Goedgemutst als altijd inspecteert Karel XII in de zomer van 1709 zijn troepen bij Poltawa in Oekraïne. De Zweedse koning houdt van oorlog en wil niets liever dan het leger van tsaar Peter de Grote vernietigen.
Al negen jaar lang heeft Karel XII veldslag na veldslag gewonnen tijdens de Grote Noordse Oorlog (1700-1721) en ondanks dat hij nu tegenover een enorm, goed getraind leger staat, blaakt hij van het zelfvertrouwen – ook al heeft hij tienduizenden soldaten verloren in de anderhalf jaar dat hij zijn vijand op de Russische steppen achtervolgde.
Tijdens een inspectie gaat het echter mis. Een kogel raakt de koning in zijn hiel, baant zich een weg door zijn voet en komt er bij zijn grote teen weer uit. Het is een lelijke wond, maar pas drie uur later trekt de koning zich terug in zijn hoofdkwartier. Hij blijft echter zijn typische machogedrag vertonen, ook als de veldchirurg zich klaarmaakt om in zijn voet te snijden en het middenvoetsbeentje te verwijderen:
‘Snij maar! Snij maar! Het doet me niets!’ zegt de koning.
‘Zelfs de duivel had ze niet tegen kunnen houden.’ Generaal over de vluchtende Zweden tijdens de slag om Poltawa
Maar Karel is zo zwaar gewond dat hij niet meer kan rijden. Als op 8 juli de Slag bij Poltawa losbarst, moet de krijgshaftige koning op een brancard tussen twee paarden worden vervoerd. Gedesillusioneerd ziet hij hoe de Zweedse aanval mislukt. De 16.000 aanvalstroepen van het Zweedse leger stuiten op een muur van 42.000 Russen. Het vuur van 86 Russische kanonnen daalt neer op de Zweden, die in paniek alle kanten op vluchten.
‘Zweden! Zweden!’ roept Karel wanhopig vanaf zijn brancard. Maar ‘zelfs de duivel had ze niet tegen kunnen houden,’ zei een generaal later.
Ook de koning is in levensgevaar. 21 van zijn 24 lijfwachten sneuvelen en granaatscherven doorboren zijn brancard. Met veel pijn en moeite klimt hij op zijn paard, dat op dat moment wordt neergeschoten en dood op de grond valt. Een van de overlevende lijfwachten geeft de koning zijn paard, en terwijl de kogels hem om de oren vliegen, galoppeert Karel weg van het bloedbad.
De koning heeft zijn eerste slag verloren. Hij schaamt zich zo dat hij voorlopig niet terug durft te keren naar Zweden. In plaats daarvan vlucht hij naar het zuiden. Terwijl zijn onderdanen thuis omkomen van de honger en armoede, verheugt de koning zich op een luxeverblijf bij de sultan.
Al vanaf jonge leeftijd was Karel meer geïnteresseerd in oorlog dan in boeken en zijn studie.
Oorlogszuchtig kind op de troon
Al op jonge leeftijd hield Karel van sport en oorlog. Toen de oorlogszuchtige prins op 15-jarige leeftijd de troon besteeg, besloot hij vooral op het strijdtoneel te heersen.
Karel werd in 1682 geboren en al snel bleek dat hij geen groot licht was. Hij had moeite op school en wilde liever leren vechten, ook al zou hij met zijn slungelige postuur nooit een supersoldaat worden.
Maar de prins hield van sport en deed mee aan gevaarlijke zwaardgevechten en oefeningen te paard. Tijdens zijn militaire training wilde hij vooral stoer overkomen.
Toen Karel 14 was, stierf zijn vader en werd er een regent aangesteld. Maar al snel eiste de tiener alle macht op. Hij kroonde zichzelf op 15-jarige leeftijd tot koning, zonder overleg met de adel, en in de eerste drie jaar als koning riep hij geen enkele adviesraad bijeen.
