Na een goede nachtrust werden de Macedonische soldaten wakker. De lucht in hun kamp was nog wat heiig van de platgebrande dorpen hier in Gaugamela in Perzië.
De vijand, de Perzische koning Darius III, had de huizen zelf in brand laten steken om te voorkomen dat de Macedoniërs ze zouden leegroven.
Toch hadden die bij het ontbijt aan niets gebrek: ze hadden zelf voedsel meegenomen. Nadat de soldaten hadden gegeten, trokken ze hun borstplaten en beenbeschermers aan.
Alexander, die nadien de bijnaam ‘de Grote’ kreeg, kwam pas laat uit zijn tent. Een generaal maande hem voorzichtig tot spoed.
‘Denk je nu echt dat ik ben gaan slapen voordat ik de zaken die tot moeilijkheden kunnen leiden geregeld had?’ vroeg hij geërgerd. ‘Nu de vijand klaarstaat voor de beslissende veldslag, heb ik toch niets te vrezen?’
De 25-jarige aanvoerder had echter genoeg te vrezen: volgens historici had Darius een leger van 250.000 man op de been gebracht, tegen de 47.000 troepen van Alexander.
Maar zelfs van deze overmacht, die op deze oktoberdag in 331 v.Chr. op een vlakte in de buurt paraat stond, was Alexander niet onder de indruk. Hij had een plan, dat hem later de reputatie van beste strateeg uit de wereldgeschiedenis zou opleveren.
Filosoof geeft les in tactiek
Alexander De Grote had zijn militaire inzicht niet van een vreemde. Zijn vader, Philippus II, had in 359 v.Chr. de troon van de staat Macedonië in het noorden van Griekenland overgenomen.
Philippus ontpopte zich vanaf het begin als een bekwaam veldheer. Binnen drie jaar wist de Macedonische koning de buurvolkeren en de Griekse koloniën langs de noordkust van de Egeïsche Zee aan zich te onderwerpen.
Ook nadat koningin Olympias in 356 v.Chr. bevallen was van Alexander, zette de koning zijn veroveringstochten voort. In sneltreinvaart eigende hij zich heel Noord-Griekenland en grote delen van het huidige Bulgarije en Servië toe.
Terwijl zijn vader op het slagveld was, werd Alexander naar een dorpje gestuurd om les te krijgen van Aristoteles, een van de grootste denkers van Griekenland.
Die onderwees de koningszoon over de oude goden en schonk hem zijn eigen kopie van de Ilias, het beroemdste heldenepos van het land.
Aristoteles had er talloze aantekeningen in gemaakt, en het boek werd het dierbaarste bezit van Alexander.
Hij nam het later mee op veldtocht en sliep ermee onder zijn kussen. Omdat er oorlogsscènes in voorkwamen, was het werk voor hem een tactisch leerboek, en het herinnerde hem er voortdurend aan wat er van hem werd verwacht.
Aristoteles deed ook onderzoek op het gebied van natuurkunde en biologie. Zijn waarnemingen stonden aan de basis van de latere wetenschappen.
De filosoof zamelde altijd zo veel mogelijk informatie in over een bepaald onderwerp, wat Alexander ertoe aanzette het terrein voorafgaand aan een veldslag grondig te verkennen. Eerder waren legers altijd op een min of meer toevallige plaats slaags geraakt.
Tiener neemt wijs besluit
De koningszoon kon al snel bewijzen wat hij waard was. In 340 v.Chr. benoemde Philippus de 16-jarige jongen tot regent terwijl hij zelf op veldtocht was.
Alexander trok er meteen op uit. Met een bescheiden cavalerie voerde hij een bliksemaanval uit op een opstandige stam in Thracië.
Die ondervond aan den lijve dat Alexander niet over zich heen liet lopen. Hij verving de lokale troepen die de orde in het gebied moesten be-
waren door soldaten van elders, die geen banden hadden met de opstandelingen of met rivalen van Philippus. Het was al gauw weer rustig in Thracië.
