Krijgsheren veranderen Japan in militaire dictatuur

Na een regenachtige nacht komt de zon op boven de heuvels van Sekigahara, een stad op Honshu, het grootste eiland van Japan. In het ochtendlicht staan de legers van Ieyasu en Mitsunari tegenover elkaar.

Aan beide kanten weten de soldaten wat hun te wachten staat – de paniek grijpt om zich heen.

Het is 21 oktober 1600 – de dag die de geschiedenis van Japan voorgoed zal veranderen.

Oost tegen west

Ishi­da Mitsunari, aanvoerder van het Westelijke Leger, heeft 80.000 soldaten opgesteld. Ze staan met hun rug naar een berghelling, waardoor ze gemakkelijk de aanval kunnen inzetten op het Oostelijke Leger – dat geleid wordt door Tokugawa Ieyasu.

Mitsunari weet echter niet dat sommigen van zijn generaals een stuk minder loyaal zijn dan hij denkt.

Zodra de mist is opgetrokken, zet het Oostelijke Leger een frontale aanval in en al gauw kleuren de rijstvelden rood van het bloed.

Een generaal van het Westelijke Leger, Kobayakawa Hideaki, volgt de strijd vanaf een heuvel. Hij wordt verscheurd door twijfel – zal hij echt overlopen naar de andere kant?

Pas als zijn mannen door de troepen van generaal Ieyasu onder vuur worden genomen, neemt hij zijn besluit – hij rebelleert. De verwarring op het slagveld is totaal. Ook andere generaals van het Westelijke Leger laten Mitsunari in de steek en lopen over. Door dit verraad worden de restanten van het Westelijke Leger verslagen en verdreven.

Vanaf die dag is de Tokugawa-clan heer en meester over Japan. In maart 1603 wordt Tokugawa Ieyasu benoemd tot shogun – een soort oppergeneraal die machtiger is dan de keizer.

Meer dan twee eeuwen lang regeert de clan van Tokugawa Ieyasu over een welvarend, maar geïsoleerd land, terwijl de rest van de wereld voor de deur staat te dringen en naar binnen wil.

Keizersfamilie is goddelijk

Net als in Europa zijn er maar weinig schriftelijke bronnen uit de begindagen van Japan. Ongeveer 2000 jaar geleden beschreven de Chinezen hun vreemde oosterburen uit het land Wo – een woord dat ‘klein en wreed’ betekent.

De oudste Japanse teksten over hun eigen land dateren uit de 8e eeuw n.Chr. Daarin wordt beschreven hoe de eerste keizer, Jimmu Tenno – een nazaat van zonnegodin Amaterasu –, in 660 v.Chr. vanuit de godenwereld naar Japan kwam en een lange dynastie stichtte. Maar feit en fictie lopen hier nogal door elkaar.

Pas vanaf de 6e eeuw n.Chr. vertellen historische bronnen over het ontstaan van een Japans rijk op het eiland Honshu. De contacten met China en Korea waren bepalend voor de politieke en culturele ontwikkeling van Japan, ook omdat zij het boeddhisme naar Japan brachten.

De titel shogun werd voor het eerst gebruikt in de 8e eeuw. De keizer van Japan voerde toen oorlog tegen de emishi en de ainu, twee stammen uit het noorden van Japan. De expedities tegen deze stammen werden geleid door een generaal met de titel seii taishogun, wat ongeveer ‘grote legerleider die de barbaren verslaat’ betekent.

Samoerai grijpen de macht

Rond het jaar 1000 nam de macht van de keizer af en brak er een machtsstrijd uit onder de lokale vorsten.

Dit gecompliceerde conflict – vol met oorlogen, samenzweringen en verraad – zou meer dan 500 jaar duren. De strijd werd aangevoerd door de samoerai – een krijgersklasse die in de Japanse middeleeuwen steeds meer macht had gekregen.

Zij militariseerden het land en zorgden ervoor dat het bestuur in handen kwam van militaire leiders met de titel shogun. Tussen 1192 en 1868 werden in Japan drie shogunaten gesticht, waarbij de macht na de dood van de leider altijd in handen van de familie bleef.

Het eerste shogunaat ontstond na een oorlog tussen de machtige clans Taira en Minamoto. Tijdens een zeeslag in 1185 bij Dan-no-ura (bij de eilanden Honshu en Kyushu) behaalde de Minamoto-clan een verpletterende overwinning. Een paar jaar later, in 1192, dwong samoerai Minamoto no Yoritomo de keizer om hem tot shogun te benoemen.

Yoritomo vestigde zich in Kama­kura, en zijn shogunaat wordt daarom ook het Kamakura-shogunaat genoemd. De keizer bleef aan het hof in Kioto wonen, maar had naast zijn ceremoniële functie geen enkele politieke macht meer.

Storm voorkomt Mongoolse invasie

In de tijd van de shogun werd de Japanse regering officieel bakufu genoemd, wat letterlijk ‘tentenregering’ betekent. Er werd een feodaal systeem ingevoerd met helemaal bovenaan de shogun en daaronder een aantal krijgsheren – de zogenoemde daimio – die allemaal hun eigen gebied bestuurden.