In plaats daarvan verdreef hij de tijd met vechten en kattenkwaad. Tijdens een uitstapje kwamen verschillende soldaten om, tot vreugde van de jonge koning, die de andere soldaten twee dukaten gaf. Als Karel in een kamer met een laag plafond sliep, stak hij de punt van zijn zwaard in het plafond, zodat zijn zwaard altijd binnen handbereik was.
Koning krijgt een warm welkom
Terwijl de lijken van duizenden Zweedse soldaten nog op het slagveld liggen, vlucht Karel met zo’n 3000 soldaten naar het zuiden. Zweden is niet alleen in oorlog met Rusland, maar ook met de personele unie Saksen-Polen. Met de soldaten van tsaar Peter op de hielen kan Karel alleen maar vluchten naar het Ottomaanse Rijk, langs de zuidwestelijke grens van Rusland.
De Turkse sultandynastie heeft een hekel aan de Russen, dus Karel weet dat hij hier welkom is. De koning en zijn gevolg steken in de brandende zomerzon de rivier de Dnjepr over en rijden over de steppen naar het zuidwesten.
Overdag zweten de mannen zo erg dat ze elke avond hun driekantige hoeden moeten uitwringen. En ’s nachts is het zo koud dat ze zich in hun blauwe jassen wikkelen om warm te blijven.
In de nazomer – na ongeveer 40 dagen – bereikt Karel de grens van het Ottomaanse Rijk, waar hij hartelijk wordt ontvangen.
‘Hier gaat alles goed. Alleen tegen het einde van het jaar, en door bijzondere omstandigheden, heeft het leger verliezen geleden, die ik binnenkort wil goedmaken.’ Karel XII in een brief aan zijn zus na de nederlaag bij Poltawa
Voor de Turkse sultan Ahmed III is het een eer om deze gast te ontvangen. Karel is niet alleen koning, de Zweed is ook beroemd vanwege zijn overwinningen: hij versloeg Denemarken, Saksen, Polen en Rusland tijdens de Grote Noordse Oorlog.
De sultan heeft daarom de pasja – de hoogste ambtenaar in de regio – gevraagd om de vorst te ontvangen en hem naar het fort in Bender, Moldavië te brengen, een van de belangrijkste burchten van het rijk. De Turken zijn minder enthousiast over het feit dat twee derde van Karels gevolg bestaat uit Kozakken die, ondanks het feit dat ze voor Zweden vechten, bekendstaan om hun loyaliteit aan de tsaar.
De Zweedse koning is blij met zijn toevluchtsoord, waar hij wordt beschermd door de zogenaamde janitsaren – de elitesoldaten van de sultan – met hun snaphanen en kromzwaarden. Na zijn aankomst schrijft de koning naar zijn zusje, Ulrika Eleonora, om de balans van 1709 op te maken.
‘Hier gaat alles goed. Alleen tegen het einde van het jaar, en door bijzondere omstandigheden, heeft het leger verliezen geleden, die ik binnenkort wil goedmaken,’ is de enigszins opgeleukte conclusie van Karel.
Maar de koning heeft geen haast, hij wordt vorstelijk behandeld door de sultan.
Na zijn nederlaag bij Poltawa moest Karel XII er even tussenuit. Daarom ging hij langdurig op bezoek bij de Ottomaanse sultan.
Zweedse kolonie ontstaat
In het begin van zijn verblijf in Bender woont Karel in de stadsvesting, waar sommige kamers versierd zijn met echte tapijten en dikke gordijnen, in Ottomaanse stijl. Niet veel later richten de Zweden op de heuvel buiten de vesting een eigen kamp op. De Turken waarschuwen hun gasten dat die plek vaak overstroomt, maar pas als het water door Karels hut stroomt, luistert de koning.
Ter vervanging krijgt Karel een groot gebied ten noorden van Bender toegewezen. Hij gaat meteen aan de slag en al snel weerklinkt het geluid van bijlen, pikhouwelen en schoppen – de koning laat er een minipaleis bouwen.
Naast zijn persoonlijke residentie laat Karel een kanselarij bouwen, terwijl zijn lijfwachten en officieren in nabijgelegen huizen worden ondergebracht. De gewone soldaten moeten in tenten slapen.