Een paar jaar later, toen de Griekse stadstaten Athene en Thebe de handen ineensloegen om de Macedonische opmars een halt toe te roepen, trokken Philippus en Alexander samen ten strijde.
Onder leiding van Alexander brachten de Macedoniërs de Griekse troepen een verpletterende nederlaag toe. Nu had Philippus heel Griekenland in zijn macht.
De koning kon echter niet lang van zijn grote rijk genieten. Vier jaar later, toen Philippus zijn dochter naar het amfitheater bracht waar ze zou trouwen, sprong een van zijn lijfwachten plotseling met geheven zwaard naar voren.
Voordat zijn collega’s konden ingrijpen, had de verrader zijn wapen al in de borst van Philippus geboord. Hevig bloedend zeeg de koning ineen. Hij was dood.
De schuldige werd meteen gedood, maar het motief en de opdrachtgever kwamen nooit aan het licht.
Philippus was een notoire vreemdganger, en volgens sommige historici had koningin Olympias uit wraak de moord besteld. Het staat in ieder geval vast dat de pas 20-jarige Alexander in 336 v.Chr. tot koning van Macedonië werd gekroond.
Paarden drijven de rivier af
De Slag bij Gaugamela was niet het eerste treffen tussen Alexander en het Perzische leger van koning Darius.
In zijn laatste jaren had Philippus van de verovering van het Perzische Rijk gedroomd, en na zijn dood besloot zijn zoon die droom te verwezenlijken.
Het land van de Perzen was een veel groter doel dan Philippus en Alexander zich ooit gesteld hadden. Het was tot dan toe het grootste rijk dat de aarde ooit had gekend en telde maar liefst 50 miljoen inwoners.
Het centrum lag in het huidige Iran en het rijk strekte zich uit over het gebied waar nu Turkije, Egypte, Irak en Afghanistan liggen.
Al in het voorjaar van 334 v.Chr., twee jaar na zijn kroning, stak Alexander de Bosporus in het huidige Turkije over om de Perzen aan te vallen. Bij de rivier de Granicus stuitte de Macedonische koning op het Perzische leger.
Darius was naar het schijnt zo zeker van zijn zaak dat hij niet zelf deelnam aan de veldslag. Het Perzische leger was veel groter dan het Macedonische, en de generaals van Darius waanden zich veilig.
Niet alleen werd het leger beschermd door de rivier, de aanvoerders hadden op elke heuveltop langs het bijna 2,5 kilometer lange front boogschutters en speerwerpers opgesteld. Als de Mace-
doniërs dom genoeg waren om de rivier over te steken, zou een regen van pijlen en speren hen snel weer op de vlucht jagen, meenden de generaals.
Te paard en met een helm met een
enorme verentooi op zijn hoofd leidde de Macedonische koning zijn troepen de kolkende rivier in. De Perzen kwamen meteen in actie en binnen de kortste keren zag de Granicus rood van het bloed van de Macedonische ruiters.
Maar net toen de Perzen op het punt stonden de overwinning uit te roepen, nam de slag een onverwachte wending.
In hun enthousiasme hadden de Perzen over het hoofd gezien dat het grootste deel van Alexanders leger zich met de stroming mee had laten drijven, en iets verderop stonden de troepen klaar om de Perzen aan te vallen.
Alexander ging op de zwakke flank af en de Perzen deden precies wat hij had verwacht: in een poging de aangevallen soldaten te hulp te schieten verlieten ze hun formatie, waardoor er grote gaten vielen in hun linies.
Nu kon de Macedonische cavalerie aan land gaan zonder veel tegenstand.
Eenmaal op het droge dreven de ruiters met hun paarden een wig in de gelederen van de Perzen, wat tot chaos leidde.
Drie Perzische generaals sneuvelden en een pleegde er zelfmoord om de schande van de nederlaag niet onder ogen te hoeven zien. De rest van de Perzische troepen sloeg halsoverkop op de vlucht.
