Berlijnse Muur: opmaat, bouw en val van de Muur
28 jaar lang was de Berlijnse Muur hét symbool van de Koude Oorlog en van een Europa dat verdeeld was in een democratisch westen en een communistisch oosten. Toen de muur op 9 november 1989 viel, betekende dat het einde van de Koude Oorlog en het begin van een nieuw tijdperk in de wereldgeschiedenis.
De inwoners van West- en Oost-Berlijn vierden dagenlang feest bij en op de Berlijnse Muur toen de grens op 10 november 1989 was geopend.
Het ontstaan van de Berlijnse Muur
Na afloop van de Tweede Wereldoorlog werd het gehavende Duitsland verdeeld tussen de Verenigde Staten, Groot-Brittannië, Frankrijk en de Sovjet-Unie.
De zogenoemde Geallieerde Controleraad bestond uit de leiders van de vier geallieerde landen en moest beslissen over de toekomst van Duitsland.
Het hoofdkwartier van deze raad lag in Berlijn. Maar omdat Berlijn in het gebied van de Sovjet-Unie lag, moest ook de stad worden opgedeeld in vier zones.
Het duurde echter niet lang voordat de samenwerking tussen de Sovjet-Unie en de andere geallieerden stuk liep. De leider van de Sovjet-Unie, Jozef Stalin, wilde de macht over heel Berlijn en probeerde de andere landen te dwingen om de stad aan hem over te dragen.
Van 24 juni 1948 tot 11 mei 1949 werden de voedseltransporten naar de 2,2 miljoen inwoners van West-Berlijn geblokkeerd door Sovjettroepen.
De westerse landen lieten zich echter niet onder druk zetten en hervatten de voedselvoorzieningen via een luchtbrug.
De Koude Oorlog was begonnen en de verhoudingen met de Sovjet-Unie bereikten een dieptepunt.
Datzelfde jaar werden de drie geallieerde delen van Duitsland, inclusief Berlijn, samengevoegd tot de BRD (Bundesrepublik Deutschland), ook wel West-Duitsland genoemd.
Het Sovjet-gedeelte werd de DDR (Deutsche Demokratische Republik), oftewel Oost-Duitsland.
In de jaren 1950 zorgden de slechte economie en een gebrek aan democratie ervoor dat veel Oost-Duitsers naar West-Duitsland vluchtten.
Naar schatting waren er tussen 1949 en 1961, het jaar waarin de bouw van de Berlijnse Muur begon, ongeveer 3 miljoen Duitsers die van de DDR naar West-Duitsland emigreerden.
Maar dat was voor Oost-Duitsland natuurlijk niet houdbaar, zeker niet omdat het vooral jongeren en hoogopgeleiden waren die vluchtten.
En ze vertrokken eigenlijk altijd via Berlijn, omdat de rest van de grens tussen de twee landen streng bewaakt werd. Alleen in het verdeelde Berlijn konden mensen nog ongehinderd van oost naar west reizen.
In juli 1961 vluchtten er al meer dan 30.000 mensen. En dus besloot de regering van de DDR om de inwoners op te sluiten.
Oost-Duitse soldaten sloten de grens af terwijl de eerste, primitieve Berlijnse Muur werd gebouwd.
Berlijnse Muur scheidt een volk
De Berlijnse Muur bestond eerst alleen uit wachters en prikkeldraad, maar al snel begon de regering van de DDR de muur te verstevigen, zodat het onmogelijk werd om nog van oost naar west te vluchten.
Al in 1962 werd er honderd meter achter het eerste hek een tweede hek geplaatst.
De huizen in het tussenliggende gebied werden met de grond gelijkgemaakt en de grond werd bestrooid met grind, zodat de wachters voetafdrukken direct konden herkennen.
Dit gebied werd ook wel de Todesstreifen (zone des doods) genoemd. Het was namelijk speciaal ingericht om de wachters een zo goed mogelijk zicht te geven, zodat ze iedereen die probeerde te vluchten direct neer konden schieten.
In 1965 begon de bouw van de betonnen Berlijnse Muur. Die moest voorkomen dat mensen de hekken met een auto zouden forceren.
Toen hij in 1980 af was, bestond de muur uit 45,1 kilometer gewapend beton met een hoogte van 3,6 meter en een dikte van 1,2 meter.
Verder stonden er 116 wachttorens bij de Berlijnse Muur, die bemand werden door zeven regimenten van in totaal 1000 tot 1200 soldaten.
De enige manier om via de Berlijnse Muur van Oost- naar West-Berlijn te komen, was via een van de negen grensovergangen. Die waren vooral bedoeld voor inwoners van West-Berlijn en buitenlanders die naar de DDR wilden of op doorreis waren.
