Bernard Montgomery verschijnt ten tonele
Ga zitten!’ beveelt de tengere man met het spitse gezicht die voor zijn barak is gaan staan en die de bruinverbrande officieren van het Britse 8e Leger aankijkt. Hij stelt zich voor als Bernard Montgomery, en met zijn kenmerkende piepstem legt hij zijn strategie aan hen voor.
De 50 à 60 mannen hebben niet al te hoge verwachtingen van hun nieuwe opperbevelhebber. Nu al ruim een jaar vechten de Britten tegen het Duitse Afrikakorps onder leiding van Erwin Rommel. Het is één grote nederlaag met duizenden doden tot gevolg: de Duitse veldmaarschalk is niet te verslaan. Ook deze 13e augustus 1942 is weer een gloeiend hete, lange en deprimerende dag in de Egyptische woestijn.
‘We zullen standhouden en vechten. Niet meer terugtrekken. Ik heb bevolen om alle instructies tot terugtrekking te verbranden,’ aldus Montgomery tegen de verbijsterde officieren.
‘Wie denkt dat we Rommel niet kunnen hebben, mag nu opstaan en vertrekken. Twijfelaars kan ik niet gebruiken,’ gaat hij verder.
Maar niemand staat op, en in de ogenblikken daarna voelen de mannen hun zelfvertrouwen groeien. Montgomery meldt dat alle soldaten de komende weken moeten trainen, ook in het schieten. Het 8e Leger zal worden versterkt met duizenden extra Britten, naast 300 Amerikaanse Sherman-tanks. Daarmee komt het 8e Leger op zo’n 220.000 man. Dan verheft hij zijn stem: ‘Rommel en zijn leger zullen een heel eind uit Afrika worden gegooid!’
Bernard Montgomery was tweede keus
Noord-Afrika is een buitenkans voor de 54-jarige Bernard Law Montgomery. De Britse premier Winston Churchill zit te springen om een overwinning op de nazi’s, en heeft daarom in het voorjaar van 1942 al besloten om de legerleiding in Afrika te zullen vervangen.
Churchill had zijn oog laten vallen op generaal William Gott, maar die kwam een paar weken voor zijn aantreden om toen zijn vliegtuig door de Duitsers bij Caïro werd neergehaald. Daarom werd het de grijze muis Montgomery, wiens enige wapenfeit was dat hij zijn mannen twee jaar eerder levend uit Duinkerken had gekregen. Verder stond hij bekend als een uitstekend legertheoreticus – en een zuurpruim, die zijn ondergeschikten en zijn bazen voortdurend de volle laag gaf als ze niet naar hem luisterden.
Tijdens zijn eerste ontmoeting met Churchill bestond Montgomery het om na het diner de drankjes en sigaren van de joviale premier af te slaan. Churchill had dan ook heel wat uit te leggen toen hij zijn benoeming van Montgomery als opperbevelhebber in de woestijnoorlog voor het publiek moest toelichten.
‘Als hij vervelend is voor zijn directe omgeving, is hij ook vervelend voor zijn vijand,’ sprak Winston Churchill. Zijn toehoorders dachten er het hunne van.
Duel tussen Montgomery en Rommel
De Britse soldaten in de woestijn van Noord-Afrika schrikken wakker van het gedreun en de lichtflitsen. Twee weken na het aantreden van Montgomery zien ze bij het maanlicht de pantserdivisie van Rommel naar de Britse stellingen bij Alam Halfa rollen, even ten zuiden van de sleutelstad El Alamein.
Een officier spoedt zich naar Montgomery’s tent om de komst van de Duitsers te melden. Maar als hij hem wakker schudt en inlicht, zegt de legerleider alleen: ‘Perfect! Uit de kunst!’ – waarna hij rustig doorslaapt.
Al sinds Montgomery het bevel over het woestijnleger voert, is hij ervan overtuigd dat Rommel eerst Alam Halfa zal aanvallen om vervolgens door te stoten naar El Alamein. Daarom zet hij alles in op de versterking van Alam Halfa. De Britse troepenmacht mag zich onder geen enkel beding naar het open terrein laten lokken, waar de soldaten kanonnenvoer voor de Duitsers zijn. En zolang de Britten deze strategie trouw blijven, kan Montgomery rustig slapen.
