‘Vaarwel mijn kinderen.’
Alle soldaten stonden keurig in het gelid en hielden hun adem in om maar geen woord van hun voormalige opperbevelhebber te hoeven missen.
Ze waren met zijn allen bijeen om afscheid te nemen van hun geliefde keizer.
‘Ik zou jullie graag allemaal aan mijn borst drukken. Laat me tenminste jullie vlag kussen,’ vervolgde een geroerde Napoleon, waarna hij het vaandel kuste.
Zijn wagen werd voorgereden, en de reis naar zijn ballingsoord Elba begon.
De ceremonie van 20 april 1814 voelde als het eind van een tijdperk.
Negen dagen eerder dwong een coalitie van Oostenrijk, Pruisen, Rusland, Zweden en Groot-Brittannië Napoleon troonsafstand te doen, waarna hij probeerde zelfmoord te plegen.
Maar de toespraak voor zijn soldaten wakkerde het oude vuur weer in hem aan en door zijn vermogen om mensen te verenigen en te motiveren maakte hij een van de bijzonderste comebacks uit de geschiedenis.
Ballingschap kostte zijn huwelijk
Napoleon woonde op gunstige voorwaarden op het Middellandse Zee-eiland Elba.
Hij behield zijn keizerstitel, maar bestuurde nu alleen het kleine eiland.
Ook zijn familie mocht de titels en eigendommen houden. Daarnaast kreeg hij een leuk pensioen en een kleine lijfwacht. Hij zat niet gevangen en kon zich vrij bewegen.
Napoleon stond onder toezicht van een Britse commissaris en de ergste beperking was dat hij niet was herenigd met zijn vrouw, Marie Louise, en hun zoon.
Marie Louise was de dochter van de Oostenrijkse keizer Frans I, en Engeland en Rusland konden zo’n innige relatie met het machtige vorstenhuis niet toestaan.
De Oostenrijkse keizer was niet blij met zijn geruïneerde schoonzoon en liet zijn dochter door een knappe Oostenrijkse graaf verleiden, opdat zij Napoleon zou vergeten.
Napoleon Bonaparte scheidde van zijn eerste vrouw, Joséphine, omdat ze geen kinderen konden krijgen. In 1810 trouwde Napoleon met Marie Louise, aartshertogin van Oostenrijk.
Het plan werkte en Marie Louise beantwoordde Napoleons brieven niet meer.
De keizer kreeg nog een grote klap toen het nieuws van Joséphines dood hem bereikte.
Op 30 april 1814, nog geen maand nadat hij op Elba was aangekomen, was de voormalige keizerin aan een longontsteking bezweken.
Napoleon hield veel van zijn ex-vrouw en ze hielden er na hun scheiding een innige vriendschap op na. De keizer rouwde twee dagen maar schudde toen op zijn manier het verdriet van zich af: door hard werken.
Met zijn talent voor organisatie en leiderschap stortte hij zich op het verbeteren van zijn nieuwe rijk.
Hij liet de vesting van Elba vergroten en paste de wetten van het eiland aan. Ook hield hij regelmatig audiënties.
De Engelsen hadden een haat-liefdeverhouding met hun ooit zo gevreesde Franse tegenstander en waren zelfs gefascineerd door Napoleon.
Er kwamen veel prominente Britten naar Elba, waar Napoleon, geassisteerd door zijn moeder en zus, resideerde.
De keizer werd het absolute middelpunt van het eiland en rondom hem verzamelden zich Fransen en Engelsen.
Zelfs de Britse commissaris die op hem moest letten, kolonel sir John Campbell, kreeg een goede band met Napoleon.
Verbanning naar Sint-Helena dreigt
Ondanks alle belangstelling verveelde het leven op het eiland de grote staatsman en hij piekerde voortdurend over wat de Britten hem konden aandoen.
Hij was bang vergiftigd of gedeporteerd te worden. Hij las artikelen in Britse kranten die een vriend hem stuurde, waarin werd voorgesteld hem naar het afgelegen eiland Sint-Helena in de Atlantische Oceaan te sturen.
De situatie van Napoleon veranderde drastisch door een nieuw decreet van Lodewijk XVIII, die nu koning van Frankrijk was.
