Winston Churchill versloeg Atheense communisten

Maar Papandreou verheugt zich er toch op aan land te gaan en samen met zijn uitzinnige landgenoten de bevrijding te vieren. Als hij de volgende dag Athene binnenrijdt, wordt hij geflankeerd door 10.000 Britse soldaten in hun tanks.

‘Lang leve Churchill, Roosevelt en Stalin! Lang leve de Britse soldaten, onze bevrijders!’ roepen de Grieken, die zich jubelend langs de weg en op balkons verdringen om met Britse, Russische en Griekse vlaggen te zwaaien.

Mensen omhelzen de Britse soldaten en kussen hen op de wangen, gooien hun bloemen toe en zingen en dansen in de straten.

Op het Syntagma-plein voor het Griekse parlement stopt Papandreou. ‘Beste landgenoten,’ klinkt zijn stem over het plein door de luidsprekers.

‘Nergens anders in bezet Europa is er zo’n omvangrijk verzet geweest als hier in Griekenland,’ zegt hij, en hij neemt een oorverdovend applaus in ontvangst.

De euforie is echter van zeer korte duur. Slechts zes weken na zijn aankomst keren Britse en Griekse communisten, die zij aan zij stonden in de oorlog tegen de Duitsers, zich tegen elkaar.

De straten van Athene zullen veranderen in een bloedig slagveld en duizenden mensen zullen de komende tijd omkomen.

Interne spanningen bedreigen vrede

Toen de Duitsers zich in 1944 na meer dan drie jaar bezetting terugtrokken uit Griekenland, nam Georgios Papandreou een land in puin over.

1700 dorpen waren met de grond gelijkgemaakt, de bevolking leed honger en in de strijd tegen de Duitsers waren talloze bruggen, spoorwegen en wegen vernietigd.

De kersverse premier kneep hem flink, want de spanningen tussen de groepen Griekse verzetsstrijders lopen hoog op.

Voor de buitenwereld zag de Griekse verzetsbeweging er altijd uit als een van de meest succesvolle van de Tweede Wereldoorlog, en de Griekse strijders hadden het de nazi’s dan ook behoorlijk lastig weten te maken.

Maar het verzet was een allegaartje van groeperingen, van communisten tot militante rechtse nationalisten.

En toen de oorlog escaleerde, kwamen deze verschillen duidelijk aan het licht, waardoor de verzetsstrijders het niet alleen opnamen tegen de nazi’s, maar ook tegen elkaar. De situatie werd er alleen maar gespannener op toen hun gemeenschappelijke vijand het land uit was gejaagd.

Churchill bezorgd vanwege het verzet

De Britten waren een bondgenoot van de Grieken in de strijd tegen Duitsland. Churchill was persoonlijk zeer begaan met de toekomst van Griekenland, ook omdat hij bevriend was met de koning van het land, George II, die na de Duitse invasie gedwongen was in ballingschap te gaan.

Hoewel Churchill het verzet van de Grieken waardeerde, baarden de vele militante leden hem ook zorgen, want het verzet werd gedomineerd door de Griekse communistische partij (KKE) en het bevrijdingsfront en de militaire tak ervan (EAM en ELAS).

De communisten waren populair bij het Griekse volk, maar Churchill moest er niet aan denken dat links de macht zou overnemen in Griekenland, bang als hij was dat het land in Russische handen zou vallen.

Al in 1943 had Churchill geprobeerd de communisten te ondermijnen door een sterk, conservatief alternatief voor hen te vinden.

Hij sloot een verbond met Georgios Grivas, de leider van de rechtse militante Organisatie X, die vond dat de communistische machtsovername een grotere bedreiging zou vormen dan die van de nazi’s.

Met steun van de Britten bracht Grivas groepen van uiterst rechts op de been tegen het linkse deel van het verzet.

Daarnaast rekruteerde hij leden van Organisatie X onder Griekse officieren en de veiligheidsbataljons die met de bezetter samenwerkten.

Ondanks verspreide acties tegen links wist Organisatie X weinig in te brengen tegen de communistische dominantie tijdens de Tweede Wereldoorlog.

Reddingsplan draait uit op fiasco

Dankzij het succesvolle verzet stonden de communisten op het punt om na de bevrijding de macht over te nemen.

