Napoleon: Provinciaal wordt keizer van Frankrijk

Duizenden ogen staren naar de fonkelende, stralende kroon en naar de man die nu oppermachtig is in Europa – keizer Napoleon I van Frankrijk.

Napoleon werd geboren in een politiek wespennest

Volgens de overlevering zou Napoleon na de kroning op 2 december 1804 zijn broer Jozef hebben toegefluisterd: ‘Als vader ons nu eens had kunnen zien.’

We weten niet of hij het echt gezegd heeft, maar Napoleon had reden om op die grote dag aan zijn familie te denken.

Zonder zijn politiek bewuste, ambitieuze ouders, die hun ervaringen aan hem doorgaven, was het de vraag of zijn stormachtige carrière wel had bestaan.

Napoleon kwam op 15 augustus 1769 ter wereld als tweede kind van Carlo en Letizia Buonaparte.

Toen Napoleon 26 jaar was, en pas benoemd tot generaal, veranderde hij de Italiaanse spelling van zijn achternaam in het meer Frans klinkende Bonaparte.

Samen met zijn zeven broers en zussen groeide hij op in de stad Ajaccio op Corsica, een eiland voor de Italiaanse kust.

De mooie stranden en het idyllische berglandschap van het eiland stonden in schril contrast met de gewelddadige geschiedenis.

Corsica hoorde sinds een paar eeuwen v.Chr. bij Italië. Vanaf 1284 viel het onder Genua, een van de zelfstandige stadstaten waaruit Italië destijds bestond.

De Corsicanen wilden echter niet meer vanaf het vasteland worden geregeerd. Ze verjoegen in de 18e eeuw de gouverneur van Genua en stelden hun eigen leider aan.

Helaas voor de Corsicanen verkocht Genua het eiland toen aan de Fransen, die de onafhankelijkheids­beweging met harde hand neersloegen.

Carlo, die rechten had gestudeerd aan de universiteit van Pisa, had nauw samengewerkt met de Corsicaanse re­bellenleiders en moest met zijn gezin vluchten.

Toen de Fransen amnestie aanboden aan allen die hun gezag erkenden, grepen Carlo en Letizia deze kans.

Met een zoontje van een jaar en een tweede – Napoleon – op komst was een leven op de vlucht een schrikbeeld. Het paar keerde naar huis terug en besloot er het beste van te maken.

Van zijn vader leerde Napoleon om op het gebied van politiek niet alleen idealistisch, maar ook realistisch te zijn. Hoewel Carlo trots was op zijn verleden als Corsicaans vrijheidsstrijder, leerde hij snel samen te werken met de Fransen.

Om zijn gezin te kunnen onderhouden ging hij werken bij de lokale rechtbank.

Deze functie bracht hem in aanraking met de meest invloedrijke Fransen op het eiland.

Deze waardevolle contacten werden later essentieel voor Napoleons carrière, en de eerste connectie die van beslissende betekenis was, was die met graaf Marbeuf, de machtige gou­verneur van het eiland.

De band werd versterkt door Marbeufs bewondering voor de mooie Letizia en was uitermate nuttig voor de familie Buonaparte.

Tijdens zijn bezoeken aan de Buonapartes en de lange wandelingen die hij met Letizia maakte, besefte Marbeuf dat het gezin bij het beklimmen van de Corsicaanse ladder wel wat hulp kon gebruiken.

Of aan zijn welwillendheid een affaire met Letizia ten grondslag lag, weet niemand, maar via Marbeuf kreeg de familie een oude adellijke titel.

Dankzij deze titel en de aanbevelingen van graaf Marbeuf kon Napoleon met een koninklijke beurs aan de militaire academie studeren.

Napoleon spreekt geen Frans

Het gezin Buonaparte was niet rijk, en Napoleon had het zwaar tussen de rijkeluiszoontjes op de militaire academie. Hij was net negen, iel gebouwd en jong voor zijn leeftijd toen hij in 1779 naar Frankrijk vertrok. Eerst zou hij Frans leren en dan naar de militaire academie in het Noord-Franse Brienne gaan.

Napoleon leerde de taal snel, maar had nog steeds een zwaar Corsicaans accent toen hij op de academie begon.

In het regenachtige Noord-Frankrijk miste hij de warme Corsicaanse zon, en hij voelde zich eenzaam.

Hoewel iedereen op school hetzelfde uniform droeg en hetzelfde schamele kamertje had, een kleine cel met alleen een veldbed en een wasbak, merkte Napoleon al snel dat hij niet dezelfde status had als zijn medestudenten uit de voornaamste adellijke families van het land.

