Er hangen grijze wolken boven Berlijn. De mist ligt als een onzichtbaar tapijt over de West-Duitse toeschouwers. Met duizenden tegelijk zijn ze naar hun kant van de Brandenburger Tor gekomen om naar de toespraken te luisteren.
Naar aanleiding van het 750-jarig bestaan van de stad is er een heel bijzondere spreker naar Berlijn gekomen – de Amerikaanse president Ronald Reagan. Kogelvrij glas achter het podium zorgt ervoor dat iedereen de oude Berlijnse stadspoort kan zien, ook al staat hij in Oost-Berlijn.
Wat niemand nog weet is dat de toespraak die Ronald Reagan zo meteen zal geven zijn naam onlosmakelijk zal verbinden aan de geschiedenis van de Berlijnse Muur. Nadat hij de inwoners van Oost- en West-Berlijn heeft toegesproken, richt Reagan zich rechtstreeks tot de leider van de Sovjet-Unie:
‘Gorbatsjov, als je vrede zoekt, als je welvaart zoekt voor de Sovjet-Unie en Oost-Europa, als je liberalisering zoekt, kom hier naar deze poort. Gorbatsjov, open deze poort!’
Hij wacht tot het applaus is weggestorven, en dan spreekt Reagan een van de beroemdste zinnen van de 20e eeuw uit:
‘Gorbatsjov, sloop deze muur!’ (Mr. Gorbachev, tear down this wall!)
Toen Ronald Reagan in juni van 1987 Europa bezocht, was het helemaal niet de bedoeling om naar Berlijn te gaan. Eigenlijk zou hij naar Rome en Venetië gaan naar aanleiding van een economische top.
Maar de West-Duitse regering vroeg hem om even langs te komen en een toespraak te houden naar aanleiding van het 750-jarig bestaan van Berlijn. En dus werd zijn terugreis omgeboekt, zodat Reagan een paar uur in de stad kon doorbrengen.
Een klein leger aan Amerikaanse CIA-agenten, medewerkers en persvoorlichters werd naar Berlijn gestuurd om het bezoek voor te bereiden. Peter Robinson, die de toespraken van president Reagan schreef, was ook in Berlijn en vroeg een Amerikaanse diplomaat waar de toespraak over moest gaan.
De diplomaat maakte zich duidelijk zorgen over het presidentiële bezoek en wist vooral waar de toespraak níét over moest gaan. Peter Robinson herinnert zich nog wat de diplomaat zei:
‘De president moet zich inhouden. Geen grootspraak. Geen verwijten richting de Sovjet-Unie. En geen provocerende uitspraken over de Berlijnse Muur. De mensen in West-Berlijn waren al lang aan deze constructie gewend.’
Peter Robinson ging later op de dag naar een uitgebreid diner met verschillende mensen uit West-Berlijn. Hij vroeg de andere gasten of het klopte dat ze intussen aan de Muur gewend waren. Het werd doodstil.
Even later stond een van de mannen aan tafel op en wees naar Oost-Berlijn. ‘Mijn zus woont 30 kilometer die kant op. Ik heb haar al meer dan 20 jaar niet gezien. Denk je dat ik daar aan kan wennen?’
Een andere man vertelde hoe hij elke dag op weg naar zijn werk in de gaten werd gehouden door een Oost-Duitse grensbewaker. ‘Die soldaat en ik spreken dezelfde taal. We delen dezelfde geschiedenis. Maar één van ons is de opzichter en de andere is het dier – en ik weet nooit zeker wie wat is.’
De uitspraak die het meeste indruk maakte op Robinson kwam van de gastvrouw zelf: ‘Als Gorbatsjov serieus is met zijn gepraat over glasnost en perestrojka (transparantie en hervorming), dan kan hij het bewijzen door de Berlijnse Muur te slopen.’
Ronald Reagan neemt de toespraken voor zijn bezoek aan Europa door. Op de achterste bank in het midden zit Peter Robinson.
Heel wat versies van de toespraak in Berlijn verdwenen in de prullenbak. Ze waren niet krachtig genoeg. Peter Robinson probeerde op verschillende manieren te zeggen dat de Berlijnse Muur weg moest. Pas op het allerlaatste moment, kwam hij op de historische woorden: ‘Mr. Gorbachev, tear down this wall!’
Een maand voordat hij de toespraak moest geven, kreeg Ronald Reagan de tekst te zien – en hij was er erg blij mee. En dan met name de oproep aan Gorbatsjov.
Toen Reagan gevraagd werd of hij nog iets tegen de Oost-Duitsers wilde zeggen, die de toespraak via de radio konden volgen, antwoordde hij kort: ‘Ja, die passage over het neerhalen van de muur. Die muur moet weg. Dat wil ik graag tegen ze zeggen.’
Maar toen de toespraak intern door de regering moest worden goedgekeurd, brak er paniek uit. De Nationale Veiligheidsraad raadde de president ten sterkste af om Gorbatsjov in het openbaar uit te dagen.
Ook de Amerikaanse diplomaten in Berlijn waren niet enthousiast. Ze zeiden dat ze de toespraak naïef vonden, vol valse hoop en een onnodige provocatie aan het adres van de Sovjet-Unie.
Peter Robinson herinnert zich nog dat hij minstens zeven alternatieve versies ontving van mensen die het niet eens waren met de toespraak. Het neerhalen van de Muur werd nergens genoemd.
De Nationale Veiligheidsraad had er in principe niets op tegen als de Muur gesloopt werd, maar drukte zich wat voorzichtiger uit. Zo was één van de formuleringen: ‘Deze vreselijke muur zal ooit verdwijnen.’
Er werd nog volop gediscussieerd, maar de datum van de toespraak kwam steeds dichterbij. De stafchef van het Witte Huis, Kenneth Duberstein, was de laatste die president Reagan moest overhalen om een andere, meer voorzichtige toespraak te houden. De minister van Binnenlandse Zaken had hem gezegd dat hij de president duidelijk moest maken dat deze uitspraak een provocatie was aan het adres van Gorbatsjov.
Duberstein moest echter toegeven dat hij de beroemde zin wel goed vond, en uiteindelijk – zei hij – had de president het laatste woord. Duberstein weet nog hoe de president reageerde: 'Hij lachte zijn fantastische glimlach en zei: “We houden hem erin.”’
Fragment van het spiekbriefje van Ronald Reagans toespraak bij de Berlijnse Muur van 12 juni 1987.
Niet veel later sprak Ronald Reagan zijn beroemdste woorden uit en kreeg hij een daverend applaus van de West-Duitse toeschouwers.
De oproep aan Gorbatsjov werd door de Sovjet-Unie opgevat als een oorlogszuchtige provocatie. Maar afgezien van een aantal berichten in de media reageerde de Sovjet-Unie niet. De angst dat de toespraak de toch al moeizame betrekkingen tussen Oost en West op het spel zou zetten, bleek ongegrond.
De woorden van Reagan zijn inmiddels gevleugeld, maar op het moment zelf waren er maar weinig mensen die zijn toespraak konden horen. Pas na de val van de Berlijnse Muur kreeg deze toespraak zijn historische lading – en werd de naam van Reagan onlosmakelijk verbonden met de geschiedenis van de Muur.