Duitse spionnen pleegden terreur in VS

Uit een treinwagon schieten vlammen op. Burns slaat direct alarm om zijn collega’s te waarschuwen voor het ontploffingsgevaar. Iedereen haast zich weg van de plek.

Een halfuur later komt de eerste brandweerauto aan op het schiereiland. Het ontploffen van de munitie in de wagons klinkt inmiddels als mitrailleursalvo’s. De brandweer gaat aan het werk, maar als het vuur de granaten bereikt en die beginnen te ontploffen, trekken de mannen zich terug om het vege lijf te redden.

Vanuit Jersey City zien Burns en andere nieuwsgierigen hoe het vuur zich verspreidt. Om 2.08 uur klinkt er een oorverdovende knal en voelen de toeschouwers een hevige druk als er een aak met 45 ton TNT ontploft.

‘De lucht werd fel verlicht. Het leek alsof er duizenden sterren uit de vuurzee schoten. Terwijl ik naar binnen rende, regende het fragmenten: duizenden stukken hout, metaalsplinters en een zware, modderige regen,’ aldus een getuige, die bijna een kilometer verderop op Ellis Island stond.

In grote delen van New York en New Jersey worden door de explosie de ramen vernield. Daken storten in en de trillingen, die 5,5 scoren op de schaal van Richter, zijn te voelen tot in Philadelphia en Maryland – ruim 200 kilometer verderop.

De explosies duren de hele nacht. Black Tom Island en omgeving lijken wel het slagveld aan de Somme in Frankrijk, waar in deze dagen gevochten wordt. Pas als het al een paar uur licht is, houdt het gedreun op en wordt het stil. ‘We zijn getroffen door een vreselijk ongeluk,’ schrijven de Amerikaanse kranten.

Maar in feite zijn de gebeurtenissen van die nacht bepaald geen ongeluk. Ruim een jaar voert een netwerk van Duitse spionnen al sabotageacties uit tegen de Amerikaanse wapenindustrie, en de Black Tom-explosie is de kroon op hun werk.

Diplomaat zet spionagenetwerk op

Toen Black Tom Island halverwege 1916 met de grond gelijk werd gemaakt, waren de VS nog niet betrokken bij de Eerste Wereldoorlog. President Woodrow Wilson wilde buiten het conflict blijven, maar gaf de Amerikaanse wapenproducenten wel groen licht om wapens en munitie te leveren aan de strijdende partijen in Europa.

Doordat de Britse marine de Duitse scheepvaart effectief blokkeerde, profiteerde alleen de Entente (Groot-Brittannië en Frankrijk) daarvan, terwijl de Centralen (Duitsland, Oostenrijk-Hongarije en het Ottomaanse Rijk) het zwaar hadden.

‘Er moet iets gebeuren om de wapenleveranties te stoppen,’ beval het Duitse buitenlandministerie aan Franz von Papen, de Duitse militair attaché in Washington.

In januari 1915 kreeg Von Papen de opdracht ‘agenten te rekruteren om explosies te organiseren op schepen die naar vijandelijke landen varen’. De agenten moesten ook ‘alle soorten leveranties van oorlogsfabrieken’ saboteren. Maar de acties mochten in geen geval ‘de ambassade in opspraak brengen’.

De militair attaché gebruikte zijn connecties om een geheim netwerk van Duitsgezinde Amerikanen op te zetten, die de Amerikaanse steun aan de Britten met lede ogen aanzagen en bereid waren tot sabotageacties voor de Duitse keizer.

Een van Von Papens belangrijkste mannen werd Paul Hilken. Hij was geboren en getogen in de VS, maar steunde het keizerrijk. Hilken bekleedde een hoge functie bij de grootste rederij van Duitsland, Norddeutscher Lloyd, en kende daardoor alle Amerikaanse havens. Hij werd de tussenpersoon, die de acties met Duits geld organiseerde.

In mei 1915 sloeg het prille spionagenetwerk toe. In een week tijd deden zich onverklaarbare explosies voor in een chemische fabriek en een munitiefabriek in New Jersey, en een paar dagen later vloog het vrachtschip SS Samland in brand.

Niets wees erop dat het om iets anders ging dan ongelukken, want de saboteurs gebruikten speciale sigaarvormige brandbommen, waar aan twee kanten vuur uit kwam en die uiteenvielen als ze te warm werden.