De grootste bedreiging voor het Kamakura-shogunaat waren de Mongolen, die onder leiding van Koeblai Khan de macht hadden gegrepen in China.

In 1274 en 1281 probeerden de Mongolen Japan binnen te vallen, maar beide keren werd hun vloot getroffen door een vreselijke storm – een kamikaze (goddelijke wind) – waardoor Japan werd gered.

Het woord kami­kaze kreeg tijdens de Tweede Wereldoorlog een heropleving en wordt sindsdien gebruikt om Japanse zelfmoordpiloten aan te duiden.

Het Kamakura-shogunaat ontsnapte aan de invasie van de Mongolen, maar kwam in 1333 toch ten val. Toen greep samoerai Ashikaga Takauji de macht en hij stichtte het tweede shogunaat. Net als zijn voorganger lukte het hem echter ook niet om alle machtswellustige lokale vorsten aan zich te onderwerpen.

In de 15e eeuw nam de onrust toe, wat leidde tot een enorme burgeroorlog, de Onin-oorlog van 1467 tot 1477. Deze periode tot aan het midden van de 16e eeuw wordt sengoku genoemd – wat grofweg ‘de strijdende staten’ betekent.

Portugese schepen bereiken Japan

Het was een roerige tijd vol met conflicten tussen wisselende allianties van de meer dan 200 daimio in het land. Toch was dit ook een periode van grote culturele en economische groei.

In 1543 ging een vreemd schip voor anker buiten Kyushu, het zuidelijkste en op twee na grootste eiland van Japan. Het kwam uit Portugal en zou een ongeëvenaarde impact hebben op de politieke en culturele ontwikkeling van Japan.

Niet veel later kwamen de eerste christelijke Europeanen naar Japan. En zij namen niet alleen een nieuwe religie met zich mee, maar ook kennis over verre landen en nieuwe handelswaar. Dit bracht beroering teweeg in Japan, en de machthebbers waren bang voor de veranderingen die de komst van de Europeanen zou inluiden.

Het Ashikaga-shogunaat kwam ten einde toen Ashikaga Yoshiaki in 1573 uit Kioto werd verbannen, zijn haar afschoor en een boeddhistische monnik werd. In eerste instantie werd het opperbevel overgenomen door de sterke krijgsheer Oda Nobunaga, maar nadat die werd vermoord, regeerde zijn voormalige generaal Toyotomi Hideyoshi het land met ijzeren vuist.

Hideyoshi was echter van eenvoudige komaf en kon dus nooit shogun worden. Daarom noemde hij zich kampaku, landsregent. Toyotomi Hideyoshi deed bovendien een dappere poging om Korea te veroveren, maar zijn missie mislukte.

Machtige krijgsheer wordt shogun

Toyotomi Hideyoshi ging ervan uit dat zijn familie ook na zijn overlijden aan de macht zou blijven, maar toen hij stierf, brak er een hevige machtsstrijd los.

De voornaamste uitdager was de krijgsheer Tokugawa Ieya­su. Die had niet meegedaan aan de mislukte invasie van Korea, maar wel een machtscentrum opgebouwd in het oosten, in de stad Edo op Honshu – het huidige Tokio.

Na zijn overwinning op de tweede man van Toyotomi Hideyoshi, Ishida Mitsunari, tijdens de Slag bij Sekigahara werd Ieyasu in 1600 de onbetwiste leider van Japan. In 1603 werd hij daarom door de keizer tot shogun benoemd.

In zijn regeringsperiode veranderde Japan van een door oorlogen en chaos geteisterd land in een streng gecontroleerde militaire staat, zonder interne conflicten.

Tegelijkertijd ontstond er een klassenmaatschappij van samoerai, kooplieden, boeren, handwerkers en een verachte onderklasse. De enigen die nog wapens mochten dragen in het nieuwe Japan, waren de samoerai.

Omdat hij de 60 al gepasseerd was, droeg Tokugawa Ieyasu zijn officiële titel als shogun over aan zijn zoon. In de praktijk bleef hij het land echter op de achtergrond regeren.

Hij hield zich met name bezig met de buitenlandse politiek, die inmiddels niet meer alleen ging over de relatie met China en Korea, maar ook met handelsnaties zoals Portugal, Spanje, Nederland en Engeland.

Hij verwelkomde de handel en stond in het begin zelfs missionarissen toe – maar niet veel later veranderde hij van mening.

Hij ging het christendom steeds meer als een bedreiging zien, zeker toen binnenlandse groeperingen zich tot deze ‘merkwaardige’ religie gingen bekeren. En dus begon hij de verspreiding van het christendom aan banden te leggen.

Afgesloten van de buitenwereld

Tokugawa Ieyasu’s opvolger zette dit beleid voort: hij legde de overzeese handel stil, zette buitenlanders het land uit, verbood het christendom en liet christenen executeren. Ook de Japanners zelf mochten het land niet meer uit.

