Clausewitz gaf ons oorlogsles

Carl Philipp Gottlieb von Clausewitz werd op 1 juni 1780 geboren in Burg, een Pruisisch garnizoensstadje zo’n 130 kilometer ten westen van Berlijn.

De grote kazerne was de thuisbasis van het prestigieuze 47e Infanterieregiment, de eenheid van zijn vader Friedrich Gabriel Clausewitz. De jeugd van Carl stond dan ook in het teken van het leger.

Carl von Clausewitz beschreef zichzelf zelfs als ‘zoon van het kamp’.

‘Ik ben opgegroeid in het Pruisische leger,’ zei hij.

Zijn vader was carrièreofficier, wat meestal alleen voor de adel was weggelegd, maar hij had geen blauw bloed.

Toen het leger zijn officierenkorps inkromp, kreeg luitenant Clausewitz net als de andere gewone burgers ontslag.

Hij mocht aan de slag als belastinginner, wat hem 300 daalders per jaar opleverde: nog niet de helft van het salaris van een Berlijnse schoolmeester.

Voor de familie Clausewitz was het een harde klap, maar de zonen droomden nog steeds van een legercarrière.

De jonge Carl wilde officier worden, maar dat was nu bijna onmogelijk voor niet-edelen.

Zijn vader werd met de neus op de feiten gedrukt toen hij in 1786 koning Frederik II rechtstreeks verzocht om een plaats op de officiersschool voor een van Carls oudere broers.

‘Als zijn zoon bij de artillerie wil dienen, moet hij daar solliciteren en vanaf nul beginnen,’ antwoordde de vorst.

Maar het geluk lachte de familie Clausewitz toe. Via zijn connecties had vader Friedrich toegang tot de bevelhebber van een infanterieregiment.

Met diens hulp werden Carl en zijn broer Wilhelm Benedikt als cadet bij het regiment ingeschreven.

Carl was toen pas 12 en was zo iel dat hij zijn belangrijkste taak – het dragen van het vaandel van het regiment – nauwelijks kon uitvoeren.

Maar er wachtten grotere taken: als jongeman maakte Carl een van de woeligste perioden uit de Europese geschiedenis mee – de Franse Revolutie en het begin van de Napoleontische Oorlogen.

‘Ik stapte de wereld binnen op een moment dat er grote gebeurtenissen plaatsvonden en over het lot van naties werd beslist,’ schreef hij later.

De grootste omwenteling van die tijd vond plaats drie jaar voordat Carl von Clausewitz bij het leger ging.

In de Franse Revolutie van 1789 kwamen de Franse koning en adel ten val, en Europa werd in chaos gestort toen de Fransen probeerden de idealen van de revolutie te verspreiden.

In 1792 verklaarde Frankrijk de oorlog aan Pruisen.

Het conflict was een voorloper van de Napoleontische Oorlogen en de eerste in een reeks bloedige oorlogen tussen Frankrijk en Pruisen en hun wisselende bondgenoten.

Carl von Clausewitz maakte snel carrière. In 1806 diende hij als adjudant van de Pruisische prins en generaal Augustus Ferdinand. Omdat hij zich dicht bij de frontlinie bevond, kreeg Clausewitz goed de kans om de oorlogsvoering van de Pruisen en vooral van Napoleon te bestuderen.

Aan zijn loopbaan kwam echter voorlopig een einde toen het Pruisische leger in 1806 een smadelijke nederlaag leed tegen de Fransen bij Jena-Auerstedt. Carl raakte gewond en bracht 10 maanden in krijgsgevangenschap door.

De nederlaag in 1806 had grote gevolgen voor Pruisen. 25.000 soldaten, onder wie dus Clausewitz, werden gevangengenomen toen het Pruisische leger zich overgaf.

En met het vredesverdrag dat het jaar daarop werd getekend, de Vrede van Tilsit, moest Pruisen de helft van zijn grondgebied aan Frankrijk afstaan. De eens zo machtige staat werd gereduceerd tot een Franse vazal.