De bommen werden in het diepste geheim gemaakt door een Duitse scheikundige in New Jersey, die dankzij Hilkens financiering aan de benodigde materialen kon komen. Hilken droeg de bommen meestal over aan zijn trouwste agent Frederick Hinsch, die de taak had Duitsers in de VS te rekruteren die bereid waren de bommen te plaatsen.

Hinsch was kapitein en kende allerlei louche figuren, die best iets in het belang van Duitsland wilden doen als het goed betaalde.

Met koffers vol bommen reisde Hinsch door de VS, in zijn kielzog een spoor van explosies op wapenfabrieken. De oorlog had de VS bereikt, zonder dat de Amerikanen het doorhadden.

Explosievenexpert ruikt lont

Na enkele maanden begonnen de vele onverklaarbare ongevallen in de wapenindustrie en op schepen op te vallen. Met hulp van de Secret Service spoorde het hoofd van de explosievendienst van de New Yorkse politie een van de Duitse spionnen op die banden hadden met Von Papen.

Minister van Buitenlandse Zaken Robert Lansing veroordeelde wat hij zag als door Duitsland georganiseerde ‘aanvallen op legitieme Amerikaanse industriële en commerciële ondernemingen door middel van brandstichting en explosies’.

Duitsland moest Von Papen en andere betrokkenen direct terugtrekken. In het thuisland werden ze als helden onthaald, en Von Papen ontving een IJzeren Kruis voor zijn werk.

De Amerikanen dachten dat ze het Duitse spionagenetwerk hadden opgerold, maar dat was niet zo. Ze kenden de namen van Paul Hilken en Frederick Hinsch nog steeds niet, en dit tweetal ging gewoon door.

In februari 1916 reisde kapitein Hinsch onder de schuilnaam Francis Graentnor naar Philadelphia, Chicago, Cleveland, Detroit en Columbus, waar hij wapenfabrieken saboteerde.

Hij was in het gezelschap van de arme Oostenrijkse immigrant Michael Kristoff, die oorspronkelijk was ingehuurd om op de koffers met explosieven en geld te passen. Een paar maanden na de sabotageacties nam Hinsch weer contact op met Kristoff, die pacifist was en meermaals had verkondigd hoezeer hij de Amerikanen haatte.

Hinsch spreidde 500 dollar uit op tafel. Die kon de Oostenrijker krijgen als hij meehielp om Black Tom op te blazen.

Kristoff hapte toe.

‘Dit is de beste manier om de oorlog te stoppen,’ verzekerde hij zichzelf.

Drie mannen voeren missie uit

Een aanslag op Black Tom Island zou verreweg de grootste Duitse actie tot dan toe zijn. Elke dag reden er goederentreinen met tonnen munitie over de verbindingsweg tussen het eiland en het vasteland.

De Duitse spionnen hielden Black Tom al ruim een jaar in de gaten en wisten dat het er overdag heel druk was, maar ’s nachts juist uitgestorven. Er waren dan maar een paar bewakers, en in het holst van de nacht kon je aan de noordkant van het schiereiland makkelijk ongezien aanmeren. Ook van de kant van Jersey kon je zo het eiland op sluipen – er was geen bewaakte poort of zelfs maar een slagboom.

Het kostte de 23-jarige Kristoff dan ook geen enkele moeite om rond middernacht op het schiereiland te komen. Ongezien sloop hij naar het noordelijke uiteinde van de haven, waar twee handlangers met een bootje naartoe waren geroeid. In de boot lagen pijpbommen en explosieven met een timer die Hinsch hun had gegeven.

De drie saboteurs plaatsten hun bommen op de treinwagons en de met granaten gevulde aken. Binnen een halfuur voeren ze weer richting Manhattan. Halverwege draaiden ze zich om om naar het beginnende vuurwerk te kijken.

Een paar uur later waren grote delen van New York en New Jersey veranderd in een ware hel. De lucht kleurde rood, vrijwel elk raam was vernield en het dak van het hoofdbureau van de politie in Jersey City was ingestort.

Pas aan het einde van de ochtend van 30 juli, toen de explosies waren weggeëbd, waagden reddingswerkers zich op het verwoeste schiereiland.

