In de 14e eeuw zetten grote veranderingen de Europese handel met de Arabische wereld en het Verre Oosten op zijn kop. Door de val van het Mongoolse Rijk werden de Aziatische wegen onveilig voor reizigers, en de Ottomanen en Venetië controleerden de toegang tot de Middellandse Zee.
Daarom besloot de Portugese prins Hendrik de Zeevaarder een zeeweg naar Azië te zoeken. Door om Afrika heen te varen, kon hij tussenhandel vermijden en zijde, specerijen en andere gewilde producten uit het Oosten rechtstreeks naar Portugal brengen.
Hendrik stuurde circa 80 expedities naar de westkust van Afrika. De zeevaarders bouwden er forten en handelsstations, met goud en slaven als meest lucratieve waren.
Na de dood van Hendrik de Zeevaarder in 1460 zocht Portugal verder naar een zeeweg naar Azië. In 1488 rondde de ontdekkingsreiziger Bartolomeu Dias als eerste Europeaan de zuidpunt van Afrika, Kaap de Goede Hoop.
10 jaar later ging Vasco da Gama aan land in Calicut, nu Kozhikode, aan de westkust van India.
En daar lieten de Portugezen het niet bij. In 1500 bereikte de zeevaarder Pedro Álvares Cabral Brazilië. Portugal, dat toen een bevolking had van circa 2 miljoen mensen, was een wereldrijk geworden.
Het karveel haalde 6 knopen en was daarmee twee keer zo snel als andere schepen uit die tijd.
1. Schip kon lange reizen aan
In de middeleeuwen moesten Europese zeelui dicht bij de kust blijven. De schepen uit die tijd waren met een kleine, platboomde romp en één vierkant razeil kwetsbaar en lastig te manoeuvreren.
Dat maakte ze ongeschikt voor open zee. Zeevaart werd pas mogelijk toen Portugese scheepsbouwers in de 15e eeuw het karveel ontwikkelden.
Dit schip was klein en wendbaar en kon met zijn driehoekige Latijnse zeilen tegen de wind in varen – ideaal voor lange reizen.
2. Ligging gaf voorsprong
Anders dan Spanje, Italië en Griekenland had Portugal geen directe toegang tot de handelsroutes via de Middellandse Zee. Daarom richtte het land zich op de open zee.
Dankzij de zeevaart had Portugal een wereldwijd handelsnetwerk. In de tijd van de eerste reizen naar de Afrikaanse westkust verdienden koningen en kooplui kapitalen aan goud, slaven en specerijen.
Portugal was in de 16e eeuw het centrum van een wereldwijd handelsnetwerk.
De inkomsten werden deels gebruikt voor meer expedities.
Emanuel I, koning van 1495 tot 1521, werd door de overzeese handel zo rijk dat de Franse koning Frans I hem met nauwverholen jaloezie de bijnaam le roi épicier, koning-kruidenier, gaf.
Op het astrolabium staat het Portugese wapen.
3. Astrolabium gaf richting aan
Betrouwbare navigatie is onontbeerlijk voor reizen op volle zee, waarbij je je niet kunnen oriënteren aan de hand van herkenningspunten op het land.
De Portugezen gebruikten een astrolabium, een instrument met een gradenschaal en een liniaal, waarmee je de hoogte van hemellichamen en zo de positie van het schip kon berekenen.
Het instrument werd door de Arabieren ontwikkeld, destijds van hout, en naar het Iberisch Schiereiland gebracht. Hier gingen instrumentmakers het van metaal maken, dat tegen lange zeereizen bestand was.
De Portugezen gebruikten al in 1502 astrolabia van metaal, zo blijkt uit vondsten uit een scheepswrak bij Oman. Het is het oudste instrument ter wereld in zijn soort.
4. Vrede zorgde voor genoeg geld
In de 15e eeuw werden veel grote Europese zeemachten in beslag genomen door oorlogen en conflicten.
De Turken hadden het aan de stok met Italië en Oostenrijk, Engeland en Frankrijk vochten de Honderdjarige Oorlog uit en de Spanjaarden probeerden hun land op de moslims te heroveren.
Maar in Portugal heerste vrede. Daardoor kon het land veel tijd en geld investeren in expedities.
De Portugese kaarten waren geavanceerd. Zo gaven ze de overheersende windrichting aan.
Meer over Portugese ontdekkingsreizigers
- Roger Crowley: Conquerors: How Portugal Forged the First Global Empire, Random House, 2015
- Daniel J. Boorstin: The Discoverers, Vintage, 1985