De generaal krijgt gelijk. Zes dagen beuken Rommels pantserdivisies in op Alam Halfa, en de Britten wijken geen duimbreed. Ondertussen laat de Royal Air Force het bommen op de Duitsers regenen, tot Rommel zich wel moet terugtrekken.
De slag was vrij onbeduidend, maar voor het moreel is het een klinkende overwinning: voor het eerst hebben de Britten Rommel een pak slaag gegeven. Bovendien is het een opsteker voor Montgomery, die de gang van zaken al voorspelde.
Herinneringen aan de Eerste Wereldoorlog
De avond van 23 oktober 1942 is heel stil. Bij een uitkijkpost bij El Alamein staan Montgomery en de stafofficier Freddie de Guingand in het donker. De komende uren zijn beslissend voor het verloop van de woestijnoorlog. De slag om Alam Halfa was nog maar een beginnetje, en nu komt het echte werk.
Voor Montgomery is het bepaald niet voor het eerst dat hij bereid is om het noodlot te tarten op het slagveld. Op de dag af 28 jaar eerder, tijdens de Eerste Wereldoorlog in het najaar van 1914, lag hij in een loopgraaf bij de grens van Frankrijk en België, toen ineens een luid bevel klonkt: ‘Ten aanval!’
Met zijn kleine bataljon stormde Montgomery naar de Duitse stellingen in, zoals hij later schreef, ‘een regen van kogels van geweren en mitrailleurs en een heel onweer van granaatsplinters’.Hij liep voorop, maar kwam niet ver. Na een paar meter struikelde hij over zijn sabel, die aan zijn riem hing. En toen hij overeind kwam, zag hij dat de meesten om hem heen dood waren. Montgomery was dus in feite gered door zijn eigen onhandigheid.
Kort daarna werd zijn rechterlong getroffen en viel hij op het slagveld neer. Een soldaat die hem in veiligheid probeerde te brengen, werd in zijn hoofd geschoten, en de uren daarop lag Montgomery roerloos in niemandsland. Met een dode kameraad boven op zich.
Bernard Montgomery neemt wraak
28 jaar later staat Montgomery bij El Alamein. Het uur der wrake is daar. Om 21.25 uur geeft hij het startsignaal voor operatie Lightfoot, en dan begint het vernietigende artilleriebombardement. Anderhalf uur lang bestoken 680 Britse kanonnen de Duitse stellingen, waarna de infanterie weet op te rukken.
De Duitsers zijn totaal onvoorbereid. Rommel is zelfs in Oostenrijk aan het kuren, en nu moet hij in allerijl terug naar het front. Maar de legendarische ‘woestijnvos’ is te laat. Al na tien dagen – op 2 november – dringen de Britse eenheden door de Duitse verdediging, geholpen door troepen uit Australië, Zuid-Afrika en Nieuw-Zeeland.
De triomf van de geallieerde troepen is compleet als de Duitse generaal Von Thoma gevangengenomen en naar het Britse hoofdkwartier geleid wordt. Montgomery nodigt hem uit voor een diner, terwijl in de verte de kanonnen bulderen. ‘Een aardige vent, en hij praat graag over de recente gebeurtenissen,’ noteert Montgomery in zijn dagboek.
De mythe van Bernard Montgomery ontstaat
In Groot-Brittannië is Winston Churchill opgetogen over het terugtrekken van Rommel: ‘Dit is niet het eind. Het is niet eens het begin van het eind. Maar misschien is dit het eind van het begin,’ aldus de premier in Londen.
Terwijl de Britten feestvieren, maakt Montgomery zijn voorsprong te gelde en zet hij de jacht in op de Duitse troepen langs de Libische kust. Niet om nog populairder te worden dan hij al is, want dat hele concept is de houterige Montgomery volkomen vreemd, maar om de situatie ten volle te benutten.
Tussen de gevechten door overlegt hij veelvuldig met zijn adjudanten over de strategie. Zij zijn onder de indruk van de generaal en moedigen hem aan zijn imago uit te buiten, zodat hij onder de soldaten dezelfde heldenstatus bereikt als de woestijnvos Rommel.
