Ontsnappingen uit DDR waren lucratief
Tien jaar lang was Hasso Herschel de grenswachten van de DDR te slim af. De mensensmokkelaar wist zo’n 1000 Oost-Duitsers naar West-Duitsland te krijgen via een geheime tunnel onder de Berlijnse Muur, valse paspoorten en auto’s met geheime ruimten voor vluchtelingen.
Oost-Duitse grenswachten deden hun best om de verborgen tunnels van Oost naar West op te sporen.
De tragedie begon in de nacht van 12 op 13 augustus 1961. Oost-Duitse soldaten rolden prikkeldraad uit en sneden alle communicatie tussen de oostelijke en westelijke wijken van Berlijn af.
Die ochtend werden families en geliefden ruw van elkaar gescheiden, en tienduizenden Berlijners die aan de andere kant van de Muur werkten, konden niet meer naar hun werk.
Veel mensen wilden ontsnappen, maar daar probeerden de gewapende grenswachten in de wachttorens een stokje voor te steken.
Toch slaagden in de jaren 1960 zo’n 100.000 Oost-Duitsers erin de DDR te ontvluchten. Velen van hen grepen een kans die zich toevallig voordeed aan, anderen namen een professional in de arm:
‘Heeft u problemen met uw familieleden in de DDR? Wij helpen u ook met immigratieproblemen,’ stond in een kleine advertentie in de West-Berlijnse middagkrant BZ.
Geïnteresseerden konden reageren onder nummer ‘AK 22 BZ’.
‘Toen de regering de wapens op de burgers richtte, wist ik dat de tijd rijp was.’ Hasso Herschel over zijn reden om de DDR te ontvluchten
De doelgroep waren West-Berlijners die familieleden of goede vrienden uit de DDR wilden laten smokkelen.
We weten vandaag niet wie de advertentie in de BZ plaatste – maar in West-Berlijn boden verschillende mensensmokkelaars hun diensten aan – als ze maar betaald kregen. Een van de succesvolsten in deze business was Hasso Herschel, die in 1962 begon als tunnelgraver en uiteindelijk fortuin maakte.
Jongeman wil DDR uit
Hasso groeide op in het Oost-Duitse Dresden. Als tiener was hij een veelbelovend zwemmer, maar aan zijn rol als modelburger in de DDR kwam abrupt een einde. In 1951 werd de 16-jarige jongen gearresteerd omdat hij foto’s had gemaakt van een lange rij voor een kruidenierswinkel.
Tijdens de opstand van 17 juni 1953, toen Oost-Duitse arbeiders de straat op gingen om te protesteren tegen het regime, was Hasso erbij. De opstand werd neergeslagen door Russische tanks – en deze keer belandde Hasso Herschel in de cel.
Hij was nog niet vrij of hij kwam weer in aanraking met de politie, nu voor het verkopen van illegale goederen uit West-Berlijn, waar de Oost-Berlijners nog steeds konden komen. Hij werd veroordeeld tot vierenhalf jaar in een werkkamp.
Oost-Duitse wachters sloten op 13 augustus 1961 de grens af als voorbereiding op de bouw van de Berlijnse Muur.
Muur moest ‘fascisten’ weren
De Berlijnse Muur verdunde de stroom Oost-Duitsers die de DDR verlieten. Maar volgens het communistische regime moest de Muur voorkomen dat de fascisten Oost-Berlijn zouden binnenvallen.
Na de opdeling van Duitsland na de Tweede Wereldoorlog vormde West-Berlijn, de helft van de voormalige hoofdstad, een eiland in het midden van het communistische Oost-Duitsland.
Oost- en West-Berlijn waren nog steeds verbonden door bussen, treinen en telefoonlijnen, maar om tussen de stadsdelen te reizen was een paspoort nodig. Duizenden Oost-Duitsers gingen elke dag naar West-Berlijn om te werken.
Tussen eind jaren 1940 en 1961 vluchtten circa 2,8 miljoen mensen van Oost naar West. Dit bedreigde de economie van de DDR, en in augustus 1961 kwam de leider van het land, secretaris-generaal Walter Ulbricht, in actie.
Hij sloot de grens met tijdelijke barrières, en een paar uur later begonnen metselaars met de bouw van de Berlijnse Muur.
De DDR kon echter niet toegeven dat haar inwoners het socialistische paradijs wilden verlaten. Daarom werd de Muur Antifaschistischer Schutzwall genoemd: antifascistische beschermingsmuur.
Na het uitzitten van zijn straf werd Hasso Herschel aangenomen door de Oost-Duitse spoorwegen. Maar toen het regime de Muur bouwde en grenswachten het vuur openden op vluchtende Oost-Berlijners, was de maat vol voor Herschel.
‘Toen de regering de wapens op de burgers richtte, wist ik dat de tijd rijp was,’ legde hij later uit.