Herhaaldelijk deed hij een beroep op zijn familie om meer geld te sturen.

‘Ik heb er genoeg van mijn armoede tentoon te spreiden en de grijns te zien van onbeschaamde studenten die alleen in financieel opzicht mijn meerdere zijn,’ schreef hij met gekwetste trots aan zijn vader, die zijn vernederde zoon hierin helaas niet kon helpen.

Wat Napoleon miste aan rijkdom, compenseerde hij met ambitie. Terwijl zijn studiegenoten plezier maakten, dook Napoleon ijverig in de boeken.

Hij was vooral geïnteresseerd in wis­kunde, aardrijkskunde en geschiedenis, en veroveraars als Caesar en Alexander de Grote boeiden hem enorm.

Voor de studie stond twee jaar, maar Napoleon wist na één jaar het examen met succes af te leggen. In 1785 mocht hij zich al op 16-jarige leeftijd tweede luitenant van de artillerie noemen.

Korte tijd later vroeg hij verlof aan. Een half jaar eerder was zijn vader overleden en Napoleon ging naar huis om bij zijn rouwende moeder te zijn.

De boerderij liep slecht en sinds de dood van graaf Marbeuf een paar jaar daarvoor, was het gezin aan zijn lot overgelaten. In de zeven jaar die volgden keerde

Napoleon tijdens zijn verlofperioden vaak naar Corsica terug. Zo kon hij niet alleen zijn moeder bijstaan, maar had hij ook tijd om te ontspannen en zijn contacten te onderhouden.

Intussen vonden er in Frankrijk grote veranderingen plaats.

Op het kasteel van Versailles dansten het hof en de adel, uitgedost met hoepelrok en poederpruik, menuetten, terwijl het volk op straat stierf van de honger.

Uiteindelijk brak met de bestorming van de Bastille op 14 juli 1789 een opstand uit.

De revolutie rolde als een golf over het land en scheidde degenen die de opstand steunden van degenen die achter de koning stonden.

Toen de strijd Cor­sica bereikte, in 1791, besefte Napoleon dat hij zijn leven daar moest opgeven en voorgoed naar Frankrijk moest gaan.

Toulon helpt Napoleon in het zadel

Toen hij in mei 1792 Frankrijk bereikte, ging de revolutie haar bloedigste fase in.

De Oostenrijkse keizer Frans II dreigde met wapengeweld uit angst dat de revolutie zich zou verspreiden en hem zijn positie – en de kop – zou kosten.

De tegenstellingen tussen de revolutieleiders en de koningsgetrouwen groeiden, en acht maanden na Napoleons aankomst in Frankrijk werd de koning onthoofd.

Napoleon kende, als lid van de lage adel, de ongelijkheid in de klassenmaatschappij maar al te goed en hij steunde de revolutie vanaf het begin.

Een paar weken na zijn terugkeer schreef hij Le Souper de Beaucaire, een vlammend pamflet waarin hij ‘de Revolutie en de Geest van de Republiek’ verdedigde.

Hiermee trok Napoleon veel belangstelling tot in de hoogste kringen, onder meer van de fa­natieke revolutieleider Maximilien de Robes­pierre, die erg enthousiast was.

In het boek zette Napoleon uiteen dat het leger een belangrijke rol moest spelen bij het scheppen en handhaven van de rust en orde in het land, en hij zag zichzelf als de leider bij de opbouw van de nieuwe Franse defensie.

Toen hij in het najaar van 1793 voor konvooidienst in de Middellandse Zee werd opgeroepen – een opdracht die de toenmalige ambitieuze kapitein slecht uitkwam – reisde hij via Le Beausset, aan het zuidelijkste stukje van de Franse mediterrane kust.

Hij wist dat hier Robespierres broer Augustin en andere kopstukken van de revolutie zaten om de ontwikkelingen te volgen in de strategisch belangrijke stad Toulon, 20 kilometer verderop.

Deze stad was grotendeels konings­gezind en had fel gereageerd op de terechtstelling van koning Lodewijk XVI.

In augustus 1793 verklaarde Toulon zich zelfstandig en ging vervolgens een samenwerking aan met de Britse vloot, die een strijd tegen aartsrivaal Frankrijk maar al te graag wilde steunen.

Op 1 oktober lieten de bestuurders van Toulon de Britten de stad innemen en hesen ze de vlag van de koning.