De adjudanten komen dan ook op het idee om Montgomery’s verschijning iets opvallender te maken. Ze adviseren hem een Baskische pet op te zetten met zijn generaalsembleem en het embleem van het Royal Tank Regiment. Daarbij trekken ze hem een grote trui over zijn hoofd, zodat hij – in de woorden van zijn omgeving – verandert van een Engelse generaal in ‘een slecht geklede excentrieke kunstenaar’.
Montgomery noemde zijn twee honden naar zijn grootste vijanden. Eisenhower (linksboven) ergerde zich er wild aan.
Bernard Montgomery is succesvol en irritant
Met zijn nieuwe imago van succesvolle, volkse en onkwetsbare generaal zwelt Montgomery’s zelfvertrouwen de laatste maanden van de woestijnoorlog aan tot ongekende omvang. Het probleem is nu alleen dat hij moet samenwerken met de Amerikaanse generaals.
Op 29 maart 1943 loopt de Amerikaanse generaal Dwight D. Eisenhower voor het eerst het hoofdkwartier van Montgomery in Tunis binnen. De twee moeten een strategie uitstippelen om door te stoten in Noord-Afrika en later aan land te gaan in Zuid-Europa. Maar het wordt een fiasco.
‘Hij is vast heel goed in politiek. Maar ik moet wel zeggen dat hij geen kaas heeft gegeten van oorlogvoeren. Daar moet hij zich dan ook niet mee bemoeien,’ schrijft Montgomery later over Eisenhower.
Eisenhower is ook niet weg van Montgomery: ‘Hij is ongetwijfeld ter zake kundig, maar ook een verwaande kwast. Hij is zo trots op zijn eerdere successen dat hij geen stap meer zet voordat hij zeker weet dat het op een geslaagde actie uitdraait.’
De Amerikaan wordt nog gesterkt in zijn mening zodra Montgomery een weddenschap aangaat met Eisenhowers stafchef, W.B. Smith.‘Wat krijg ik van je als mijn troepen begin april arriveren bij de kustplaats Sfax?’ dringt Montgomery bij Smith aan.
W.B. Smith denkt dat Montgomery een grapje maakt. ‘Wat je maar wilt,’ belooft hij hem dan ook. Enkele maanden na de weddenschap, op 10 april, komt er op Eisenhowers hoofdkwartier in Algiers een telegram binnen: Montgomery stelt vast dat hij de weddenschap gewonnen heeft, want hij is bij Sfax. Hij vraagt een Amerikaanse B-17-bommenwerper, een ‘vliegende vesting’, voor privégebruik.
Het toestel moet uiteraard een volledige bemanning hebben, die betaald moet worden uit Amerikaanse middelen. Eisenhower gelooft zijn ogen niet. Hij vindt Montgomery’s eis alle perken te buiten gaan, maar ziet ook in dat een Amerikaanse generaal zich niet kan laten kennen tegenover een populaire Britse collega. Dus op 16 april kan Montgomery plaatsnemen in zijn eigen verdedigingswerk met vleugels.
De maand daarna geven de Duitse troepen Noord-Afrika al op, en onder de gevangenen bevindt zich onder andere de Italiaanse generaal Giovanni Messe, die aan Duitse zijde vocht. Montgomery nodigt zijn overwonnen vijand traditiegetrouw uit voor het eten, waarna hij beslag laat leggen op Messes luxueuze woonwagen met marmeren badkamer. De rest van de oorlog is Montgomery niet bij zijn wagen weg te slaan.
D-day is in aantocht
Op 2 januari 1944 landt een knorrige Montgomery in Londen. Na het succes in Noord-Afrika was hij met de overige geallieerde troepen op Sicilië geland en tot ver in Italië doorgedrongen. Maar er waren hevige gevechten voor nodig, en de samenwerking tussen Montgomery en de Amerikaanse generaals was niet om over naar huis te schrijven.
Ze waren het fundamenteel oneens over de overkoepelende strategie, en de samenwerking draaide regelmatig uit op een race om ergens als eerste aan te komen. Tot Montgomery teruggeroepen werd en een taak kreeg die hem op het lijf geschreven was: de voorbereiding van D-day, de landing in Normandië.
Montgomery vestigt meteen zijn hoofdkwartier in de particuliere school St. Paul’s in hartje Londen. Hier bracht hij de jaren van zijn 14e tot zijn 18e door – een tijd die hem vooral bijgebleven is vanwege de gevechten met zijn klasgenoten en de lijfstraffen die hij van een aantal docenten kreeg.