Het Macedonische leger van Alexander was zo geroutineerd en volhardend dat het standhield tegen een Perzische overmacht.
Soldaat redt zijn koning
Alexander had de slag gewonnen, maar Darius was nog steeds koning van de Perzen. De legerleider kon zich echter op de borst kloppen: het succes aan de Granicus was grotendeels op zíjn conto te schrijven.
Hij had de cavalerie ingezet om wanorde te zaaien in de vijandelijke gelederen en door het front te breken. Alexander was de eerste ter wereld die deze strategie gebruikte.
Ook Alexanders bereidheid om zelf zijn troepen aan te voeren, speelde een grote rol. Hij wilde zichtbaar zijn tijdens veldslagen – een houding die hem bijna de kop had gekost bij de Granicus.
Een vijandelijke cavalerist had zijn helm vol veren doorkliefd, en als een van zijn mannen niet kordaat had gehandeld, was hij er niet meer geweest.
De man had de vijand resoluut neergeslagen voordat deze kon uithalen naar het hoofd van de koning, dat alleen nog door een leren binnenhelm werd beschermd.
Volgens geschiedkundigen was de aanwezigheid van Alexander meer waard dan duizenden extra manschappen op het slagveld. Ze putten moed uit de aanblik van hun leider en het versterkte hun gevoel van loyaliteit.
Perzen vertrappen elkaar
Alexanders persoonlijke leiderschap stond in schril contrast met de manier waarop Darius oorlog voerde.
Waar de Macedonische koning zij aan zij met zijn mannen marcheerde en vocht, hield de Perzische vorst zich het liefst afzijdig
tijdens een veldslag. Hij zat hoog op een heuveltop in zijn persoonlijke, buitensporig versierde strijdwagen, die vooral een statussymbool was en op het slagveld alleen maar in de weg stond.
Dit verschil in stijl zou de doorslag geven toen de koningen het jaar daarop voor de tweede keer de degens kruisten.
Ze troffen elkaar bij de stad Issos in het huidige Turkije. Het slagveld was een zandvlakte met aan drie kanten bergen en aan de vierde kant water, nu de Golf van Iskenderun.
Daar wachtte Darius Alexander op met een snood plan. Gedekt door de bergen zou hij het Macedonische leger aanvallen.
Maar toen Darius eventjes aarzelde, kwam Alexander, die allang had gezien dat de troepen van Darius opgesloten tussen de bergen zaten, meteen in actie. Met een klein groepje mannen voerde hij een snelle aanval uit op de boogschutters van de vijand.
Die schoten onmiddellijk hun pijlen af, maar het waren er zo veel dat ze in de lucht op elkaar botsten.
Daarna was het de beurt aan Alexanders ruiters. Dankzij de intensieve training wist elke Macedonische soldaat wat hem te doen stond, en al snel stonden de Perzen met hun rug tegen de bergen.
De linkerflank van de Perzen stortte in. Alexander rook de overwinning en ging op het centrum van de Perzische strijdkrachten af, waar hij Darius zelf aantrof, die zich geen raad wist in zijn strijdwagen.
Bij de aanblik van de aanstormende Macedonische koning sloeg hij op de vlucht. Zijn troepen gingen
achter hem aan, waarna er paniek uitbrak in de Perzische gelederen en veel soldaten werden doodgetrapt door hun vluchtende kameraden.
Alexander zette de achtervolging in op Darius, maar moest opgeven toen het donker werd.
Hij kon wel de tent van de Perzische vorst plunderen, die naast een troon een toilet, gouden meubels en edele houtsoorten bleek te bevatten. De Macedoniërs troffen ook de familie van Darius aan, die ze gijzelden.
Darius stuurde een bericht naar Alexander en verzocht om de vrijlating van zijn familie. In ruil voor vrede bood hij de Macedonische koning een groot geldbedrag en al zijn grond- gebied ten westen van de Eufraat.