Op grond van een verdrag was Frankrijk verplicht om Napoleon en zijn familie een aanzienlijk bedrag voor hun dagelijks onderhoud te betalen. Maar Lodewijk XVIII draaide onverwacht de geldkraan dicht.
Lodewijk XVIII maakte twee keer plaats op de troon voor Napoleon.
Lodewijk XVIII wilde koningshuis moderniseren
Tijdens Napoleons ballingschap trachtte Lodewijk XVIII koninklijke tradities met Napoleons moderne maatschappijvisie te verenigen.
Als vierde in lijn voor de Franse troon behoorde de latere Lodewijk XVIII aanvankelijk tot de absolute elite van Frankrijk.
Zijn leven nam echter een wending door de Franse Revolutie. Zijn broer, koning Lodewijk XVI, werd terechtgesteld en toen kroonprins Lodewijk XVII in 1795 in ballingschap stierf, werd Lodewijk XVIII koning.
Hij moest nu de juiste balans zien te vinden: het koningschap wilde hij per se behouden, maar hij besefte terdege dat hij de klok niet kon terugdraaien tot vóór de revolutie.
Toen hij in 1814 na de abdicatie van Napoleon aan de macht kwam, wilde hij oude tradities met de nieuwe politieke realiteit verenigen. Zo zorgde hij ervoor dat in de nieuwe grondwet de vrijheid van godsdienst werd
gehandhaafd.
Met de koning keerde echter ook de adel terug, en die zag zijn liberale politieke ideeën niet zitten.
In de beroemde ‘100 dagen’ waarin Napoleon zijn macht heroverde, trad Lodewijk XVIII terug.
Na de Slag bij Waterloo kwam hij weer op de troon, tot hij in 1824 op zijn 68e stierf.
Zonder geld kon Napoleon zijn levensstandaard niet handhaven, laat staan dat hij het kleine leger dat op hem paste, kon betalen.
Hij besloot dat terugkeren naar Frankrijk zijn enige optie was.
Tegen de afspraak met de Britten in verliet hij in februari 1815 Elba.
Hij had 1100 man bij zich, 40 paarden, vier kanonnen en een flinke stapel pamfletten voor het Franse volk:
‘Soldaten. Vanuit mijn ballingschap hoorde ik jullie stem. Jullie generaal, door het volk naar de troon geroepen, is bij jullie terug. Sluit je bij hem aan,’ zo luidde de wervende tekst.
Toen Napoleon het Franse vasteland bereikte, traden de Fransen hun onttroonde keizer met gemengde gevoelens tegemoet.
Sommigen waren bang dat zijn terugkeer nog meer conflicten en bloedvergieten met zich mee zou brengen.
Anderen lachten in hun vuistje bij de aanblik van de keizer van Elba en zijn legertje. Maar het hoongelach verstomde naarmate Napoleon noordelijker kwam. Steeds meer soldaten en burgers sloten zich bij hem aan.
Het nieuws over Napoleons komst verontrustte Lodewijk XVIII niet.
Hij dacht dat zijn enorme leger het allegaartje van Napoleon makkelijk de baas kon en gaf zijn troepen bevel de keizer van Elba te grijpen, dood of levend.
Napoleon probeerde een dag lang Wellingtons linie te doorbreken. Zonder succes.
Napoleon had bijna gewonnen bij Waterloo
Napoleon verloor in zijn laatste veldslag alles door toeval. Bij beter weer en een betere gezondheid was het misschien allemaal anders gelopen.
De Slag bij Waterloo heet Napoleons grootste nederlaag te zijn. Maar de Fransman was dicht bij een zege.
Op 16 juni 1815, twee dagen voor Waterloo, versloeg hij de Pruisische troepenmacht die op weg was naar de geallieerde troepen van de hertog van Wellington.
De overwinning ontglipte Napoleon echter door toevalligheden.
Maarschalk Grouchy, die de Pruisen moest achtervolgen, raakte ze niet alleen kwijt maar weigerde ook zijn lunch te onderbreken toen hij in de verte kanongebulder hoorde.
Zijn 33.000 manschappen hadden de afloop van de slag kunnen beslissen. Daarbij kwam nog dat het slagveld modderig was geworden door de hevige regen.
Napoleon kon zijn vele zware kanonnen slechts met de grootste moeite laten verplaatsen. Bovendien was het geschut minder effectief, omdat de kogels in de zachte grond bleven steken.