De nederlaag raakte de patriottische Clausewitz diep, en hij was woedend toen de koning van Pruisen ermee instemde om een legerkorps te leveren voor Napoleons invasie van Rusland in 1812.

Clausewitz, inmiddels majoor, nam onmiddellijk ontslag uit het Pruisische leger en ging in Russische dienst. Zo kon hij de strijd tegen de grootste vijand van Pruisen, Napoleon, voortzetten.

Of hij Pruisen op deze manier kon redden, wist Clausewitz niet. Maar als officier moest hij de eer van zijn land verdedigen.

‘Eenieder is verplicht een missie te vervullen, zelfs als de kans op succes klein is, in gevallen waarin het onmogelijk is om anders te handelen,’ schreef hij.

Toen Clausewitz voor de Russen diende, leed Napoleon een verpletterende nederlaag. Meer dan 300.000 Franse soldaten kwamen om in de strijd of door de Russische winter.

Alleen al in de Slag bij Borodino, waaraan Clausewitz deelnam, vielen op één dag meer dan 70.000 doden en gewonden.

Na de nederlaag van Napoleon wist Clausewitz via onderhandelingen te bewerkstelligen dat Pruisen weer tegen Napoleon ging vechten.

Het resultaat was een bondgenootstap tussen Pruisen, Rusland en Groot-Brittannië, dat ruim twee jaar later de Franse keizer definitief versloeg bij Waterloo.

Na de eerdere nederlagen van Pruisen en de vernederende onderwerping aan Frankrijk vroeg Clausewitz zich af hoe het zo mis had kunnen gaan. Tot dan toe waren de Pruisen beroemd en berucht als de beste soldaten van Europa.

Hij zette zijn gedachten op papier in brieven aan zijn vrouw Marie.

Marie, die van adel was, had connecties in de hoogste politieke regionen. Met haar kon Clausewitz vrijelijk zijn gedachten over oorlogvoering en politiek bespreken.

Clausewitz merkte bijvoorbeeld op dat een campagne ondanks zorgvuldige voorbereidingen door Pruisische generaals kon mislukken door onvoorspelbare factoren, zoals het weer.

Al in 1812 vatte hij zijn gedachten samen in het boek Die wichtigsten Grundsätze des Kriegführens (de belangrijkste principes van oorlogvoering), opgedragen aan de kroonprins.

Hierin benadrukt hij dat het in een oorlog belangrijk is om flexibel te zijn en je aan te passen aan veranderende omstandigheden.

‘Op de beslissende momenten van het leven, in het heetst van de strijd, zult u tot het besef komen dat dit inzicht kan helpen wanneer hulp het hardst nodig is en wanneer droge berekeningen u in de steek laten,’ schreef hij aan de kroonprins.

De gedachten groeiden uiteindelijk uit tot Vom Kriege (over de oorlog), dat in 1832 verscheen.

Clausewitz was zelf opgevoed volgens de oude Pruisische deugden, net als zijn vader.

‘Hij werd uitsluitend gevoed door opvattingen die in het leger gangbaar waren: dat het Pruisische leger en zijn methoden alles in uitmuntendheid overtroffen. Het nationale gevoel en het idee tot een kaste te behoren waren in hem zo uitgesproken en zo diep geworteld als maar mogelijk is,’ schreef Clausewitz over zijn vader.

Maar na wat hij in de Napoleontische Oorlogen had gezien, wilde Clausewitz de oude Pruisische deugden van ijzeren discipline en nauwgezette planning opnieuw bekijken.

Strenge discipline was niet langer essentieel voor het winnen van oorlogen. Flexibiliteit en het vermogen om kansen te grijpen voor de individuele soldaat waren belangrijker, schreef Clausewitz.