De Zweedse koning geeft bakken met geld uit, en in het begin helpt de sultan hem met bouwmaterialen en luxegoederen.
De Ottomanen kregen al snel genoeg van hun Zweedse gast en zijn dure gewoonten.
Zo geeft hij Karel 25 schitterende paarden met de beste uitrusting. De sultan koopt zelfs een aantal Zweedse vrouwen van de Russische tsaar, zodat zijn Scandinavische gasten zich kunnen vermaken met landgenotes.
Maar als de sultan uiteindelijk beseft dat zijn koninklijke vriend voorlopig niet van plan is om Bender te verlaten, gaat de Ottomaanse schatkist op slot.
Karel ziet het probleem niet direct. In Zweden heeft de koning zijn persoonlijke avontuurtjes altijd uit de staatskas betaald en ook in Moldavië blijft hij geld uitgeven.
Eerst plundert hij de geldkisten die hij mee naar Rusland heeft gebracht. Daarna begint hij ongegeneerd geld te lenen van rijke Turken en kooplieden. Amper zes maanden na zijn aankomst in Bender heeft de koning schuldbrieven ter waarde van 216.288 rijksdaalders – 5 procent van de jaarlijkse Zweedse belastinginkomsten – naar zijn thuisland gestuurd.
Met de dag extravaganter
Geld lijkt geen probleem in het zuiden. In de koninklijke enclave wonen pages, lakeien, barbiers, bakkers, koks, chef-koks, tafeldekkers, maar ook veldcommissarissen, trompettisten, paukenisten en stalknechten.
Elke dag wordt er een koningsmaal gehouden, waarop de koning en zijn mannen genieten van luxegerechten geïnspireerd op de Ottomaanse keuken. De Zweden zijn zo gek op de Turkse gehaktballen en koolrolletjes dat ze deze exotische gerechten later mee naar huis nemen, waar ze nationale gerechten worden.
Soms wordt het eten van de koning opgediend in zijn slaapkamer, waar hij op bed ligt onder lakens van Zweedse blauwe zijde. Maar in tegenstelling tot zijn soldaten raakt hij de wijn en de vrouwen niet aan.
Karel is gestopt met alcohol nadat hij in zijn jeugd iets te veel had gedronken, en in het gezelschap van vrouwen voelt de onaantrekkelijke koning zich ongemakkelijk. Maar het feit dat de koning op deze twee punten een geheelonthouder is, dwingt respect af in het islamitische rijk. De Ottomanen komen van heinde en verre om de beroemde krijgsheer te ontmoeten. Soms sluiten ze zich zelfs bij hem aan.
De Zweedse kolonie groeit gestaag – ook omdat er steeds meer kinderen worden geboren na de komst van de Zweedse vrouwen uit Rusland. De minisamenleving wordt vernoemd naar de koning, Karlstad.
KIJKJE IN DE ZWEEDSE KOLONIE VAN KAREL
Karel sticht zijn eigen kolonie
Na aankomst in Bender kreeg Karel XII een gebied ten noorden van de Ottomaanse vesting. Na verloop van tijd groeide zijn residentie uit tot een minisamenleving met de naam Karlstad.
Residentie had twee verdiepingen
De residentie van Karel was een enorm gebouw, 100 stappen lang en 50 stappen breed. Het huis was gemaakt van baksteen en had als enige in de kolonie twee verdiepingen.
Kanselarij ontving ambassadeurs
Naast de privévertrekken van de koning bouwden de Zweden een kanselarij van baksteen. In de kanselarij werkten 21 ambtenaren en ontving Karel ambassadeurs om te praten over de situatie in Zweden.
Officieren hadden eigen verblijf
In Karlstad had de koning 89 mannen van zijn lijfwacht en 116 legerofficieren. Zij woonden in een speciaal officiersverblijf, met gebouwen van baksteen en een luxueuze inrichting.
Soldaten woonden in tenten
De gewone soldaten van de koning werden gehuisvest in tenten en hutten, waar ze moesten slapen en eten met hun collega’s – zonder zilveren borden en duur bestek.