Engelse troepen op Franse bodem, dat was volstrekt onaanvaardbaar.

Het revolutionaire leger belegerde de stad, maar de situatie werd kritiek. Een van de revo­lutieleiders, ook een Corsicaan, bood Napoleon overplaatsing aan van de konvooidienst naar Toulon.

Napoleon greep deze kans met beide handen aan.

Hij overtuigde de bevelvoerend generaal Jacques François Dugommier er meteen van dat belegeren geen zin had.

Zijn idee was enkele heuvels rond de haven in te nemen en hiervandaan de Britse schepen te bombarderen.

Dat had hij goed gezien. De Engelsen vertrokken hals over kop en Toulon was weer in Franse handen.

Bij de inname werden de vijanden van de revolutie in Zuid-Frankrijk een kopje kleiner gemaakt. Napoleon kreeg hiervoor de eer en werd tot brigadegeneraal bevorderd.

‘Woorden schieten tekort om de moed, bekwaamheid, grote technische vaardigheden en intelligentie van Bonaparte te beschrijven,’ aldus generaal Dugommier.

De jonge Napoleon – nu Bonaparte – wiens been ernstig was verwond door een bajonet, liet zich de lofprijzingen welgevallen. Van nu af aan was hij in de ogen van de Franse bevolking de held van Toulon.

In oktober 1795 bracht Napoleons pas verworven roem hem nog een tree hoger op de ladder.

Een opstandige menigte bevolkte op 4 oktober de straten van Parijs en dreigde het revolutionaire bewind ten val te brengen.

De generaal op leeftijd die eropaf werd gestuurd, trok zijn troepen terug toen de rebellen beloofden te vertrekken, en merkte vervolgens dat ze bleven waar ze waren.

De generaal werd ter plekke afgezet en een vooraanstaand regeringslid herinnerde zich opeens de held van Toulon.

Haastig werd het bevel aan Napoleon overgedragen, en hij handelde resoluut.

Toen de rebellen de regeringszetel in het Tuilerieënpaleis naderden, vulde Napoleon zijn kanonnen met kartets – projectielen met kogeltjes – en schoot recht op hen af; ze werden letterlijk de Parijse straten uit geblazen.

Napopleon wordt verliefd

Het treffen duurde twee uur, kostte 400 rebellen het leven en maakte een einde aan het geweld en de eigenrichting die de revolutiejaren kenmerkten.

Na­poleon was nu een factor van betekenis in de politiek geworden. Hij werd alom vereerd, niet alleen als bekwaam soldaat, maar ook als redder van de revolutie.

Paul Barras, een invloedrijke figuur in het revolutionaire bewind die Napoleon kende uit Toulon, besefte meteen dat het slim was de jonge generaal aan zich te binden.

Zes dagen na de overwinning bedankte hij in een toespraak Napoleon uitvoerig voor zijn inzet en gaf hem het commando over twee veldtroepen van het revolutionaire leger.

Enkele weken later werd de band tussen Napoleon en Barras versterkt toen Napoleon een van de chique Parijse salons bezocht, waar hij nu een graag geziene gast was.

Hier ontmoette hij Barras’ minnares, de mooie weduwe Joséphine de Beauharnais. Haar vader was een rijke plantage-eigenaar in de overzeese kolonie Martinique.

Zelf was ze een zelfstandige zakenvrouw, die onder meer handelde in voorzieningen voor het Franse leger. Ze was zes jaar ouder dan Napoleon en stond bekend om haar vele minnaars.

Napoleon was door Joséphine betoverd.

‘Toen ik wakker werd, was ik van jou vervuld. Jouw beeld en de herinnering aan een heerlijke avond laten mij maar niet met rust. Je vertrekt vanmiddag, maar over drie uur zal ik je weer zien. Ik kus je duizendmaal, maar kus mij liever niet, want je zet mij in vuur en vlam,’ schreef hij na een liefdesnacht.

Joséphine was naar eigen zeggen echter niet wild van Napoleon. Maar Barras, die Napoleon graag wilde bedanken en tegelijk van zijn lastige minnares af wilde, wist haar om te praten.

Volgens sommige historici beloofde Barras Joséphine zelfs dat hij Napoleon het bevel zou geven over het Italiaanse leger – een droombaan voor een ambitieuze generaal – als ze diens huwelijksaanzoek zou accepteren.

Op 9 maart 1796 gaf José­phine Napoleon het jawoord bij een eenvoudige plechtigheid op een bureau van de burgerlijke stand in Parijs.