‘Als ik Alexander was, zou ik akkoord gaan met de voorwaarden,’ merkte generaal Parmenion op.
‘Dat zou ik ook als ik Parmenion was,’ antwoordde Alexander met een duivelse glimlach. De koning wilde geen vrede. Hij wilde Darius verslaan.
Gevangene verraadt geheimen
Twee jaar later treffen Alexander en Darius elkaar opnieuw, bij Gaugamela. De Macedonische koning had het leger van zijn vader nog efficiënter gemaakt.
Hij had de cavalerie versterkt en leden van bevriende stammen en specialisten als genietroepen en wapenexperts in zijn strijdmacht opgenomen. En Alexander benutte de kennis die hij bij Aristoteles had opgedaan ten volle.
Toen hij de avond voor de veldslag bij de vlakte aankwam waar Darius hem opwachtte, deed hij wat de filosoof hem had geleerd: het terrein en de vijandelijke troepen onderzoeken. Het verzamelen van inlichtingen was niets nieuws, maar Alexander was de eerste die concrete
informatie vergaarde over het terrein waar hij een aanstaande veldslag verwachtte. Dit speelde een belangrijke rol bij de Slag bij Gaugamela. Alexander voerde gedurende zijn hele loopbaan dergelijke onderzoeken uit.
Met een klein groepje officieren reed de Macedonische koning tot dicht bij het vijandelijke kamp, waar hij een stel officieren gevangennam en mee terug naar zijn eigen kamp bracht. De Perzen vertelden alles wat ze wisten, bijvoorbeeld over de valkuilen die waren aangelegd en de spijkers die waren gestrooid.
Parmenion, de bekwaamste generaal die Alexander had, stelde voor om in het donker aan te vallen, maar de legerleider wees dat idee van de hand.
‘’s Nachts aanvallen is hetzelfde als de overwinning stelen,’ zei Alexander volgens de Romeinse historicus Arrianus.
In werkelijkheid was hij waarschijnlijk niet zozeer nobel als wel sluw. Hij begreep heel goed dat Darius verwachtte dat de Macedoniërs ’s nachts zouden aanvallen – en deed dat dus niet.
Nadat hij zijn mannen een hart onder de riem gestoken had, stuurde Alexander hen naar bed – hij wist dat zijn tegenstander diens soldaten vermoedelijk de hele nacht wakker zou houden.
Tijdens een aanval lieten de vijf voorste rijen hun lans zakken om een muur van vlijmscherpe punten te vormen.
Alexander trapt bijna in de val
De volgende ochtend zag de legerleider dat Darius zijn troepen in een traditionele linie op de vlakte had opgesteld.
In het centrum stond de infanterie, terwijl de cavalerie zich aan de flanken bevond. 200 strijdwagens stonden verspreid over het slagveld en in het midden waren 15 krijgsolifanten opgesteld. Alexander doorzag het plan van Darius meteen: de Perzische koning wilde met de wagens en olifanten door de Macedonische linies breken en vervolgens met behulp van zijn cavalerie omsingelen.
Rustig liet Alexander zijn mannen de eerste 5 van de circa 6,5 kilometer tussen hem en Darius lopen. Voor de Perzen leek het alsof hij al zijn troepen in één keer zou inzetten en zo rechtstreeks in de val zou lopen die Darius had gezet.
De Macedonische cavalerie bewoog in een schuine hoek naar voren, waardoor de ruiters minder dreigend leken.
Darius liet zich verleiden om zijn rechterflank naar de Macedonische linkerflank te sturen, die geleid werd door Parmenion. Tegelijk braken er gevechten uit tussen de infanteristen in het centrum.
Ineens reed Alexander met een groepje elite-ruiters naar rechts, maar hij viel niet aan: hij ging door naar een heuvelachtiger terrein een eindje verderop.