Keuken kookte exotische gerechten
Ook de keuken van de kolonie was gemaakt van baksteen. De ingrediënten en kruiden werden in Bender gekocht, en veel gerechten hadden dus een zuidelijkere smaak dan de Zweden gewend waren.
Nieuwe woningen gebouwd
Karel XII verbleef zo’n vijf jaar in Bender en in die tijd kwamen er nieuwe mensen bij – waaronder Zweedse vrouwen. En dus moesten er nieuwe woningen worden gebouwd.
Vaderland vecht zonder koning
Terwijl Karel zich vermaakt in Moldavië, maakt Zweden de ene na de andere crisis mee. Na verschillende mislukte oogsten is er hongersnood op het platteland en de uitgehongerde bevolking vertrekt naar Stockholm in de hoop wat eten te vinden. De Zweedse schatkist is bijna leeg – en wordt alleen maar leger door de uitspattingen van de koning.
Politiek gezien is Zweden verlamd. Het parlement bevindt zich in een benarde positie, omdat het moeilijk is om beslissingen te nemen als de koning 3000 kilometer verderop zit. In principe moet Karel om advies worden gevraagd, maar daar kunnen de Zweden niet op wachten.
De vijanden van Zweden staan te trappelen om het verzwakte land aan te vallen – vooral omdat ze hebben gezien hoe het superleger van Karel bij Poltawa werd verslagen. De Denen steken de Sont over en vallen binnen, maar in maart van 1710 lukt het de Zweedse veldheer Magnus Stenbock om hen weer te verjagen.De Russen vallen het Zweedse grondgebied in het Baltische gebied binnen en veroveren Estland en delen van Letland.
‘Als iemand zo lang te gast is geweest, kun je hem niet als vee wegjagen. Wij zullen ons verzetten tegen iedereen die ons aanvalt.’ Karel XII als de Turken zijn kolonie omsingelen
Maar ondanks de crisis in zijn thuisland is Karel niet van plan om terug te komen.
‘Ik hoop dat alle problemen met Gods hulp zullen verdwijnen, als de mensen in Zweden de moed er maar in houden. Hoewel het er nu misschien somber uitziet, geloof ik dat, zolang we vertrouwen op de zegen en genade van de Heer, het volgend jaar weer beter gaat en Zweden kan terugkeren naar de grootsheid van weleer,’ schrijft Karel in december 1710 aan zijn jongere zus.
Het parlement – dat minder vertrouwen heeft in de zegen van God – smeekt de koning om met de vijanden te onderhandelen over vrede. Het Zweedse leger heeft een enorm tekort aan materieel – er is geen geld om kanonnen te gieten, schepen te repareren en vuurwapens aan te schaffen. En er is ook een tekort aan soldaten.
Maar vanuit zijn luxeverblijf blijft Karel bij zijn standpunt: elke vorm van onderhandeling is uitgesloten.
Nieuwe oorlog biedt hoop
Een reden dat Karel XII weigerde om vrede te sluiten, was waarschijnlijk dat hij gek was op oorlogen. Hij weet dat hij, als hij een vredesverdrag tekent, zijn verloren gebieden kwijt is – en hij is vastbesloten om zijn reputatie als oorlogskoning waar te maken. Hij schaamt zich voor zijn verlies bij Poltawa en weigert terug te keren naar Zweden.
En dus haalt Karel de sultan over om hun gemeenschappelijke vijand, Rusland, aan te vallen. In de zomer van 1711 trekt een Ottomaans leger van 100.000 man op naar Rusland. Tsaar Peter – overmoedig door de overwinning bij Poltawa – stuurt een veel kleinere troepenmacht op de vijand af. Dat komt hem duur te staan. Bij de rivier de Proet wordt het leger van de tsaar omsingeld door de Turken.
In Bender staat Karel te juichen. De koning springt op zijn paard en rijdt 100 kilometer naar de Proet, waar de grootvizier – de plaatsvervanger van de sultan – met de Russen onderhandelt.
In het begin van de 18e eeuw had Zweden een van de beste en sterkste legers van Europa.