Hij verzette zich tegen de klassenmaatschappij door een hervormingsbeweging te steunen die in 1807 de lijfeigenschap afschafte, het systeem dat boeren in feite tot eigendom van hun heer maakte.

In het leger, net als in alle andere geledingen van de samenleving, zouden mensen beloond moeten worden op basis van inspanning en verdienste, en niet op basis van afkomst, zo meende Clausewitz, die zelf zijn militaire carrière bijna op zijn buik had kunnen schrijven omdat officierscadetten van adel moesten zijn.

Vom Kriege was nog niet af toen de schrijver in 1831 op 51-jarige leeftijd stierf aan cholera. Zijn vrouw Marie redigeerde het werk en schreef het voorwoord.

Tientallen jaren bleef het boek onopgemerkt, maar toen Duitsland onder Bismarck in de jaren 1860 en 1870 een reeks militaire overwinningen behaalde, begonnen strategen zich af te vragen hoe Pruisen, na de nederlagen van de Napoleontische tijd, plotseling weer zo succesvol kon zijn op het slagveld.

Ze vonden de verklaring in de gedachten van Clausewitz, die vervolgens werden gespeld door de militaire elite van Europa.

Clausewitz’ ideeën over de vrijheid om te handelen naar aanleiding van kansen die zich voordeden stonden op gespannen voet met de traditionele top-downbenadering van Europese legers, waar elk bevel van de generaal naar de lagere officieren moest gaan. Het gevolg was dat kansen werden gemist.

Aan het begin van de Tweede Wereldoorlog waren de principes van Clausewitz een van de factoren achter het succes van de Duitsers, vooral tegen het achterhaalde systeem van het Rode Leger.

En zelfs na de Vietnamoorlog werd hij weer geraadpleegd.

Amerikaanse strategen lazen Clausewitz om te begrijpen hoe de VS hadden kunnen verliezen van het slecht uitgeruste Noord-Vietnamese leger, dat op papier makkelijk te verslaan had moeten zijn.

Onder degenen die zich op het boek van Clausewitz stortten was Colin Powell, later generaal en minister van Buitenlandse Zaken.

Het boek was ‘als een lichtbundel uit het verleden die nog steeds op onze militaire problemen schijnt,’ schreef hij later. Sindsdien is Vom Kriege verplichte lectuur voor iedereen die zich bezighoudt met krijgskunst, en wordt er in debatten, lezingen en analyses volop naar Clausewitz verwezen.

Zelfs gezworen vijanden van het Westen bestuderen hem. Tijdens de Amerikaanse invasie in Afghanistan in 2001 vonden soldaten exemplaren van Vom Kriege in huizen die waren verlaten door de islamistische organisatie Al Qaida.

Vanaf 1860 deed het Pruisische en daarna het Duitse leger zijn best om de principes van Clausewitz te volgen.

Zo werd de zogeheten Auftragstaktik geïntroduceerd, die de commandant een grote vrijheid en flexibiliteit geeft in het nastreven van een oorlogsdoel.

Officieren werden ook getraind met het Freies Kriegsspiel, een oorlogsspel om hun vermogen om te gaan met onvoorziene situaties te trainen.

Omdat Clausewitz ook de steun van de bevolking belangrijk vond, probeerden politici en legertop de zichtbaarheid en reputatie van het leger te vergroten. Zo werd het officierskorps in vredestijd uitgebreid om meer mensen in contact te brengen met het leger.

Een van de drijvende krachten achter deze transformatie was veldmaarschalk Helmuth Karl Bernhard Graf von Moltke. Zijn leiderschap bezorgde Pruisen een reeks opmerkelijke overwinningen in de strijd tegen Denemarken in 1864, de Pruisisch-Oostenrijkse Oorlog in 1866 en de Frans-Duitse Oorlog van 1870-1871 – het conflict dat datzelfde jaar leidde tot de eenwording van Duitsland onder Pruisisch leiderschap.