Napoleon schonk zijn bruid een medaillon met de inscriptie ‘Au Destin’ – Aan het noodlot. Twee dagen later vertrok hij naar Italië.

De Franse Revolutie bezorgde de vorsten in Europa de schrik van hun leven. Vooral de impopulaire keizer Frans II van Oostenrijk had reden genoeg zijn onderdanen te vrezen.

Frankrijk moest dus worden onderworpen, en de strijd tussen de twee landen werd in Noord-Italië uit­gevochten.

Hier hadden beide landen belangen, en Frans II sloot zich aan bij lokale vorsten, die ook wilden dat de revolutie werd neergeslagen.

De Fransen konden jonge, bekwame generaals als Napoleon goed gebruiken. Frankrijk had in 1793 het leger ingezet in de hoop dat de ellende snel voorbij zou zijn.

Maar door de zuiveringen onder de adel was een groot deel van de top van het Franse officierskorps verdreven of gedood.

De zwakke legerleiding was radeloos. De bevoorrading werkte niet en desertie en muiterij dreigden.

Toen Napoleon in de lente van 1796 aankwam, zat het leger op een onmogelijke positie langs de Alpen vast, zonder eten en andere benodigdheden.

Vast­besloten de situatie te veranderen hield Napoleon een vurige toespraak voor zijn troepen en stuurde ze het slagveld op.

Door grondige studie van zijn enorme kaartenverzameling en door zijn gedegen kennis van de vijandelijke troepenbewegingen wist hij een deel van het Oostenrijkse leger op te sporen en aan te vallen.

De Slag bij Montenotte op 12 april 1796 werd een triomf. De impasse was doorbroken en de mannen juichten.

Niet alleen kregen ze nu eindelijk eten, ze waren winnaars. Napoleon was een enorm succes.

Napoleon ontvangt geschenken van de Oostenrijkse keizer

In een overwinningsroes trokken de troepen van Napoleon door Italië naar Oostenrijk, tot ze in april 1797, een jaar nadat Napoleon de leiding had overgenomen, Wenen bereikten.

Keizer Frans moest zich overgeven en België en de westoever van de Rijn afstaan. Maar een militaire zege was niet genoeg.

Als overwinnaar eiste Napoleon van Venetië een schadevergoeding in de vorm van historische voorwerpen en kunst. Ook bracht hij voormalige Oostenrijkse gebieden in Italië in één republiek samen.

Hij maakte een grondwet en bepaalde hoe de regering ingericht moest worden.

Dit waren voor een legeraanvoerder geen gewone taken. De Cisalpijnse Republiek, zoals Napoleon zijn politieke vondst noemde, was de voorloper van het moderne Italië; veel Italianen zien Napoleon als bevrijder van hun land.

De capaciteiten van de pas 28-jarige generaal als legerleider en staatsman baarden in Frankrijk, Italië, Duitsland en Oostenrijk veel opzien.

Uit respect gaf de verslagen keizer van Oostenrijk Napoleon een paar lippizanerpaarden.

Dankzij de rijkdommen die Napoleon meebracht van zijn veroveringen, bulkte de Franse staatskas nu van het geld. Parijs bezat de meest opzienbarende kunstwerken en historische rariteiten ter wereld.

Componisten en dichters droegen werk op aan Napoleon, en hij werd lid van het Franse wetenschappelijk genootschap, waarin de kunst- en wetenschapselite verenigd was.

Maar het revolutionaire bewind had bedenkingen. Napoleon gaf de republiek wel geld en aanzien, maar zijn openlijke ambities en leidinggevende capaciteiten vormden een bedreiging voor de leiders.

Om hem op afstand te houden en toch zijn militaire talenten te benutten, stuurden ze Napoleon naar Egypte.

Dit mythische land was een perfect doel voor het revolutionaire Frankrijk.

De Franse aanwezigheid in Egypte zou Frankrijk toegang tot grondstoffen verschaffen en bovendien de heerschappij over de Middellandse Zee geven, met alle handelsvoordelen van dien.

Tegelijk kon Frankrijk Engeland, dat de Oostenrijkse militaire campagnes tegen het revolutionaire Frankrijk had gesteund, de toegang tot die handel ontnemen.

Daarbij gaf de kolonisatie van Egypte aanzien. Dit land werd destijds geregeerd door Mamelukken, van oorsprong slaven, die de macht hadden gegrepen. Voor het Westen was Egypte een verloren gegane beschaving, bestuurd door barbaren.