Koning won ene oorlog na de andere
In 1700 was Zweden een belangrijke Europese grootmacht, maar Karel XII wilde meer. In het begin van de Grote Noordse Oorlog veroverde hij grote gebieden – met de hulp van bekwame veldheren.
Juli 1700 – Karel verrast de Denen
Terwijl het Deense leger op weg is naar een opstand in het zuiden, valt Karel vanuit het noorden Denemarken binnen. Hij trekt op naar Kopenhagen, maar onderbreekt zijn actie na druk vanuit Engeland en Nederland.
November 1700 – Russen verslagen bij Narva
Karel verslaat een vier keer zo groot Russisch leger bij Narva. Als de Zweden aanvallen, steekt een sneeuwstorm op. De sneeuw waait de Russen in het gezicht, waardoor ze verblind raken en massaal worden afgeslacht.
Juli 1701 – Rivier over in kanonneerboot
Met boten en zware schuiten met kanonnen steekt het Zweedse leger de rivier de Daugava bij Riga over. ‘We zijn er!’ juicht Karel, voordat de Zweden het Saksisch-Poolse leger op de vlucht jagen.
Juli 1702 – Polen verslagen bij Kliszów
Met een leger dat half zo groot is als dat van zijn vijand, valt Karel aan bij Kliszów. Hij verjaagt de Saksisch-Poolse koning, August de Sterke, en behaalt daarna overwinning na overwinning.
Karel wil de onderhandelingen beïnvloeden – misschien kan hij Rusland zelfs dwingen om de door Zweden bezette gebieden rond de Oostzee op te geven.
Maar de Zweedse koning is te laat. Als hij de tent van de grootvizier binnenkomt, is de vrede al gesloten. De koning is woedend dat de Turken de Russen er zo gemakkelijk vanaf hebben laten komen en dat ze niets hebben gedaan voor Zweden.
‘De grootvizier werd helemaal bleek,’ schrijft Karels tolk in zijn dagboek.
Maar de vizier herpakt zich en stelt vast dat een Turks leger heeft gewonnen, geen Zweeds, en dat Karel dus niets te eisen heeft. In het vredesverdrag heeft de grootvizier er zelfs voor gezorgd dat tsaar Peter de Zweedse koning een veilige doortocht garandeert, zodat hij eindelijk kan terugkeren naar Zweden.
Luxeleven aantrekkelijker dan Zweden
Maar Karel heeft helemaal geen zin om naar huis te gaan. Het leven in Bender bevalt hem prima. Elke ochtend traint hij met zijn soldaten en voert hij levensgevaarlijke capriolen te paard uit. De rest van de dag eet hij exotische maaltijden en drinkt hij koffie.
De koning blijft in zijn luxueuze ballingschap, waar hij steeds opnieuw probeert de Turken over te halen om Rusland de oorlog te verklaren. Als Karel om de zoveelste lening vraagt, is de maat vol: sultan Ahmed en de pasja in Bender hebben het helemaal gehad met de Zweedse koning, zijn ondankbaarheid en zijn onbedwingbare eetlust.
‘Wie nog moed en loyaliteit in zijn hart heeft, die volge mij!’ De strijdkreet van Karel XII als de Turken aanvallen
De Zweedse koning krijgt het dringende verzoek om te vertrekken. Maar als hij in januari 1713 zijn spullen nog steeds niet heeft gepakt, belegeren 4000 Turken en Tataren het gebied rondom zijn hoofdkwartier, om zo zijn bevoorrading af te snijden. Maar de oorlogskoning is niet onder de indruk.
‘Als iemand zo lang te gast is geweest, kun je hem niet als vee wegjagen. Wij zullen ons verzetten tegen iedereen die ons aanvalt,’ verklaart Karel, terwijl zijn soldaten het hoofdkwartier versterken met provisorische palissades van karren en tonnen met zand.
De Zweden verwachten dat de aanval elk moment zal plaatsvinden.
Turken vallen de Zweden aan
Op 1 februari 1713 is Karel bezig met zijn dagelijkse ochtendritueel, als hij ruw gestoord wordt door het geluid van schreeuwende mannen. De janitsaren van de sultan bestormen de kwetsbare verschansingen van de Zweden.