Ook Napoleons gezondheid speelde bij de nederlaag een rol.
Na enkele doorwaakte nachten was hij uitgeput en vanwege chronische maagklachten bleef hij in zijn wagen of deed hij een dutje op zijn paard, terwijl zijn troepen langzaam de beroemdste nederlaag ooit tegemoet gingen.
Slag bij Waterloo
🔴 Napoleons troepen
🔵 Coalitietroepen
De keizer valt de troepen van de coalitie ’s ochtends in de flank aan, maar zij weten de aanval af te weren.
De Franse hoofdmacht valt Wellingtons leger in het midden aan. De geallieerden houden wel stand, maar lijden zware verliezen.
In de middag bereiken Pruisische troepen het slagveld, waardoor de verhoudingen duidelijk veranderen.
Het verzwakte Franse leger kan de druk niet meer aan. Napoleon moet de aftocht blazen.
Troepen koning kozen Napoleon
Om de koningsgezinde Provence te mijden, nam Napoleon een omweg die hem naar Grenoble in Zuidoost-Frankrijk voerde. Hij werd er door een bataljon van de koning opgewacht.
Napoleons leger, nu een paar duizend man, was door de bergen getrokken en had wagens en kanonnen moeten achterlaten.
Met Napoleon voorop en hun geweer over de schouder marcheerden de soldaten op de troepen van de koning af, die bevel kregen te schieten.
Niemand reageerde. Stilte volgde. Toen riep Napoleon: ‘Soldaten! Ik ben jullie keizer. Herkennen jullie mij?
Als er iemand van jullie is die zijn generaal wil doden, HIER BEN IK!’ Een korte stilte. Toen barstte het gejuich los.
Soldaten uit beide kampen riepen uit volle borst ‘Vive l’Empereur!’ – Leve de Keizer! – en vielen elkaar in de armen.
Op 1 maart 1815 keerde Napoleon onder luid gejuich terug in Frankrijk.
Korte comeback voor Napoleon
Terug uit Elba lukte het Napoleon zijn leger te verzamelen, Lodewijk XVIII te verdrijven, zijn rijk te heroveren, de Pruisen te verslaan, alles te verliezen en opnieuw verbannen te worden. In 117 dagen.
1 maart:
Napoleon gaat met een klein leger en weinig materieel aan land in Frankrijk.
19 maart:
Koning Lodewijk XVIII verlaat in allerijl Parijs en gaat in Nederland in ballingschap.
20 maart:
Toegejuicht door een mensenmassa trekt Napoleon Parijs binnen, hij is weer keizer.
16 juni:
Napoleon verslaat Pruisen in de Slag bij Ligny in België.
18 juni:
De geallieerden verslaan Napoleon ten zuiden van Brussel bij Waterloo.
22 juni:
Napoleon wordt voor de tweede keer afgezet.
8 juli:
Koning Lodewijk XVIII keert terug naar Parijs.
15 juli:
Napoleon geeft zich over en wordt deze keer verbannen naar Sint-Helena.
Later die dag sloot een nieuw legeronderdeel van de koning zich bij Napoleon aan. Toen de wachters weigerden de stadspoort van Grenoble te openen, maakte Napoleon deze met de grond gelijk.
Naarmate zijn leger Parijs naderde, sloten meer koningsgezinde soldaten zich bij hem aan en op 20 maart trok hij zegevierend Parijs binnen. Duizenden juichten hem toe.
De koning had de stad ’s nachts al verlaten.
Oorlog door vredescongres
Het nieuws over Napoleons intocht in Parijs ging als een ijskoude windvlaag door de Europese paleizen en kastelen heen. De gezichten van de Europese vorsten stonden op onweer.
Terwijl Napoleon doorging met de hervormingen die hij al vóór zijn ballingschap had bedacht, beraamden zijn tegenstanders plannen.
Ze waren op het Congres van Wenen bijeen om Europa in haar oude glorie van voor de Franse Revolutie te herstellen.
Toen ze vernamen hoe Napoleon Frankrijk met louter woorden veroverde, kwamen ze direct gezamenlijk in actie.
Monarchen en diplomaten waren eensgezind: Oostenrijk, Groot-Brittannië, Pruisen en Rusland verklaarden Napoleon de oorlog.
Napoleon kon een massale aanval van de grootste Europese landen onmogelijk weerstaan.