Hij staat dus oog in oog met een verleden dat hij al jaren probeert te vergeten. Tijdens veldtochten heeft Montgomery geen contact met zijn moeder, broers en zussen gehad, hij schreef alleen af en toe een brief aan zijn zoon David van 16, die hij heeft ondergebracht bij een zekere schoolinspecteur Reynolds in het Zuid-Engelse Hindhead.
Deze schoolinspecteur is te verstaan gegeven dat David ‘onder geen beding’ op bezoek mag bij zijn grootmoeder van vaders kant, en zelf moet Reynolds ‘elk advies’ van welk familielid dan ook
zonder pardon van de hand wijzen.
Montgomery heeft dan ook een niet al te fijne jeugd gehad, zacht uitgedrukt. Zijn vader, die predikant was, was nooit thuis, en zijn moeder sloeg de kinderen en had – volgens Montgomery – ‘een voelbaar gebrek aan liefde’.
Het ergste is echter dat het weerzien met Engeland Montgomery herinnert aan zijn grootste verdriet: het verlies van zijn vrouw Betty. Het stel was in 1927 getrouwd, en het huwelijk deed Montgomery goed. Zijn omgeving zag Bernard veranderen van een bruuske zonderling in een opgewekte, aardige man. Maar tien jaar later liep Betty na een insectenbeet bloedvergiftiging op.
Montgomery was kapot van haar dood, en hij nodigde Betty’s familie noch zijn eigen familie voor de uitvaart uit. In plaats daarvan waren er drie collega’s bij aanwezig die Betty nog nooit hadden ontmoet. Daarna trouwde Montgomery zogezegd met het leger.
Churchill en Montgomery staken snel het Kanaal over naar de vechtende troepen in Frankrijk.
Bernard Montgomery krijgt goed nieuws van het Westfront
Op 6 juni 1944 vallen om 3.00 uur in de ochtend eindelijk de eerste bommen op de Duitse verdediging in Normandië. Vijf uur later ziet de hele horizon zwart van de geallieerde schepen, en in de uren daarna stormen 150.000 soldaten de kust op. De grootste landingsoperatie ooit is in gang gezet, en Montgomery voert het hele leger aan als generaal.
Net als in de woestijnoorlog neemt hij het op tegen Erwin Rommel, en net als toen is de Duitse veldmaarschalk afwezig als de slag begint – deze keer is hij op weg naar zijn jarige vrouw, die 50 wordt, als de geallieerden toeslaan.
De daaropvolgende dagen laait de wedijver tussen Montgomery en de Amerikaanse generaals opnieuw op. En net als deze generaals vindt Dwight D. Eisenhower, nu de opperbevelhebber van de geallieerden in Europa, dat Montgomery veel te langzaam oprukt.
Montgomery is dan ook aardig wat tijd kwijt met het verzorgen van zijn dieren in het hoofdkwartier. Of, zoals hij zelf in een brief aan een bekende heeft geschreven: ‘Ik heb momenteel zes kanaries, een tortelduif en twee honden. De ene is een foxterrier, die ik van BBC-journalisten heb gekregen; hem heb ik Hitler genoemd. De andere is een blonde cockerspaniël. Ik noem hem Rommel. Als het nodig is krijgen Hitler en Rommel een flink pak slaag. Ze zijn nu bijna afgericht.’
Montgomery wordt steeds zwaarder onder druk gezet om sneller met zijn troepen op te rukken, en in september 1944 komt hij ten langen leste met een goede strategie om met zijn eenheden drie bruggen over de grote rivieren in Nederland te veroveren. Het offensief zal het pad moeten effenen om door te kunnen stoten naar de industrie in het Ruhrgebied in Duitsland.
Het plan is echter uitermate riskant. Het Nederlandse verzet vertelt dat er zich twee SS-tankdivisies in dat gebied bevinden, maar Montgomery veegt de waarschuwingen van tafel. Hij is in de veronderstelling dat het Duitse leger er slecht voor staat – maar deze keer zit de eigenwijze generaal ernaast.