Moeiteloos doorbreken ze de verdedigingslinie en de meeste Zweden leggen al snel de wapens neer. Maar Karel en zijn lijfwachten niet. Ze trekken hun zwaarden en pistolen en springen op hun paarden.
‘Wie nog moed en loyaliteit in zijn hart heeft, die volge mij! Wij zullen vechten pro aris et focis (voor huis en haard, red.)!’ schreeuwt de koning.
Maar Karel heeft maar 40 man, tegenover duizenden Turken. De Turken hebben orders om de koning levend gevangen te nemen, dus ze proberen hem van zijn paard te trekken, terwijl de Zweden hen een voor een neerschieten.
Mysterieuze dood van de koning
Zweedse soldaat vermoordde Karel
Karel beulde zijn soldaten af en voerde altijd oorlog. Omdat getuigen beweerden dat de vijand niet schoot toen de koning werd geraakt, ontstond de theorie dat de koning werd vermoord door een Zweedse soldaat die de oorlog beu was.
Zwager liet de koning ombrengen
Een andere theorie was dat de officier André Sicre Karel vermoordde in opdracht van de zwager van de koning, Frederik van Hessen, die de macht in Zweden wilde grijpen. Eerst bekende Sicre de moord, maar later ontkende hij weer.
Waarschijnlijk vermoord door vijand
Maar waarschijnlijk werd Karel getroffen door de vijand. Uit recent ballistisch onderzoek van zijn schedel blijkt dat hij niet van dichtbij is neergeschoten, maar van verder weg. Het schot kan uit een musket zijn gekomen.
De Turkse overmacht is echter te groot. De koning en zijn lijfwachten hebben geen keuze, ze moeten zich terugtrekken in de residentie van Karel. Maar die wordt inmiddels geplunderd door een groep Turkse soldaten, dus moeten de Zweden eerst die indringers verjagen. Er wordt geschoten en al gauw hangt er een dicht rookgordijn op de benedenverdieping, waardoor het onmogelijk is om vriend en vijand van elkaar te onderscheiden.
Dan gooien drie Turken zich op de koning, maar Karels trouwe lijfwacht, Axel Erik Roos, schiet er twee neer, terwijl de koning zelf de laatste doodt.
‘Roos, heb jij me gered?’ vraagt de koning voordat hij naar zijn slaapkamer rent en onderweg twee mannen tegelijkertijd neersteekt met zijn sabel – zo hard dat de punt van de sabel in de muur blijft zitten.
Brandende pijlen beëindigen belegering
Uiteindelijk rekenen de Zweden af met alle Turken in het huis. De blauwjassen barricaderen de deuren en ramen, maar laten schietgaten open, zodat ze hun vijanden met karabijnen kunnen uitschakelen. Roos is onder de indruk van zijn koning, die ondanks zijn verwondingen weigert op te geven.
‘Op dat moment bloedde de koning uit zijn neus en wang. Hij miste een stuk van zijn oor en had een schampschot. In zijn linkerhand zat een diepe snijwond tussen de duim en wijsvinger, omdat hij met zijn blote handen een Turks zwaard had afgeweerd,’ aldus de lijfwacht.
Maar de janitsaren weten hoe ze de Zweden het huis uit moeten krijgen. Ze beschieten het dak van het gebouw met brandende pijlen, en als het gebouw eindelijk op instorten staat, moeten Karel en zijn mannen zich overgeven.
Toen Karel XII weigerde te vertrekken, namen de Ottomanen hem in februari 1713 na een hevige strijd gevangen.
Met getrokken zwaard stormen ze de hoofdingang uit, maar Karel struikelt en wordt direct overmeesterd door de janitsaren.
Als ze zien dat hun koning wordt weggevoerd, geven Roos en de andere lijfwachten de strijd op. Een paar dagen later wordt hij naar de gevangenis in Adrianopel gebracht, centraal in het Ottomaanse Rijk. Een van Karels officiers is er kapot van:
‘Wat een tragisch gezicht was het voor mij om deze heerser, die ooit grote overwinningen behaalde en bijna heel Europa liet beven van angst, zo diep te zien vallen en bespot te zien worden door Turken en ongelovigen.’