Met de hulp van contacten in West-Berlijn kreeg de jonge Oost-Duitser een Zwitsers paspoort, waarmee hij ongehinderd door de controlepost Checkpoint Charlie naar West-Berlijn kon.
Tunnels waren enige ontsnappingsroute
Daar ontmoette hij twee Italiaanse studenten, Domenico Sesta en Luigi Spina, die een tunnel naar Oost-Berlijn wilden graven om een gezin te bevrijden.
40 jongeren sloegen aan het graven, maar ze kwamen maar moeilijk door de harde kleigrond onder de Bernauerstraße – en als ze geen contact hadden gelegd met de Amerikaanse zender NBC, was de tunnel misschien nooit voltooid.
NBC-journalist Reuven Frank wilde een film maken over een van de vele tunnels die onder de Muur werden gegraven. Herschel en de twee Italianen grepen de kans met beide handen aan, maar ze hadden geld nodig om een kleine vrachtwagen, uitrusting en voedsel te kopen. NBC gaf het trio 50.000 mark.
Op de avond van 14 september 1962 ontsnapten 29 Oost-Berlijners via de tunnel, onder wie Herschels zus Anita, haar man Hannes en hun dochtertje Astrid van één jaar.
‘Sommigen trokken wit weg toen ze het Westen binnenkwamen. Ze barstten in tranen uit en riepen: “Eindelijk!”’ vertelde Herschel later.
De actie was een succes – en de tunnel had slechts 25.000 mark gekost. De winst werd gedeeld door Domenico, Luigi en Hasso. Hij was nog steeds een idealist, maar had wel een gat in de markt ontdekt.
80 ontsnappingen met Herschels Cadillac
De Tsjechische grenswachten hadden geen idee dat er een verstekeling verstopt zat achter het dashboard van de gestroomlijnde Amerikaanse auto.
Een van de bekendste bouwsels van mensensmokkelaar Hasso Herschel was een Cadillac met een geheime ruimte achter het dashboard.
Er was precies genoeg plek voor één persoon, die zijn benen over het voorwiel boog en met zijn hoofd op de stuurkolom rustte. Comfortabel was het niet, maar er was wel een groot voordeel.
Omdat de vluchteling zo dicht bij de motor lag, pikten de honden van de grenswachten zijn geur niet op, omdat die werd overstemd door de geur van benzine en olie.
Herschel gaf een fortuin uit om de elektronica en bedrading aan te laten passen om ruimte te maken, maar de grenswachten waren vrij kansloos:
‘Je moest de sigarettenaansteker indrukken en de radio afstemmen op een bepaalde frequentie – en dan ging de klep open,’ vertelde Herschel aan het tijdschrift Der Spiegel, dat in 1972 een onderzoek instelde naar de mensensmokkel.
Met de Cadillac werden ongeveer 80 mensen via Tsjecho-Slowakije en Oostenrijk naar het Westen gebracht voordat de truc werd ontdekt.
Andere smokkelauto’s kwamen terecht in het museum Haus am Checkpoint Charlie in West-Berlijn. Bezoekers kunnen bijvoorbeeld zien hoe er een ruimte werd gemaakt voor een verborgen vluchteling in het BMW Isetta-autootje.
Torpedo’s en aardige ooms
In de eerste jaren na de bouw van de Muur probeerden tientallen ploegen tunnels te graven, maar de grenswachten werden steeds beter in het opsporen ervan. En in 1964 gaven de ‘mollen’ het op – er was behoefte aan echte professionals.
Twee methoden werden populair onder de mensensmokkelaars: ontsnappen via ‘torpedo’s’ (omgebouwde auto’s) en de ‘aardige oom’ (valse of geleende paspoorten).
Hasso Herschel gebruikte beide. Hij kocht een aantal auto’s die van een verborgen ruimte voor een vluchteling waren voorzien.
Voor de tweede methode waren valse paspoorten nodig. Een vluchteling moest naar een socialistische broederstaat van de DDR reizen, Tsjecho-Slowakije of Hongarije, waar een van Herschels mensen met een auto wachtte.
De vluchteling nam dan gewoon plaats op de passagiersstoel, en de chauffeur reed naar een Oostenrijkse grensovergang. De grenswachten deden doorgaans niet moeilijk.
‘Ik had veel succes en heb heel wat mensen blij gemaakt. Dat is dank genoeg voor mij.’ Hasso Herschel over zijn tijd als mensensmokkelaar
Herschel had een tijdje een Arabische diplomaat in dienst – die werd nooit tegengehouden bij de grens. De diplomaat kreeg naar verluidt 100.000 mark betaald voor zijn ‘koeriersdienst’.
Herschel was inmiddels zo’n bekend gezicht aan de grens dat hij zelf niet meer mee kon smokkelen.