Bernard Montgomery gaat een brug te ver
In de dagen rond 17 september landen zo’n 20.000 Amerikaanse, Canadese, Britse en Poolse parachutisten rond de bruggen als onderdeel van de operatie Market Garden. Maar een deel van de troepen landt te ver van het doel en komt in de SS-divisies terecht. Van de 9000 mannen die rond Arnhem uit het toestel springen, belanden er slechts 2400 bij de geallieerde linies. De rest wordt gedood of gevangengenomen.
Montgomery moet toegeven dat de Duitse weerstand veel zwaarder is dan hij had ingeschat. Maar het fiasco is toch hoofdzakelijk te wijten aan de Amerikanen, vindt hij, die de troepenmacht in Arnhem volgens hem lelijk hebben laten zitten. In de maanden daarop raakt hij steeds meer in de ban van de conflicten tussen hemzelf en de Amerikaanse generaals.
Aan de Britse minister van Oorlog, James Grigg, schrijft hij in december 1944: ‘Het Amerikaanse plan om de oorlog te winnen is vreselijk. Het kan niet slagen, en de oorlog zal doorgaan.’
Eisenhower heeft inmiddels schoon genoeg van de bemoeizieke Brit, die de macht over alle geallieerde troepen in West-Europa kennelijk naar zich toe wil trekken.
Op 30 december in Versailles staat Eisenhower op het punt om hem te ontslaan, maar Montgomery haalt bakzeil en belooft Eisenhower in een brief dat hij zich achter de Amerikaanse opperbevelhebber zal scharen.
De grootste Britse triomf
In het voorjaar van 1945 is het slechts een kwestie van tijd voor nazi-Duitsland valt – maar tegelijk beseffen politici in westerse landen dat ze niet meer alleen tegen de Duitsers vechten, maar ook
tegen Stalin om de hegemonie over de Oostzee. Daarom moet Montgomery heel snel de Elbe oversteken naar Lübeck om de opmars van het Rode Leger naar Denemarken te stuiten. Dat doel weet hij op 2 mei te bereiken.
De dag daarna hoort hij vanuit zijn kamp op de Lüneburger Heide in Noord-Duitsland het geluid van een legervoertuig. Daarin zitten vijf Duitse officieren, onder wie admiraal Von Friedeburg, het hoofd van de Duitse marine, in zijn uniform en zwarte laarzen. Montgomery komt zijn woonwagen uit en loopt langzaam op het voertuig af. ‘Wie bent u?’ roept hij.
De tolk geeft de naam en rang van de Duitsers door, van wie de laagste majoor is, maar Montgomery houdt de boot af: ‘Ik heb nooit van u gehoord! Wat wilt u? Hoe durft u een majoor naar mijn hoofdkwartier te brengen!?’
Na de uitbarsting zien de Duitsers echter kans om uit te leggen dat ze door het staatshoofd Karl Dönitz gestuurd zijn om te vragen of de Britten de overgave van drie Duitse legers aanvaarden. Aanvankelijk weigert Montgomery, maar na een goede lunch worden de twee partijen het eens. In de laatste maanden van de oorlog is Montgomery buiten de belangrijke slagen gehouden, maar nu is hij de spin in het web.
Het regent dat het giet op 4 mei, als een inderhaast opgetrommeld team van journalisten de nodige apparatuur in Montgomery’s hoofdkwartier opstelt. Dan komt hij binnen met admiraal Von Friedeburg, schout-bij-nacht Wagner, generaal Kinzel, kolonel Poleck en majoor Freidel. In stilte ondertekenen de Duitsers een document dat ze aan Montgomery overhandigen.
‘Ik teken dit namens de opperbevelhebber van de geallieerden, generaal Eisenhower,’ verklaart de Britse generaal plechtig, voor hij zijn pen op het papier zet. De Duitse legers met meer dan een miljoen soldaten in Nederland, Noordwest-Duitsland en Denemarken hebben zich daarmee overgegeven. De grootste deelovergave van de Tweede Wereldoorlog is een enorm succes voor de zo omstreden Britse generaal.
De laatste dagen van de oorlog heeft Montgomery de touwtjes toch weer in handen. Hij is geliefd bij de bevolking van de bevrijde landen – maar wordt, tot zijn dood in 1976, door veel politici en collega’s met de nek aangekeken.