In 1993 maakte de film Schindler’s List Oskar Schindler, die zijn 1200 joodse medewerkers redde van de Holocaust, wereldberoemd. Volgens het recent verschenen boek The Just werd Schindler echter overtroffen door een onbekende Nederlander: Jan Zwartendijk.
In de zomer van 1940 was Zwartendijk consul in Litouwen. Poolse joden op de vlucht voor de nazi’s klopten aan bij zijn kantoor. Officieel mocht Zwartendijk hen niet helpen, maar twee wanhopige joden brachten hem op een geniaal idee.
Ze vroegen om een visum voor het Nederlandse eiland Curaçao, maar in een telegram antwoordde de Nederlandse ambassadeur in Letland: ‘Er is geen visum nodig om naar Curaçao te reizen, alleen de gouverneur kan mensen toegang verlenen. En dat doet hij maar zeer zelden.’
Zwartendijk stemde ermee in om alleen het eerste deel van de zin in de paspoorten van de joden te schrijven – ‘Er is geen visum nodig om naar Curaçao te reizen’ – en bevestigde de geldigheid met het officiële stempel van het consulaat.
In Litouwen werden veel joden in het openbaar vermoord. Van de 210.000 joden in het land kwamen er na de Duitse inval in 1941 ongeveer 195.000 om. Ook Poolse joden die er gestrand waren, werden doodgeschoten of vergast.
6000 joden ontsnapten
Met de hulp van Zwartendijk konden joden via de Sovjet-Unie naar de vrije wereld reizen. In de zomer van 1940 stempelde Zwartendijk 2139 paspoorten. Vaak ging het om hele families, en in totaal konden dankzij hem zo’n 6000 joden aan de nazi’s ontsnappen.