Nu werd hij de werkgever van een stel jonge mannen die uit waren op geld en avontuur – en het risico op vijf tot tien jaar in een Oost-Duitse cel te zitten wegens ‘mensenhandel’ op de koop toe namen.
Mensenhandelaren in de problemen
In de DDR was mensenhandel een ernstig misdrijf, dat het land met alle mogelijke middelen probeerde te stoppen.
In West-Duitsland waren de meningen verdeeld. De West-Berlijnse burgemeester Willy Brandt, later kanselier van West-Duitsland, beschreef het werk van de smokkelaars als ‘eervol’. De belastingdienst accepteerde aftrekposten voor ‘vluchtkosten’ en de inlichtingendienst BND voorzag smokkelaars vaak van valse paspoorten.
De vierjarige Michael Finder wordt door zijn vader in een net gegooid, dat wordt vastgehouden door inwoners van West-Berlijn. Zijn vader, Willy Finder, waagt daarna zelf de sprong.
Grenswachten moesten schieten
Het DDR-regime nam geen halve maatregelen: grenswachten hadden orders om te schieten op vluchtelingen, inclusief vrouwen en kinderen.
140 mensen stierven tussen 1961 en 1989 bij de Berlijnse Muur.
Circa 100 van hen werden doodgeschoten door grenswachten, terwijl anderen verdronken, van een gebouw sprongen of stikten in verstopplaatsen in auto’s.
De bewakers hadden ruime bevoegdheden.
Het bevel om te schieten gold voor ‘personen die de bevelen van de grenswachten om te stoppen negeren’.
Later werd het zelfs aangescherpt:
‘Aarzel niet om vuurwapens te gebruiken, zelfs als bij de grensoverschrijding vrouwen en kinderen betrokken zijn, een methode die verraders vaak gebruiken,’ stond in een instructie van het ministerie van Staatsveiligheid, de Stasi, van 1 oktober 1973.
Maar de berichten over tunnels en de vele geslaagde mensensmokkeloperaties zetten de Duits-Duitse relatie verder onder druk.
De mensensmokkelaars – die zelf liever ‘vluchthelpers’ werden genoemd, waren ook niet de braafste burgers.
Hoewel ze allemaal een persoonlijke haat tegen de DDR koesterden, waren het vooral bekenden van de West-Berlijnse politie: inbrekers, oplichters, pooiers en belastingontduikers.
De prijs van een ontsnapping werd bepaald door de smokkelaars: van een paar duizend D-mark tot 25.000 of zelfs meer. Als klanten niet meteen konden betalen, boden de smokkelaars een betalingsregeling aan via schuldbrieven, die de vluchtelingen met hun West-Duitse salaris konden voldoen.
Vluchthelper of mensensmokkelaar– Hasso Herschel haalde 1000 mensen uit de DDR.
Het feit dat er überhaupt geld betaald werd voor ontsnappingen, was omstreden. Maar om kans van slagen te hebben, waren er nu eenmaal helpers, auto’s en valse paspoorten nodig.
En er was altijd een risico, zoals de ervaren mensensmokkelaar Albert Schütz vertelde:
‘Ik zou wel eens de idealist willen zien die zich voor de 150e keer in het hol van de leeuw waagt zonder er iets voor te krijgen!’
Er waren ook oplichters actief, die het geld inden en dan verdwenen.
In 1965 kreeg een mensensmokkelaar in West-Berlijn bijna twee jaar cel wegens oplichting: Hans Gehrmann had in totaal 120.000 mark geïncasseerd van 40 mensen. Hij zou er een tunnel mee graven, maar stak het geld in zijn zak.
Hasso Herschel houdt ermee op
In 1971 besloot Hasso Herschel een nieuwe tunnel te graven. Deze methode was al zo lang niet gebruikt dat de Oost-Duitse grenswachten niets in de gaten zouden hebben – dacht Herschel.
Maar de Stasi en de grenswachten stonden klaar en arresteerden 40 vluchtelingen. Kort daarna trok Hasso Herschel zich terug uit de ontsnappingsbusiness.
Hij had zo’n 1000 mensen uit de DDR gehaald en kon een restaurant en een paar cafés in West-Berlijn kopen.
Hij vierde de val van de Berlijnse Muur op 9 november 1989 door gratis rondjes te geven.
‘Ik had nooit gedacht dat die muur zou vallen,’ zei hij. ‘Na de geboorte van mijn dochters en mijn vrijlating uit de gevangenis was het de mooiste dag van mijn leven.’
Hij werd nooit officieel bedankt door de West-Duitse regering:
‘Dat is ook niet belangrijk. Mijn tijd als vluchthelper was geweldig. Ik had veel succes en ik heb heel wat mensen blij gemaakt. Dat is dank genoeg voor mij.’