Aan de noordkant van de haven was een gebied ter grootte van een voetbalveld weggeblazen, en de rest van Black Tom Island leek op een kapotgebombardeerde stad. De stalen skeletten die eens gebouwen, treinwagons en vaartuigen waren geweest, werden nog omhuld door vuur en rook.

Zelfs het Vrijheidsbeeld 500 meter verderop was aangetast. Haar fakkel en delen van haar gewaad waren verkoold en verwoest.

Ondanks de verwoestingen, die 20 miljoen dollar (circa 430 miljoen euro nu) bedroegen, waren er volgens de officiële tellingen slechts vijf mensen omgekomen. Een van hen was een baby van tien weken in New Jersey, die uit zijn ledikantje was geslingerd.

De politie erkende echter dat de explosie waarschijnlijk ook veel levens had geëist onder de immigranten en armen die op oude woonboten ten noordwesten van Black Tom Island woonden.

De Amerikanen waren geschokt over de explosie, die met bijna 1000 ton springstof een van de grootste in de geschiedenis was.

Zelfs Kristoff, die niet had beseft hoeveel schade de actie zou veroorzaken, was ontzet.

‘Wat heb ik gedaan? Goeie god, wat heb ik gedaan?’ riep hij volgens zijn tante, bij wie hij inwoonde. In de nacht van de aanslag was hij thuisgekomen en naar zijn kamer gestormd.

Hinsch had geen spijt. Toen hij Hilken vier dagen later ontmoette voor zijn betaling van 2000 dollar, was het eerste wat hij zei: ‘Geen kinderachtig vuurtje, hè?’

Zaak loopt nog jaren

Na de explosie op Black Tom richtte het politieonderzoek zich allereerst op Jesse Burns en zijn medebewakers, die roekeloos zouden hebben gehandeld. Tegen de regels in hadden ze kaarsjes aangestoken in de buurt van de munitie.

Hun werkgever Lehigh Valley Railroad was echter als eigenaar van het schiereiland verantwoordelijk voor de gebrekkige veiligheid. De leiding van de spoorwegmaatschappij werd gearresteerd en verhoord, maar uiteindelijk weer vrijgelaten.

Als de VS bewijzen hadden gevonden van een Duitse connectie, was het land mogelijk acht maanden eerder bij de oorlog betrokken geraakt, maar de agenten hadden hun sporen goed uitgewist. President Wilson noemde het incident na het onderzoek ‘een tragisch ongeluk’.

In The New York Times zeiden de rechercheurs dat ‘de vernietiging van zo veel oorlogsmaterieel zeker tot gejuich had geleid in Berlijn en Wenen’ maar dat ‘de brand en de explosies niet konden worden toegeschreven aan een buitenlands complot’.

Pas in 1924 kwam de Black Tom-affaire weer in de belangstelling, toen de Russische regering Lehigh Valley Railroad aanklaagde wegens verloren oorlogsmateriaal. De maatschappij zag zich genoodzaakt een advocaat in te huren om de echte oorzaak van de explosie te vinden.

Toen deze in documenten van de Britse inlichtingendienst ging graven, kwam Duitsland weer in beeld. De Britse marine had in de oorlog namelijk diverse versleutelde Duitse berichten onderschept, met daarin de namen van Hilken en Hinsch.

In 1928 spoorde de advocaat Hilken op, die inmiddels een geweten had ontwikkeld en bereid was zijn zonden op te biechten. De ex-spion gaf toe dat hij 70.000 dollar had gebruikt om mensen als Hinsch te betalen voor sabotageacties in de VS – ook op Black Tom Island.

De onthulling sloeg in als een bom, en de VS eisten schadevergoeding van Duitsland. Het juridische conflict kwam voor de Duits-Amerikaanse commissie die belast was met de vereffening van de schulden van de Eerste Wereldoorlog. In 1939 werd beslist dat Duitsland 50 miljoen dollar aan de VS moest betalen.

Rijkskanselier Adolf Hitler weigerde dit pertinent. Uiteindelijk draaide West-Duitsland na de Tweede Wereldoorlog op voor de kosten, die inmiddels met rente waren opgelopen tot 95 miljoen dollar.

Nu is Black Tom Island omgevormd tot het picknickgebied Liberty State Park, met uitzicht op het Vrijheidsbeeld. Alleen een plaquette getuigt van de grimmige geschiedenis: ‘U loopt op een plek waar een van de ergste terreurdaden in de Amerikaanse geschiedenis is gepleegd.’