Halverwege de 17e eeuw was het christendom in Japan volledig weggevaagd en was het land geheel afgesloten van de rest van de wereld. Iedereen die het land toch in wilde komen, of Japanners die het land probeerden te verlaten, konden zelfs de doodstraf krijgen.

Contact met het buitenland was alleen nog toegestaan vanuit de officiële handelshavens. Dit isolatiebeleid werd in Japan ook wel sakoku genoemd, ‘het gesloten land’.

Het uiteindelijke doel van het shogunaat was een stabiele machts­piramide, een samenleving waarin iedereen zijn plek kende en werd voorkomen dat krijgsheren weer met elkaar in conflict kwamen.

Ondanks alle handelsbeperkingen met het buitenland bloeide de economie in Japan op. De reden hiervoor was dat de landbouw veel efficiënter werd – en dat Japanse handwerkers en kooplieden steeds beter werden.

De handel werd betaald met muntgeld, maar ook met rijst. Hierbij werd de maat koku gebruikt: de hoeveelheid rijst die één persoon per jaar at – circa 180 liter.

Ook met de cultuur ging het goed en veel dingen waar Japan nu nog steeds om bekendstaat – bijvoorbeeld haiku’s en houtblokschilderingen – werden in de Tokugawa-periode ontwikkeld.

Controle garandeert loyaliteit

De elite was afkomstig uit de loyaalste krijgsherenfamilies – en aan welke kant ze stonden tijdens de Slag bij Sekigahara speelde ook een rol. De meeste status hadden de families Owari, Kii en Mito en zij leverden ook de nieuwe shogun als de hoofdclan was uitgestorven.

Er werd een speciaal controlesysteem ontwikkeld dat deze krijgsheren dwong om in Edo te wonen en werken.

Volgens een wet uit 1636 moesten ze daar vier maanden per jaar wonen. Ook nam de shogun een aantal gijzelaars uit de machtigste families in de hoofdstad, om te voorkomen dat die tegen hem gingen samenzweren.

Maar in de loop van de 18e eeuw ging het een stuk minder goed in Japan. Het economische systeem was hard voor de krijgsheren, die niet genoeg geld kregen om hun status in stand te houden.

Het gebrek aan oorlogen veroorzaakte een crisis onder de samoerai: hun hele leven was gewijd aan hun militaire opleiding, maar waarschijnlijk zouden ze nooit de kans krijgen om die te gebruiken.

Veel samoerai eindigden daarom als ambtenaar en droegen hun wapens alleen nog ceremonieel.

Andere kozen voor een eenvoudig bestaan als boer. Het aantal ronin, samoerai zonder meester, nam sterk toe en velen van hen belandden zelfs in de criminaliteit. Ook de boeren waren ontevreden.

Afspraak onder militaire dreiging

Japan kon dus weinig weerstand bieden toen vier Amerikaanse oorlogsschepen onder leiding van Matthew C. Perry op
8 juli 1853 aanmeerden in Tokio.

Perry was op de hoogte van de situatie in Japan en ging ervan uit dat het nodige machtsvertoon en de nieuwste wapentechnologieën uit de VS het shogunaat zouden overtuigen om samen te werken.

Met grote tegenzin accepteerden de Japanners een brief van de Amerikaanse president en toen Perry in februari 1854 terugkwam, waren ze bereid om de eisen die de Amerikaanse president in zijn brief had gesteld te aanvaarden.

Niet veel later werd het zogenoemde Kanagawa-verdrag ondertekend, wat inhield dat een aantal havensteden werd opengesteld voor handel met het buitenland. Perry was erin geslaagd om met diplomatie en militaire overmacht de poorten tot het gesloten land te openen.

Shogunaat stort in

Japan kreeg te maken met ingrijpende veranderingen, maar onenigheid over de toekomst resulteerde in de eerste burgeroorlog in meer dan 200 jaar.

In de jaren 1860 braken er gevechten uit tussen het leger van het shogunaat, dat achter het regime stond, en tegenstanders die hervormingen wilden doorvoeren en Japan wilden openstellen voor het buitenland.

Ook andere landen mengden zich in het conflict. Verrassend genoeg kregen zij van twee eeuwenoude instituties – de keizer en de samoerai – steun om Japan te moderniseren.

In 1867 droeg de laatste shogun van Japan, Tokugawa Yoshinobu, de macht over aan keizer Meiji. Een jaar later begon de zogenoemde Meiji-restauratie – een reeks ingrijpende politieke, sociale en economische hervormingen. De stad Edo werd de nieuwe hoofdstad van Japan en kreeg de naam Tokio.

Japan werd uiteindelijk een belangrijk industrieland, waar de militaire klasse nog steeds de macht had. Na de Tweede Wereldoorlog groeide Japan uit tot een belangrijke speler op het wereldtoneel.

Op sommige punten doet het Japanse politieke beleid nog steeds denken aan de isolatiestrategie van het Tokugawa-shogunaat.

Ondanks de internationale globalisering is de immigratie naar Japan minimaal, hoewel de bevolking steeds verder vergrijst en afneemt. Op dit moment is slechts twee procent van de inwoners van buitenlandse afkomst.