Churchill wilde dit koste wat kost voorkomen, en hij zag de sociaaldemocraat Papandreou als een bemiddelaar tussen de groeperingen en als de man die het verdeelde Griekenland na de oorlog zou leiden.

Papandreou was jurist en stond in Griekenland bekend als een ervaren politicus die in zijn bijna 30 jaar durende loopbaan gouverneur en minister was geweest. En hij was er bijna net zozeer als Churchill op gebrand om de communisten buiten de deur te houden.

Als premier danste Papandreou naar Churchills pijpen. In zijn klinkende overwinningstoespraak in Athene richtte hij zich tot de Grieken als één verenigd, zegevierend volk.

Vervolgens ontbond hij de regering in ballingschap om een nieuwe coalitieregering te vormen met vertegenwoordigers van de verschillende groeperingen die tijdens de oorlog tegen de nazi’s hadden gevochten.

Maar de spanningen werden er niet minder op. Integendeel. De zelfbewuste communisten, die het voortouw hadden genomen in de verzetsstrijd, vonden dat ze te weinig in de melk te brokkelen hadden.

Het volk stond achter hen. Als het op een gewapende strijd zou uitdraaien, zou links als overwinnaar uit de bus komen, vermoedde Churchill.

Om de dreiging van een communistische machtsovername weg te nemen, liet hij daarom op 1 december 1944 de Britse opperbevelhebber in Athene, luitenant-generaal Ronald Scobie, een bevel uitvaardigen: alle leden van de KKE en de andere communistische organisaties ELAS en EAM moesten uiterlijk op 10 december de wapens neerleggen.

De communisten waren woedend. Ze voelden zich gewantrouwd en verraden en weigerden mee te werken. Ze trokken zich terug uit de regering, eisten het aftreden van Papandreou en riepen op tot stakingen.

Daarnaast organiseerden ze een demonstratie op het Syntagma-plein voor het parlement in Athene – waar Papandreou zes weken eerder zijn overwinningstoespraak had gehouden voor de juichende Grieken.

Demonstratie loopt uit de hand

De zon straalde aan een blauwe hemel, en 3 december 1944 was de perfecte dag voor wat de communisten zelf ‘de grootste en machtigste demonstratie die Athene ooit had gezien’ noemden.

Voor Papandreou en zijn regering was de maat vol. De avond ervoor trachtten ze de demonstratie te verbieden, maar toen waren duizenden Grieken al op weg naar het Syntagma-plein.

De EAM had bussen geregeld voor mensen vanaf het platteland. Anderen waren te voet, zoals de 19-jarige Mikis Theodorakis, die zich had aangesloten bij de KKE en ELAS en in de oorlog tegen de nazi’s had gevochten.

Al vroeg op de dag klonken in Athene de protestliederen en leuzen. ‘Weg met Papandreou!’ was de favoriet van de demonstranten.

Mikis en zijn partijgenoten liepen in de voorste gelederen mee en behoorden tot de eersten die bij het parlement aankwamen.

Mikis, die na de bevrijding zijn wapens in de tuin van zijn ouders had begraven, had zich verheugd op een vreedzame demonstratie, waaruit zou blijken hoezeer de communisten de steun van het volk genoten na hun strijd tegen de Duitsers in de oorlog.

Rond 11.00 uur zag het centrum van Athene zwart van de mensen; er waren 200.000 demonstranten. Maar bij het parlement werd de weg versperd door lange rijen politie en Britse soldaten in vol ornaat.

Dit veroorzaakte tumult in de voorste gelederen, en de zenuwachtige politieagenten werden zo ver teruggedrongen dat Mikis Theodorakis en de andere voorste demonstranten door de blokkade heen konden dringen. Mensen stormden juichend langs de agenten, die als aan de grond genageld stonden.

Toen sprong een man in uniform naar voren. ‘Schiet die klootzakken neer!’ schreeuwde hij volgens een getuige, en op slag regende het kogels op de demonstranten.

Mikis wierp zich op de grond. De kreten vermengden zich met het geknal van de schoten, en toen hij opkeek, ving Mikis een glimp op van politieagenten die vanaf het dak van het parlementsgebouw op de menigte schoten.

De mensen om hem heen vluchtten alle kanten op. Door de rook van de schoten kon Mikis weinig zien. Het was één grote chaos. Toen het schieten stopte, zag hij lijken op het plein liggen.