Hij stuurde gezanten naar Oostenrijk en Engeland om te polsen of ze vrede wilden sluiten, maar ze lieten zich niet vermurwen. De Britten stuurden zijn voorstel ongeopend terug.
‘Ik troost me met de gedachte dat ik geen irreële angsten heb. Ik ben niet bang voor de toekomst.’ Napoleon Bonaparte
De keizer riep zijn leger bij elkaar en bereidde zich op het ergste voor.
Na een beroep op de veteranen steeg het aantal soldaten in het leger van de keizer van 200.000 naar 300.000 man, de Nationale Garde maakte zich gereed en de artillerie werd naar Parijs gebracht.
Tegelijk was er een troepenmacht van 700.000 man op weg naar Frankrijk: de Oostenrijkers kwamen over de Alpen, de Russen via de Rijn en uit het noorden – door België – kwamen de Britten, Pruisen en Hollanders.
Napoleon wist dat de beslissende confrontatie in België zou plaatsvinden.
Als zijn vijanden samenwerkten kon hij ze niet verslaan, maar als hij zijn gangbare tactiek toepaste, waarbij hij de legers een voor een aanpakte, had hij een kans.
Napoleon begaf zich in het diepste geheim met 125.000 man naar de stelling van de Pruisen, bij het Belgische Ligny. Hier versloegen de Fransen de Pruisische troepen, voor die zich bij de Britten konden aansluiten.
Een grootse Franse zege leek aanstaande.
Keizer wilde nieuwe staatsgreep
Maar in die druilerige lente in België ging alles fout. Napoleons plan mislukte.
Na zijn zege op de Pruisen vond hij onder Brussel zijn definitieve ondergang in de Slag bij Waterloo.
Zijn geluk en unieke vermogen om op het juiste tijdstip op de juiste plaats te zijn, lieten hem in de steek.
Hij verloor 25.000 soldaten, en een leven dat al jarenlang bestond uit voettochten, zorgen en een bijna permanent bestaan op het slagveld, eiste zijn tol.
‘Ik troost me met de gedachte dat ik geen irreële angsten heb. Ik ben niet bang voor de toekomst,’ had hij in zijn jeugd een goede vriend toevertrouwd.
In de dagen na Waterloo bepaalde Napoleons instinct om vooruit te kijken zijn handelen.
De keizer keerde naar Parijs terug, verward en geschokt, maar nog steeds vastbesloten Frankrijk de overwinning te bezorgen.
‘Mijn politieke leven is voorbij.’ Napoleon Bonaparte
Hij was naar het Elysée-paleis verhuisd omdat de Tuilerieën te groot waren voor zijn huishouding en dacht eraan een staatsgreep te plegen, zoals hij al eerder had gedaan.
Hij kon het parlement ontbinden, zichzelf tot alleenheerser uitroepen en zijn onbegrensde macht gebruiken om het land te verenigen in de strijd tegen de coalitie die Frankrijk bedreigde.
Het werd echter al snel duidelijk dat de tijd waarin Napoleon met zulke politieke spelletjes wegkwam, voorbij was.
Het Frankrijk dat de triomferende keizer nauwelijks vier maanden daarvoor met open armen had ontvangen, was de verliezer Napoleon allesbehalve goed gezind.
Het parlement stelde hem een ultimatum: Napoleon kon zelf opstappen of hij zou worden onttroond. Alles was verloren.
Op 22 juni 1815 trad Napoleon af.
‘Mijn politieke leven is voorbij,’ schreef hij nuchter in zijn verklaring aan ‘het Franse volk’.
Geen enkele uitweg meer
Het lukte Napoleon zijn zoon François eventjes als keizer Napoleon II op de troon te krijgen, maar de Fransen hadden genoeg van de Bonapartes.
Het parlement verzette zich. En ook een laatste wanhopige poging om als generaal de Franse troepen tegen de geallieerden aan te voeren, mislukte.
Napoleon besefte nu dat zijn politieke rol in Frankrijk uitgespeeld was en dat hij in een lastig parket zat.
De nieuwe tijdelijke Franse regering had hem Parijs uitgezet.
De wraakzuchtige Pruisische troepen naderden met rasse schreden zijn nieuwe woonplaats, Château de Malmaison, en de Pruisische veldmaarschalk Blücher, een oude rot, had luidkeels verkondigd dat hij Napoleon zou ophangen als hij er de kans voor kreeg.