Toen Darius dat zag, raakte hij in paniek. Hij zou niets aan zijn strijdwagens hebben als de veldslag niet op de vlakte zou plaatsvinden waar hij zijn vallen had gezet.
Bres in het front geslagen
Voor de derde keer had Alexander zijn aartsvijand om de tuin geleid. Hij reed naar een rotsig, glooiend terrein dat hij de avond ervoor had verkend. Darius gaf zijn linkerflank het bevel om de Macedonische koning te volgen en de aanval op hem in te zetten.
Het Perzische leger, dat zo’n vijf keer zo groot was als het Macedonische, was niet flexibel genoeg.
De troepen konden zich niet snel aanpassen aan de onverwachte bewegingen van de vijand. Nu er gevochten werd in het centrum, aan de linkerkant en ver naar de rechterkant (vanuit de optiek van de Macedoniërs), viel er een gat in het Perzische front.
Het hielp niet dat de Perzische koning zijn strijdwagens op de Macedonische infanterie in het centrum af stuurde.
Het waren op zichzelf angstaanjagende voertuigen met draaiende messen op de wielen, die met hun scherpe blad soldaten en paarden in mootjes hakten. Maar de
troepen van Alexander lieten zich niet bang maken en begonnen met hun zwaarden en lansen op hun schilden te slaan.
De Perzische paarden schrokken van het lawaai en hielden halt. Daardoor konden Alexanders troepen hun zwaarden in de dieren steken.
De Perzen hadden spijkers gestrooid aan de randen van de vlakte om een omsingeling te voorkomen, maar Alexander had afgezien van die tactiek. De Perzen liepen in hun eigen val toen hun paarden in de spijkers trapten.
Alexander maakte van de gelegenheid gebruik om de Perzische frontlinie te doorbreken.
Hij liet zijn eliteruiters alleen doorvechten en denderde met een groep andere soldaten door wat er over was van de Perzische verdediging. Hij ging recht op de strijdwagen van Darius af.
10.081 bruiloften en één begrafenis
De Perzen konden de aanval niet afslaan en toen de menner van de strijdwagen gespietst werd door een Macedonische lans, koos de koning eieren voor zijn geld. Met zijn trouwste mannen vluchtte hij opnieuw van het slagveld.
Alexander stond op het punt om de achtervolging in te zetten, maar kreeg toen het bericht dat de Macedonische rechterflank het zwaar te verduren had. De Perzen dropen echter af zodra Alexander verscheen. De Macedoniërs hadden de slag gewonnen.
Het was een makkelijke overwinning, maar Alexander ontleende er veel eer aan. Het is niet bekend hoeveel mannen er sneuvelden. Het lijkt er echter op dat de Perzen veel meer slachtoffers hadden dan de Macedoniërs.
De volgende maanden boekte Alexander nog vele zeges. De Macedoniërs vielen de steden Babylon, Susa en Persepolis binnen en beheersten daarmee heel Perzië.
Darius wist echter op vrije voeten te blijven. Pas een jaar na de slag spoorde Alexander zijn aartsvijand op. De ooit zo machtige vorst lag in zijn wagen op een stoffig weggetje ergens tussen Iran en
Afghanistan, neergestoken door zijn eigen generaals en voor dood achtergelaten. Volgens de legende schonk Darius zijn koninkrijk aan Alexander voordat hij zijn laatste adem uitblies.
Veel historici betwijfelen dit verhaal, maar denken dat het wel klopt dat Alexander zijn dode aartsvijand in een mantel wikkelde en naar Persepolis liet brengen, waar hij naast de andere koningen van Perzië begraven kon worden.
Nu was Alexander heerser van Perzië, en om zijn status te bevestigen trouwde hij met Stateira, de dochter van Darius. 80 hoge Macedonische officieren en 10.000 soldaten traden in het huwelijk met een Perzische vrouw.
Zo maakte de koning duidelijk dat Macedonië en Perzië nu samen deel uitmaakten van zijn machtige wereldrijk.