Gewonden lagen schreeuwend op de grond. Het asfalt zat onder het bloed. Hij rende snel het plein over, waar mensen probeerden de doden en gewonden in veiligheid te brengen, in de richting van het politiebureau.

Hier stonden officieren en Britse soldaten in een rij klaar met machinegeweren, die op Mikis waren gericht. Hij verstijfde en zag tot zijn schrik weer mensen het plein op gaan.

De demonstratie was zo groot dat de duizenden mensen die achteraan liepen, geen idee hadden welk bloedbad zich vóór hen afspeelde. Mannen, vrouwen en kinderen kwamen van alle kanten en begonnen nieuwe leuzen te scanderen.

Vervolgens openden de politie en Britse soldaten wederom het vuur. Mikis sloeg vlug een zijstraat in, vluchtend voor de kogels, maar stuitte op twee soldaten die hem tot bloedens toe sloegen.

Aangeslagen haastte hij zich naar huis met één gedachte in zijn hoofd: wraak. Hij groef zijn wapens op in de tuin en op de terugweg naar het Syntagma-plein zag hij dat anderen hetzelfde idee hadden gehad: overal verschenen burgers met wapens.

De kogels knalden door de straten en het plein voor het parlement leek wel een oorlogsgebied. De Dekemvriana (decemberrellen) waren begonnen.

Oude spanningen laaien op

Niemand kon weten dat de demonstratie op 3 december zou uitdraaien op een bloedbad met zeker 28 doden en meer dan 200 ernstig gewonden.

De dag erna zagen de Britten geen andere uitweg dan de noodtoestand uit te roepen in Athene.

Luitenant-generaal Scobie zorgde ervoor dat de verklaring overal kwam te hangen in de Griekse hoofdstad, die gebukt ging onder de stakingen.

Treinen en bussen stonden stil, de fabrieken, winkels en banken waren dicht, overheidskantoren en instituten waren leeg. Maar de stad was niet verlaten, want her en der klonken nog salvo’s.

Leden van de regeringsgezinde EDES sloten zich bij de rechtse militante Organisatie X aan op het Omonia-plein, en vielen een optocht aan van duizenden mensen die rouwden om de doden van de dag
tevoren.

Ze zwaaiden met gescheurde kledingstukken die rood waren van het bloed van de doden, en ze werden begeleid door gewapende ELAS-leden.

Zodra de stoet het Omonia-plein had bereikt, begonnen leden van de EDES en Organisatie X in de menigte te schieten. De ELAS-leden schoten direct terug en binnen een paar minuten brak er chaos uit.

Mensen zochten hun toevlucht in deuropeningen en winkels. Tegen de tijd dat de schietpartij eindelijk was geluwd, waren er 40 doden en 70 gewonden te betreuren.

Tegelijkertijd bleek dat de ELAS die dag 22 politiebureaus had bezet, met meerdere doden tot gevolg, en het was voor iedereen duidelijk dat de situatie volledig uit de hand liep.

Niemand probeerde echter de strijd te stoppen. Op 5 december zond Churchill zelfs het volgende bericht naar Scobie.

‘Aarzel niet om te schieten op iedere gewapende man in Athene die zich tegen de autoriteiten keert. Het is het beste om bloedvergieten te voorkomen, maar schuw het indien nodig niet.’

Papandreou was geschokt en dreigde zijn post te verlaten. Maar Churchill wilde daar niets van horen. ‘Dwing Papandreou zijn plicht te doen,’ beval hij kwaad de Britse ambassadeur in Athene.

‘Als hij aftreedt, moet hij opgesloten worden tot hij bij zinnen komt.’

Studenten worden aangevallen

Naast 11.500 Griekse regeringstroepen, 70 tanks en 68 gepantserde voertuigen had luitenant-generaal Scobie minstens 4500 soldaten, die zelfs de kleinste opstootjes keihard neer moesten slaan alsof het oorlog was.

De soldaten, die zich door de Grieken oneerlijk behandeld voelden nadat ze hen hadden geholpen in de strijd tegen de nazi’s, lieten het zich geen twee keer zeggen.

Diezelfde middag brak een Engelse tank vol soldaten door de ijzeren poort van de technische universiteit, waar een groep studenten zich verschanst had onder vlaggen van de ELAS.

De soldaten sprongen uit hun tank en drongen de gebouwen binnen, waar ze op alles en iedereen schoten, al waren de studenten zelf geenszins gewapend.