Napoleon overwoog om naar de VS te vluchten, maar de Britse vloot zou het schip van de ex-keizer vast en zeker aanhouden.
Langzamerhand leek het Napoleon het verstandigste zich aan de Britten over te geven en politiek asiel aan te vragen.
Zijn oude aartsvijand had al veel andere prominente krijgsgevangenen onderdak geboden en Napoleon rekende erop dat hij een redelijk aangenaam – zij het saai – bestaan in een afgelegen landhuis tegemoet kon zien.
Op 15 juli 1815 ging Napoleon in alle vroegte aan boord van het Britse schip de Bellerophon.
Gekleed in een kolonelsuniform met de karakteristieke olijfgroene mantel van het jagerkorps, een eenheid die hij zelf tijdens de Italiaanse veldtocht had opgericht, richtte hij zich kalm tot kapitein Frederick Maitland:
‘Ik ben hier gekomen om mij onder de bescherming van uw prins en wetten te stellen.’
Beide mannen konden goed met elkaar overweg en Napoleon werd bewonderd door de Britse zeelieden.
Toen het schip Engeland bereikte, liep de bevolking massaal uit om de vijand te zien waar ze al zo lang bang voor waren. Napoleon lichtte zijn hoed en groette de menigte vriendelijk.
Het sprookje was maar van korte duur. De Britse regering besloot dat Napoleon te gevaarlijk was om zo dicht bij Frankrijk en Europa te verblijven.
De ex-keizer was geschokt.
‘Ik doe een beroep op de geschiedenis. Een vijand die 20 jaar heeft gestreden tegen de Engelsen komt uit zichzelf hierheen. Als hij zich te goeder trouw overgeeft, wordt zijn vertrouwen beschaamd.’
Zijn bezwaren werden genegeerd.
Nadat Napoleon in 1821 op Sint-Helena was overleden, deden er veel fabeltjes over hem de ronde.
Hardnekkige mythen over Napoleon Bonaparte
Napoleon was een klein mannetje: niet waar!
Sinds de Slag bij Waterloo beschouwt men Napoleon vaak als een klein, dik mannetje. In de volksmond hebben kleine agressieve mannen met een minderwaardigheidsgevoel een ‘Napoleoncomplex’.
Maar Napoleon was niet echt klein. De verwarring is vermoedelijk ontstaan door vermenging van de Franse maateenheid pouce (2,71 cm) en de Britse inch (2,54 cm).
Zijn lengte was circa 170 centimeter – destijds de gemiddelde lengte van een Fransman.
Napoleons hand was misvormd en hij had hem altijd in zijn vest: niet waar!
Dat Napoleon vaak wordt afgebeeld met zijn rechterhand stevig weggestopt onder zijn vest, komt niet door een afwijking.
Halverwege de 18e eeuw – lang voordat Napoleon werd geboren – was dit al een volkomen normale houding die op veel portretten is te zien.
De pose is geïnspireerd op de Atheense redenaar Aeschines die het onbeleefd vond beide handen te laten zien als hij sprak.
Napoleons hand was misvormd en hij had hem altijd in zijn vest: niet waar!
Dat Napoleon vaak wordt afgebeeld met zijn rechterhand stevig weggestopt onder zijn vest, komt niet door een afwijking.
Halverwege de 18e eeuw – lang voordat Napoleon werd geboren – was dit al een volkomen normale houding die op veel portretten is te zien.
De pose is geïnspireerd op de Atheense redenaar Aeschines die het onbeleefd vond beide handen te laten zien als hij sprak.
Op 7 augustus zette de gevallen keizer op het Britse linieschip Northumberland koers naar een veiliger ballingsoord: Sint-Helena in de zuidelijke Atlantische Oceaan.
Zijn ergste nachtmerrie werd door de Britten werkelijkheid.
Op het rotseiland, 1800 kilometer van het vasteland en 7200 kilometer van Parijs, sleet hij zijn dagen onder strenge bewaking in een vervallen villa.
De man die bijna keizer van Europa was, stierf op 5 mei 1821 als een zieke, gedesillusioneerde man. Pas in 1840 keerde Napoleon Bonapartes lichaam naar de hoofdstad van zijn rijk terug.