veranderen in ‘brandwonden veroorzaakt door vijandelijk optreden’.

Alexander diende een klacht in bij de directeur van het ziekenhuis, de Britse kolonel Joseph Bayley, maar ving bot. Als Alexander in de zaak bleef wroeten, zou hij voor de krijgsraad komen, dreigde Bayley. Alexander gaf het op en keerde na 10 dagen terug naar Algiers.

Naast het vervalsen van medische dossiers verboden de geallieerden de Italiaanse kranten te schrijven over burgerslachtoffers van het gifgas. Maar toen honderden burgers van Bari, net als de zeelieden, last bleven houden van huidkloven en ontstoken ogen moest de Amerikaanse legerleiding in februari 1944 toegeven dat gifgas de ramp had veroorzaakt.

Zo werkt chemotherapie

Pionier in de strijd tegen kanker

Alexander kon zijn onderzoek toch niet loslaten en schreef het rapport ‘Toxic Gas Burns Sustained in the Bari Harbor Catastrophe’. Het leger bestempelde de tekst direct als geheim, maar de arts stuurde een kopie naar de onderzoekers in Edgewood, en binnen enkele weken wisten de Amerikaanse legerartsen ervan. Onder hen kolonel Cornelius P. Rhoads, de koppigste kankeronderzoeker van de VS.

Als hoofd van de afdeling chemische wapens van het Amerikaanse leger had Rhoads vrij toegang tot geheime rapporten zoals dat van Alexander. Na lezing schreef Rhoads aan de jonge arts, noemde zijn werk een ‘klassieke veldstudie’ en vroeg kopieën op van de medische dossiers van de zeelieden. Alexander stuurde Rhoads 40 dossiers uit Bari die hij had weten te bemachtigen.

Rhoads was zeer enthousiast over Alexanders bevindingen omdat deze eerdere experimenten aan de Amerikaanse Yale University ondersteunden. Hier hadden artsen een kankerpatiënt geïnjecteerd met chemicaliën in de hoop dat ze de kankercellen zouden doden.

De behandeling was al bekend onder de naam chemoterapeutikum, en de theorie was zo’n 50 jaar eerder geformuleerd door de Duitse wetenschapper Paul Ehrlich. Omdat kanker een van de grootste mysteries van de geneeskunde is, deinsden wetenschappers er niet voor terug om zelfs zeer giftige geneesmiddelen uit te proberen in de strijd tegen de dodelijke ziekte – en veel kankerpatiënten waren bereid om menselijke proefkonijnen te zijn.

Een van de middelen die op Yale werd getest was stikstofmosterdgas, HN2, een variant van mosterdgas. De behandeling was veelbelovend, want tumoren slonken erdoor. Chemotherapie was nog maar een experimentele behandeling, maar met Alexanders rapport had Rhoads nu honderden bewijzen dat mosterdgas de celdeling vertraagde. Zo, hoopte Rhoads, zouden stoffen als HN2 het middel tegen kanker kunnen zijn.

In de maanden daarna sprak Rhoads op medische congressen in de VS en met prominente zakenlieden. De boodschap was altijd dezelfde: ‘Kanker is onze grootste vijand.’ Zonder behandeling zouden er 12 miljoen Amerikanen per jaar aan sterven, benadrukte hij.

Met zijn redenaarstalent en Alexanders prestaties haalde hij het autoconcern General Motors over om 4 miljoen dollar te schenken aan een centrum voor kankeronderzoek voor topwetenschappers in de natuurkunde, biologie en scheikunde. Het doel van het centrum was intensief onderzoek te verrichten naar de ontwikkeling van chemotherapie als ‘frontale aanval’ op kanker.

Boek verbreekt de stilte

Op een augustusdag in 1945 werden de plannen voor het ‘Sloan-Kettering Institute for Cancer Research’ bekendgemaakt, en het jaar daarop kon Rhoads zijn ‘chemisch gereedschap,’ zoals hij het noemde, onthullen. Geïnjecteerde doses van HN2 zouden kankerpatiënten genezen. Rhoads vroeg Alexander als assistent, een enorme carrièresprong voor een jonge, onbekende legerarts.

Ondanks het vooruitzicht van een vorstelijk salaris, onderzoek naar ‘de interessante observaties’ van mosterdgas, zoals Rhoads het noemde, en mogelijk een opzienbarend geneesmiddel tegen kanker, hapte Alexander niet toe. De jonge dokter was net vader geworden, en het gezinsleven riep. Bovendien was de oorlog voorbij en Alexander had zijn vader beloofd de familiepraktijk in New Jersey over te nemen.

Op 16 april 1948 opende het Sloan-Kettering Institute zijn deuren voor de behandeling met chemotherapie van de eerste kankerpatiënten. En die was veelbelovend: door de HN2-doses slonken de tumoren van de patiënten, al stierven velen aan de behandeling.

Stewart Alexanders rapport over Bari werd in de VS openbaar in 1959, nadat Glenn B. Infield erop was gestuit. De gepensioneerde gevechtspiloot had zich voorgenomen om zo veel mogelijk overlevenden van de giframp op te sporen en te interviewen. De zeelieden en het ziekenhuispersoneel mochten er van de militaire censuur niet over naar huis schrijven, maar velen stemden er in de jaren 1960 in toe met Infield te spreken.

Het resultaat was het boek Disaster at Bari uit 1971, waarin het publiek voor het eerst kon lezen over de ramp, ondanks de pogingen om deze geheim te houden.

Vandaag de dag weet niemand hoeveel zeelieden en burgers in de stad zijn omgekomen, maar naar schatting zijn het er zeker 2000. Voor verpleegster Gwladys Rees was het ergste dat het personeel de nabestaanden niet kon vertellen wat er gebeurd was.

‘We voelden ons verraden,’ herinnerde de verpleegster zich later verbitterd.

Maar de tragedie van 2 december 1943 heeft indirect ook miljoenen levens over de hele wereld gered. Mede dankzij de inspanningen van Stewart Alexander begrepen artsen uiteindelijk hoe een dodelijk gifgas kon worden gebruikt in de strijd tegen kanker.