Met dit land zouden de Fransen dus twee vliegen in een klap slaan: een aanzienlijke bron van inkomsten van de Britten afpakken en de idealen van de Franse Revolutie – ‘vrijheid, gelijkheid en broederschap’ – naar een
nobel, maar onderdrukt volk brengen.

Napoleons leger verzwakt in Egypte

Napoleon wierp zich enthousiast en met grote belangstelling op zijn taak. Hoe kon het water van de Nijl worden gezuiverd?

Wat leverde meer op: windmolens of watermolens?

Hoe zat het met de scholing in Egypte, en kon je er bier brouwen, ook al groeide er geen hop?

Napoleon stelde deze vragen persoonlijk aan de orde in de voorbereidende besprekingen, en hij was al vroeg betrokken bij de operatie, die ook cultureel en wetenschappelijk onderzoek behelsde.

De veldtocht begon in mei 1798 en kende een vliegende start.

De Fransen namen Cairo in en versloegen in juni van datzelfde jaar een Mameluks leger van 24.000 man in de Slag bij de Piramiden.

‘Denk eraan dat 40 eeuwen jullie gadeslaan,’ zou Napoleon bij het begin van het gevecht hebben gezegd, doelend op de piramiden van Gizeh in de verte.

Egypte veroveren bleek echter moeilijker dan verwacht.

De Engelse vloot onder leiding van Horatio Nelson verdedigde de Engelse belangen bekwaam, en tegenover de moderne schepen en ervaren troepen van de Britten moesten de Fransen in de Slag bij de Nijl in augustus 1798
het onderspit delven en zich overgeven.

Daarbij waren de Egyptenaren de Franse bevrijders niet dankbaar.

Ondanks de in het Arabisch opgestelde verklaringen waarin Napoleon beloofde de lokale religie en gebruiken te respecteren, kwam het volk in Cairo in opstand.

Tot overmaat van ramp eiste een pest­epidemie duizenden levens.

Toen een Turks leger naar Egypte optrok, marcheerde Napoleons leger door de Sinaï­woestijn deze troepenmacht tegemoet.

Er was water noch voedsel. De soldaten moesten kamelen en honden eten om te overleven. Napoleon versloeg de Turken, maar het leger was verzwakt.

De jonge generaal droeg het commando over aan zijn onderbevelhebber en ging terug naar Frankrijk.

Napoleon grijpt de macht

Met een angstig voorgevoel arriveerde Napoleon in oktober 1799 in Parijs.

Hij had zijn troepen zonder toestemming alleen gelaten en kon streng worden gestraft.

Maar de regering had wel iets anders aan haar hoofd. Machtige staten als Engeland, Oostenrijk en Rusland namen het samen op tegen Frankrijk en het leger kon dit maar moeilijk aan.

Het rijk stond op instorten. De inflatie was torenhoog, wegen en bruggen waren vervallen en er werd nauwelijks nog gehandeld. Bepaalde delen van het land wilden zich afscheiden.

Het ergste was nog dat het re­volutionaire bewind zijn idealen had verkwanseld. Corruptie, misbruik van macht en plichtsverzuim waren aan de orde van de dag.

Frankrijk ontbeerde een sterke leider en Napoleon zag zijn kans.

Weer was hij op het juiste moment op de juiste plaats. Na de revolutie was het leger een belangrijke machts­factor geworden voor de revolutionaire beweging.

Voor een staatsgreep was daarom een gerespecteerd officier nodig. Zo dacht Napoleons jongste broer Lucien erover, een hooggeplaatste politicus.

Hij ontvouwde voor Napoleon zijn plannen om de corrupte regering af te zetten en een ‘consulaat’ in te stellen van drie mannen die het land weer op de rails moesten krijgen.

Napoleon stemde toe en op 9 november 1799 werd het plan ten uitvoer gebracht.

Napoleon dook op in de zaal bij de wetgevende vergadering, waar zijn broer zijn ideeën uiteenzette.

Toen Napoleon vijandig werd onthaald, vertelde Lucien de soldaten die waren geroepen om hem te arresteren, dat hun generaal werd lastiggevallen.

Woedend marcheerden ze toen, uitgerust met trommels en bajonetten, de raadzaal in om Napoleon hun steun te betuigen.

De regeringswissel was nu een feit. De samenzweerders stelden het consulaat in, dat bestond uit twee politici en Napoleon.

Maar iedereen wist wie de baas was, al werd Napoleons positie pas vijf jaar later op een decemberdag in de Notre Dame officieel.