De brute interventie van de Britten in Athene stuitte op massale kritiek in hun thuisland. The Times merkte op dat ‘de waarheid helaas is dat gewapende Britse troepen die het bloedvergieten hadden moeten voorkomen, nu diep verwikkeld zijn in een Griekse burgeroorlog’.

De oppositiepartij Labour nam publiekelijk afstand van de manier waarop de regering met de situatie omging en riep op 8 december op tot een debat in het Lagerhuis, waar het er hard aan toe ging.

Maar Churchill hield zijn poot stijf. De democratie in Griekenland moest en zou zegevieren. En dat was alleen mogelijk door de communisten weg te vagen.

‘In Athene is ons uitgangspunt – zoals overal elders ter wereld – geen vrede zonder overwinning,’ sprak hij.

Guerrilla’s zorgen voor problemen

Terwijl Churchill in Londen onder vuur lag, woedden de gevechten in de straten van Athene. Nergens wisten burgers of soldaten zich veilig, en elk gebouw kon plotseling worden beschoten.

Eerst hadden de communisten de overhand. Aan de frontlinie bevond zich het verzetsleger van de ELAS, dat het opnam tegen de regeringstroepen, de Britten en de rechtse verzetsgroepen.

Het werd gesteund door duizenden EAM-leden, van wie sommigen zelf vochten en anderen optraden als informant en de soldaten benodigdheden brachten.

De ELAS bracht vlug 12.000 veteranen van de partizanenoorlog op de been, die nog geen twee maanden eerder in de bergen hadden gevochten tegen de Duitsers.

De ELAS-leden waren gewend aan oorlog zonder regels, en de Britten maakten al snel kennis met de trucs die de Grieken op de nazi’s hadden losgelaten.

Zo droegen veel ELAS-troepen geen uniform, en sluipschutters in burger beschoten de Britten vanaf daken om daarna spoorloos in appartementen en huizen te verdwijnen.

Mooie jonge vrouwen riepen naar de Britse soldaten vanaf balkons, maar als die naderden, werden ze neergeschoten door sluipschutters die achter de rokken van de vrouwen zaten.

Luitenant-generaal Scobie besefte al snel dat de strijd lang niet zo eenvoudig was als Churchill had gehoopt.

‘In deze situatie zijn onze troepen niet in staat Athene te bezetten. We moeten woonwijken bombarderen zonder rekening te houden met burgerslachtoffers,’ zei hij tegen zijn regering.

Scobie zorgde ervoor dat het centrum van Athene onder Britse controle bleef door onder meer paratroepers neer te laten op belangrijke knooppunten. Hij plaatste ook troepen op de Akropolis, waar ze beste overzicht hadden over de stad en de ELAS-troepen.

Maar de rest van de hoofdstad was in communistische handen, evenals de havenstad Piraeus en veel voorsteden van Athene.

Op 12 december ontving luitenant-generaal Scobie een verzoek om een staakt-het-vuren van de communisten. Hierin stelden ze dat hun belangrijkste tegenstander de Griekse regering was.

Als de regeringstroepen ophielden, zou de ELAS zich terugtrekken uit Athene. Maar Churchill was onvermurwbaar. ‘Het belangrijkste doel is winnen van de EAM. De strijd staken is secundair.’

Geen wapenstilstand dus. In plaats daarvan liet Churchill versterkingen naar Athene komen in de vorm van soldaten, wapens en vliegtuigen. Op 16 december waren de Britse troepen in Griekenland uitgegroeid tot 80.000 man.

Het machtsevenwicht verschuift

Tijdens de hevige gevechten waren alle straten van Athene potentieel gevaarlijk, en zelfs burgers die probeerden om uit de conflicten te blijven, werden tot het uiterste gedreven.

Door de voortdurende stakingen waren elektriciteit, gas en water afgesloten, en hongersnood en ziekten sloegen toe onder het volk.

De ELAS voerde dagelijkse invallen uit op haar grondgebied van Athene, en wie regeringstroepen, Britten of leden van de EDES en Organisatie X verborg, liep het risico op marteling en executie.

Deze onmenselijke omstandigheden troffen ook de communisten zelf: ze hadden weinig voedsel en wapens en werden steeds verder teruggedrongen door de Britten.