De beroemdste grensovergang was Checkpoint Charlie, wat eigenlijk een koosnaam was van de Amerikaanse soldaten. Officieel heette deze overgang Checkpoint C.
Hij lag in het midden van Berlijn en werd voornamelijk gebruikt door diplomaten en de geallieerde legers.
Hier stonden geallieerden en Oost-Duitsers op een paar meter afstand: de spanning was vaak te snijden. Op 22 oktober 1961 was Checkpoint Charlie bijvoorbeeld het middelpunt van een hevige crisis.
Toen er ruzie ontstond omdat DDR-soldaten het paspoort van een Amerikaanse diplomaat wilden controleren, werden er tanks opgesteld aan beide kanten van het hek – klaar om aan te vallen.
Russische en Amerikaanse tanks staan tegenover elkaar bij Checkpoint Charlie.
Pas na vijf dagen overleg was het conflict voorbij en trokken de VS en de Sovjet-Unie hun tanks terug.
Na deze crisis besloten de geallieerden om de Berlijnse Muur te accepteren. In dit kader zei de Amerikaanse president John F. Kennedy: ‘Het is niet echt een goede oplossing, maar het is een stuk beter dan oorlog.’
In theorie konden de inwoners van Oost-Berlijn toestemming krijgen om naar West-Berlijn te gaan, maar in de praktijk was dit zo goed als onmogelijk.
Mensen die zo’n verzoek indienden wisten namelijk dat hun doopceel dan gelicht zou worden door de Stasi, de inlichtingendienst van de DDR, wat kon leiden tot een veroordeling wegens landverraad.
De meeste inwoners kozen er dan ook voor om naar andere communistische landen te reizen, wat eer stuk makkelijker was.
De bouw van de Berlijnse Muur
In de nacht van 13 augustus 1961 sloot het DDR-leger ineens alle grensovergangen tussen Oost- en West-Berlijn.
De toegangswegen werden opgebroken en langs de 43 kilometer lange grensovergang die de stad in tweeën deelde werd een hek met prikkeldraad gebouwd.
Niet veel later werd heel West-Berlijn ingesloten door een 156 kilometer lang hekwerk.
Zonder enige waarschuwing werden de inwoners van Oost-Berlijn wakker in een totaal nieuwe wereld. Ze mochten West-Berlijn niet meer in.
Mensen die voorheen in West-Berlijn hadden gewerkt, moesten op zoek naar een andere baan en families en gezinnen werden verscheurd.
Deze plotselinge scheiding zorgde er bijvoorbeeld voor dat ongeveer 1300 kinderen die op bezoek waren in Oost-Berlijn niet meer terug naar hun ouders mochten. Velen van hen zagen hun ouderlijk huis pas weer na de val van de Muur.
De DDR zelf noemde de Berlijnse Muur een ‘antifascistische beschermingsmuur’ die volgens de staatspropaganda nodig was om de inwoners te beschermen tegen de agressie van het West-Duitse kapitalisme.
Nog een argument was dat de grens westerse spionnen buiten de deur moest houden. Maar de meeste Oost-Duitsers waren sceptisch.
Zij mochten West-Duitsland niet meer in, maar waarom mochten West-Duitsers dan nog wel gewoon naar het oosten komen?
Ondanks alle inspanningen van de communistische regering, lukte het ongeveer 5000 burgers om Oost-Duitsland te verlaten en via de muur te vluchten naar het westen.
De eerste jaren maakten ze vooral gebruik van auto’s om door het prikkeldraad te rijden, maar naarmate de Berlijnse Muur werd verstevigd, moesten ze steeds creatievere oplossingen bedenken.
Sommigen groeven tunnels, terwijl anderen vluchtten in luchtballonnen of primitieve vliegtuigen.
Er waren ook mensen die via de riolering onder de Muur ontsnapten, totdat deze route werd ontdekt en gesloten door de DDR.
Vluchten was levensgevaarlijk. Het eerste slachtoffer viel al op 22 augustus 1961: toen probeerde een jonge vrouw die naast de Berlijnse Muur woonde te ontsnappen door uit haar raam op de derde verdieping te springen.
De wachters hadden opdracht gekregen om iedereen die probeerde te vluchten neer te schieten: ‘Aarzel niet om je wapens te gebruiken, zelfs niet als het vrouwen en kinderen zijn. Dat is een tactiek die verraders vaker gebruiken om de grens over te steken.’
Waarschijnlijk zijn er meer dan 200 mensen omgekomen tijdens een vluchtpoging.
Op veel plaatsen bestond de Berlijnse Muur in feite uit twee muren met zo’n 100 meter ertussen. De Oost-Berlijners noemden het open terrein tussen de muren de ‘zone des doods’ omdat de bewakers orders hadden op iedereen te schieten die probeerde te vluchten.