De staatsman Arvid Holm speelde als voorzitter van de kanselarij een belangrijke rol tijdens de vrijheidstijd.
Absolutisme werd opgeschort
Toen de absolute koning was uitgeschakeld, begon in Zweden een machtsspel dat leidde tot vijf decennia waarin de regent veel minder macht had dan Karel XII.
Met de dood van Karel XII in 1718 verdween de Zweedse oorlogszucht en ging de Grote Noordse Oorlog zijn laatste fase in. Zweden moest grondgebied afstaan en de macht van de koning werd aan banden gelegd.
Karels jongere zus zat tien jaar op de troon voordat ze deze overdroeg aan haar echtgenoot, Frederik van Hessen, maar in 1723 werd de koning zijn absolute macht ontnomen. In plaats daarvan werd hij gedegradeerd tot de belangrijkste man van de rijksraad.
De koning moest de rest van de leden van de raad benoemen, maar hij mocht alleen kandidaten kiezen die door de raadsleden waren voorgedragen. Daarnaast moest de rijksraad verantwoording afleggen aan het parlement, dat leden van de raad kon ontslaan en desnoods kon ingrijpen in staatszaken.
Dit nieuwe tijdperk werd ‘Frihetstiden’ – Vrijheidstijd – genoemd, maar het systeem was traag en wankel, en de corruptie nam toe. De ontevredenheid over het nieuwe partijstelsel nam toe en toen Gustaaf III in 1771 koning werd, greep hij met behulp van het leger de absolute macht.
Met pruik ontsnapt
Een jaar lang ligt koning Karel depressief op een matras in zijn cel. Maar ook in de gevangenis speelt hij schaak met zijn landgenoten, dicteert hij brieven en ontvangt hij ambassadeurs. Hij blijft op de hoogte van de situatie in Zweden, maar pas als hij hoort dat de adel hem wil afzetten en zijn zus op de troon wil installeren, komt de krijgshaftige koning in actie.
Hij wil terug naar huis, en de Turken – die hier heel lang op hebben gewacht – sturen hem met een klein gevolg op pad. Na ongeveer vijf jaar ballingschap vertrekt Karel richting het noorden. Zijn schuld bedraagt nu 1,1 miljoen zilveren daalders, en omdat hij zijn schuldeisers niet kan betalen, nodigt hij hen uit om mee te komen naar Zweden.
De stoet pandjesbazen en benadeelde kooplieden is echter zo lang dat Karel op de vlucht slaat. Met slechts twee metgezellen rijdt de koning door vijandelijk gebied, vermomd met een bruine pruik en onder de schuilnaam Peter Frisk.
Karel komt veilig aan in Zweden. Zijn volk hoopt op vrede, maar de koning weigert daarover te onderhandelen. In plaats van de belastingen aan te wenden om Zweden opnieuw op te bouwen, gebruikt hij het geld voor nieuwe oorlogen. Aan de oorlogsavonturen van Karel komt pas in 1718 een einde, wanneer hij tijdens een veldtocht in Noorwegen in zijn hoofd wordt getroffen. De 36-jarige oorlogskoning is op slag dood – na 21 jaar op de troon.
De koning stierf tijdens het beleg van de vesting Fredriksten in de Noorse stad Halden.
Het exorbitante gedrag van Karel wordt gezien als de oorzaak van de teloorgang van Zweden als grootmacht. Frederik de Grote van Pruisen, die in de 18e eeuw verschillende werken over de eigentijdse geschiedenis schreef, is een van de grootste critici van de oorlogskoning, die in ballingschap ging toen zijn vaderland hem het hardst nodig had:
‘Als men deze vreemde vorst wil karakteriseren, is hij meer dapper dan bekwaam, meer actief dan verstandig, en meer geleid door zijn passies dan door een oprechte interesse voor zijn land.’