De ELAS had wel veel wapens, en tot de zwaarste in zijn arsenaal behoorden 57 antitankgeweren en 81 mortieren. Maar nu de communisten met het Britse leger te maken kregen, konden ze weinig uitrichten.

Spitfires en Beaufighters voerden precisieaanvallen uit op communicatielijnen en versterkte posities, en Wellington-bommenwerpers vernietigden gebouwen van de communisten.

In totaal vlogen de Britten 1600 missies tijdens de decemberrellen. Maar vooral de vele Sherman-tanks waren voor de Britten belangrijk om de macht in Athene te kunnen grijpen.

De tanks waren absoluut onmisbaar in de straatgevechten, en bij de aanblik alleen al sloegen partizanen vaak op de vlucht, nog voordat de strijd begonnen was.

Tegen kerst verloren de communisten gemiddeld 54 man voor iedere straat die ze probeerden te bezetten.

Dergelijke verliezen konden ze zich op de lange duur uiteraard niet meer veroorloven, en op 20 december werd het duidelijk dat het partizanenleger van ELAS niet tegen de Britse troepen was opgewassen.

Maar de communisten gaven zich nog steeds niet over, en in Londen zagen maar weinig mensen het nut in van de Britse rol in de crisis.

Midden in de strijd tegen nazi-Duitsland werden duizenden soldaten naar Griekenland gestuurd, dat nota bene niet eens meer bezet was.

De politiek zette Churchill stevig onder druk, en op 25 december 1944 moest hij naar Athene om een vredesverdrag te sluiten.

Niemand wil akkoord sluiten

In de ochtend van 26 december 1944 kwam Churchill in de havenstad Piraeus aan, terwijl in de verte artilleriegranaten dreunden.

Het was een riskante missie, maar toen de premier vanaf de kade vier Britse Beaufighters boven Athene rond zag vliegen die hun raketten afvuurden, zag hij het zonnig in.

Overal werd hij begroet door Britse soldaten die woedend waren op de kritiek van de pers op hun inspanningen, en die het roerend eens waren met hun premier dat de communisten moesten worden weggevaagd.

De onderhandelingen vonden plaats in Hotel Grande Bretagne in het licht van enkele petroleumlampen. Alle Griekse partijen en de EAM en ELAS waren aanwezig.

Maar al snel werd duidelijk dat geen enkele partij bereid was een compromis te sluiten. De Britten wilden dat de communisten hun wapens neerlegden en Athene verlieten, terwijl de KKE, EAM en ELAS een flinke rol in de nieuwe Griekse regering opeisten.

Na twee dagen keerde Churchill onverrichter zake terug – maar met het gevoel dat de overwinning binnen bereik was.

Strijd kost duizenden levens

De communisten wilden de moed erin houden, maar na een fel Brits offensief op 3 januari 1945 moesten ze de nederlaag accepteren en zich terugtrekken uit Athene.

Op hun terugtocht namen ze 15.000 mensen mee, vooral burgers die met anticommunistische groeperingen sympathiseerden.

Die gijzelaars moesten een rol spelen bij de vredesbesprekingen, maar 4000 stierven door executie, uitputting en honger voordat het akkoord op 12 februari werd ondertekend.

Zouden de communisten de wapens neerleggen, dan konden ze rekenen op snelle parlementsverkiezingen, amnestie voor politieke misdrijven en vrijheid van meningsuiting.

Twee dagen later vloog Churchill naar Athene terug, waar hij bij het parlement 25.000 Grieken toesprak.

‘De dagen worden lichter, het donker verdwijnt. Een fantastische toekomst wacht uw land. Ik ben trots op het Britse leger dat deze onsterfelijke stad heeft verdedigd tegen geweld. De vrijheid, welvaart en het geluk van het Griekse volk zijn erg belangrijk voor ons in Groot-Brittannië,’ benadrukte Churchill.

De volgende dag vloog hij naar Egypte en liet hij een Griekenland achter dat, na 33 dagen van bloedvergieten en 17.000 doden, sterker verdeeld was dan ooit.

In 1946 mondde de spanning in een drie­jarige burgeroorlog uit en moesten Mikis Theodorakis en andere communisten weer voor medezeggenschap vechten. Mikis werd opgepakt en gemarteld, maar werd later een beroemd componist die onder meer de muziek schreef voor de film Zorba de Griek uit 1964.