De val van de Berlijnse Muur
Er was vanuit beide kanten al veel weerstand tegen de Berlijnse Muur, maar tegen het einde van de jaren 1980 nam het verzet toe.
Van 5 tot 7 juni 1987 werd er een muziekfestival vlakbij de Muur georganiseerd – zo dichtbij dat duizenden Oost-Berlijners zich aan de andere kant van de Muur verzamelden om mee te luisteren.
Met name een optreden van David Bowie, waarbij hij de mensen aan de andere kant van de Muur direct toesprak, was een mijlpaal.
De dag erna pakte de DDR-politie de mensen die zich bij de Berlijnse Muur hadden verzameld op, wat tot hevige protesten leidde.
Vijf dagen later daagde de Amerikaanse president Ronald Reagan de secretaris-generaal van de Sovjet-Unie, Michail Gorbatsjov, uit om te bewijzen dat ook hij meer vrijheid wilde in de communistische landen.
Tijdens een toespraak in West-Berlijn sprak hij de beroemde woorden: ‘Mr. Gorbachev, tear down this wall!’
Deze woorden gingen de hele wereld rond en bereikten ook Oost-Duitsland, waar ze de inwoners lieten weten dat het Westen aan hun kant stond.
Hierdoor nam hun onvrede over de Berlijnse Muur nog verder toe, maar de uiteindelijke val begon pas in juni 1989.
In dat jaar verwijderde Hongarije het hek dat het land aan zijn grens met Oostenrijk had gebouwd. Niet veel later gingen duizenden Oost-Duitsers op ‘vakantie’ naar Hongarije om vervolgens naar Oostenrijk te vluchten.
Toen de DDR-regering hier een einde aan wilde maken, braken er massale protesten uit in Oost-Duitsland met de strijdkreet ‘Wir wollen raus!’
In een poging om de toenemende onrust in het land de kop in te drukken, besloten de leiders van de DDR om minder strenge eisen te hanteren en het gemakkelijker te maken om naar West-Berlijn te reizen.
De nieuwe bepalingen werden op 9 november 1989 tijdens een persconferentie bekendgemaakt door Günter Schabowski, de nieuwe woordvoerder van de partij.
Maar Schabowski had snel een velletje papier in zijn handen gedrukt gekregen en was niet op de hoogte van de details.
Toen iemand hem vroeg wanneer deze veranderingen doorgevoerd zouden worden, antwoordde hij ‘Per direct’, terwijl het eigenlijk de bedoeling was om ze geleidelijk te introduceren.
Toen de Oost-Duitsers deze chaotische persconferentie hoorden, konden ze hun oren niet geloven.
Ze vertrokken met duizenden tegelijk naar de grensovergangen, waar ze werden tegengehouden door wachters die niet wisten wat hen overkwam.
Zij probeerden wanhopig om duidelijke orders te krijgen van hun meerderen, maar die hadden ook geen idee hadden wat er aan de hand was en wie er verantwoordelijk was.
De mensenmassa werd steeds groter, maar niemand durfde de opdracht te geven om te schieten en zo een bloedbad aan te richten.
Rond 23.30 uur gaf de regering van de DDR opdracht om de slagbomen te openen, zodat de mensen vrij door konden lopen. Aan de andere kant werden ze door de West-Berlijners ontvangen met bloemen en champagne.
Dolenthousiaste jongeren aan beide kanten beklommen de Berlijnse Muur, waar ze elkaar voor het eerst ontmoetten en hun vrijheid vierden.
In plaats van een bloedbad werd het een enorm volksfeest en het einde van 28 jaar isolatie en segregatie.
Na de val van de Muur op 10 november 1989 gingen de grenzen open en konden de DDR-burgers vrij naar West-Duitsland reizen. Het duurde nog een paar maanden voor grote delen van de Berlijnse Muur fysiek verwoest waren.
Kort nadat de grenzen werden opengesteld, werd de Muur door de inwoners van Berlijn zelf gesloopt.
Dat mocht uiteraard niet, maar al gauw konden de bewakers alle mensen die zich dagelijks bij de muur verzamelden niet meer tegenhouden.
Even later kondigde de DDR aan dat ook andere grensovergangen geopend werden en begon de sloop van de Berlijnse Muur.
Uiteindelijk viel de Muur uiteen in grote blokken beton en was 28 jaar van onderdrukking voorbij.
En door deze historische gebeurtenis kwam er een einde aan de Koude Oorlog, een strijd die de wereld sinds de afloop van de Tweede Wereldoorlog in zijn ban had gehouden.
Ook was dit het einde van de communistische DDR: het land werd op 3 oktober 1990, minder dan een jaar na de val van de Muur, weer herenigd met West-Duitsland.