De Amerikaanse eerste luitenant Vern Pike neemt een trek van zijn sigaret. Zijn rookpauzes met majoor Thomas Tyree zijn een stuk prettiger in de warme apotheek op de hoek van de Zimmerstraße en de Friedrichstraße. Het is iets voor vijven in de namiddag, aan de grens tussen Oost- en West-Berlijn. In de Friedrichstraße klinkt een bekend geluid.
Elke dag rijden er Amerikaanse tanks tussen Checkpoint Charlie en het vliegveld Tempelhof. Maar Thomas houdt zijn blik gevestigd op de Oost-Duitse grenspost. Met een verbaasd gezicht schreeuwt hij: ‘Zie jij wat ik zie?’ En Vern reageert al even geschokt: ‘Sir, dat zijn tanks! Maar niet van ons!’
Van waar ze staan, kunnen ze niet zien of het Russische of Oost-Duitse tanks zijn, maar Thomas moet iets doen. ‘Ik weet niet van wie die tanks zijn, maar ga verdomme naar Tempelhof en zorg ervoor dat onze tanks zo snel mogelijk weer hier zijn,’ zegt hij tegen Vern.
Vern springt in zijn witte Ford en snelt weg. Hij weet dat de laatste tanks die vanaf de grens zijn teruggestuurd een voorsprong van 10 minuten hebben. Zodra hij het konvooi heeft ingehaald, schreeuwt hij uit het raam dat ze hem moeten volgen – terug naar Checkpoint Charlie.
De hele karavaan rijdt achter hem aan. Hij gaat plankgas door de drukke spits in Berlijn, met zwaailichten en sirenes, en gevolgd door alle tanks. Iedereen gaat snel uit de weg.
Iets over zes staan er bij Checkpoint Charlie aan elke kant van de grens 10 tanks opgesteld – met de lopen op elkaar gericht. Er zit amper 200 meter tussen. Voor het eerst staan de Amerikaanse en Russische troepen lijnrecht tegenover elkaar, met maar één opdracht: schiet als de ander schiet.
Bouw Berlijnse Muur niet volgens afspraak
De slechte economie en de angst voor een niet-democratisch, communistisch land dreven in de jaren 1950 veel Oost-Duitsers op de vlucht naar West-Duitsland. Tussen 1949 en 1961 vluchtten er in totaal ongeveer drie miljoen Oost-Duitsers naar West-Duitsland – de meesten van hen via Berlijn.
Dat vond de regering van de DDR op een gegeven moment te veel en in de nacht van 13 augustus werd de grens tussen Oost- en West-Berlijn gesloten. De bouw van de Berlijnse Muur begon en van de ene op de andere dag mochten Oost-Duitsers niet meer naar West-Berlijn reizen.
In oktober van hetzelfde jaar begonnen de Oost-Duitse grenswachters – in strijd met de afspraken over vrijheid van verkeer – de identiteitspapieren van westerse soldaten en diplomaten die de grens overstaken te controleren. En dat gebeurde meestal bij Checkpoint Charlie.
Een Amerikaanse M48-tank langs de grens bij Checkpoint Charlie. Op de achterkant van het bord staat een citaat van de Oost-Duitse secretaris-generaal Walter Ulbricht van 15 juni 1961: 'Niemand is van plan om een muur te bouwen.'
Met tanks door Checkpoint Charlie
Op 22 oktober werden de Amerikaanse diplomaat Allan Lightner en zijn vrouw aan de grens tegengehouden, toen ze met de auto via Checkpoint Charlie naar Oost-Berlijn wilden rijden. Er ontstond een discussie tussen Lightner en een van de grenswachters. Lightner probeerde een doorgang te forceren door flink het gaspedaal in te drukken, maar de zigzaggende weg over de grensovergang remde hem af.
Plotseling kwamen er vier Amerikaanse M48-tanks en twee pantservoertuigen vanuit West-Berlijn richting de grens gereden. De Amerikaanse grenswachters hadden het incident gemeld bij de Amerikaanse opperbevelhebber en de vrijheid van verkeer moest nu met geweld worden verdedigd.
De tanks kwamen tot stilstand en richtten hun lopen op Oost-Berlijn. Acht soldaten liepen naar de auto van Lightner en escorteerden hem over de grens. De Oost-Duitse grenswachters waren zo verbaasd dat ze niet wisten wat ze moesten doen.
Lightner stak die middag drie keer de grens over, vergezeld door een militaire escorte, om duidelijk te maken dat de vrijheid van verkeer nog steeds gold. Dit soort incidenten kwam in de dagen daarna vaker voor, en uiteindelijk stonden er 10 M48-tanks klaar om naar Checkpoint Charlie gestuurd te worden.
Alle wapens waren geladen en de spanning was te snijden toen op 27 oktober de temperatuur in de Koude Oorlog ver onder het vriespunt zakte.
‘Mexican stand-off’ bij Checkpoint Charlie
De Sovjet-Unie reageerde woedend. Een Sovjet-officier probeerde de Amerikanen met dreigementen tegen te houden: ‘Dit soort acties dwingt ons om tegenmaatregelen te nemen. Wij hebben ook tanks.’
De VS hield voet bij stuk. Op vrijdag 27 oktober had Ivan Konev, de bevelhebber van de Russische troepen in Oost-Duitsland, er genoeg van. Na overleg met partijleider Nikita Chroesjtsjov werd er een duidelijke strategie bepaald: voor elke Amerikaanse tank bij Checkpoint Charlie zouden de Russen ook een tank opstellen.
En dus stonden er op 27 oktober 10 Amerikaanse M48’s met de loop gericht op 10 Russische T-54’s aan de andere kant van de grens, op amper 200 meter van elkaar. Bij Checkpoint Charlie was de spanning te snijden: niemand wilde als eerste schieten, maar iedereen stond klaar om vijandig vuur meteen te beantwoorden.
Checkpoint Charlie was Kennedy’s ‘Catch-22’
De Amerikaanse president John F. Kennedy en Nikita Chroesjtsjov probeerden uit alle macht om een catastrofe te voorkomen. De militaire leiding in Berlijn dacht dat de Sovjet-Unie wel toe zou geven als ze met tanks door de Berlijnse Muur zouden rijden. Kennedy wilde geen oorlog riskeren, maar hij moest voet bij stuk houden en kon zich dus ook niet terugtrekken. Er moest een compromis komen, een deal.
En zo kwam het voorstel op tafel dat de komende 28 jaar het lot van Berlijn zou bepalen. Als Chroesjtsjov zijn troepen als eerste terug zou trekken, zou Kennedy zijn eis van onvoorwaardelijke toegang tot heel Berlijn laten varen. Zaterdagochtend 28 oktober trok één Russische tank zich een paar meter terug – gevolgd door een Amerikaanse tank. En zo trokken alle tanks zich langzaam terug. Om 11 uur was de rust weergekeerd bij Checkpoint Charlie.
Beide kanten haalden opgelucht adem. Kennedy was niet helemaal tevreden en concludeerde: ‘Het is niet echt een goede oplossing, maar het is een stuk beter dan oorlog.’
Heinz Schäfer, een Oost-Duitse grenswachter, herinnert zich nog hoe rampzalig het had kunnen aflopen: ‘Als er ook maar één soldaat was geweest die het aan moed had ontbroken, dan weet ik niet of we hier vandaag hadden gezeten.’ Tyler Wilson, die in een van de Amerikaanse tanks zat, weet ook nog goed hoe ernstig de situatie was: ‘Eén fout en ik weet niet of we een Derde Wereldoorlog hadden gehad, maar het was in ieder geval niet goed afgelopen.’