Wie bracht Mozart om?

Rouwstoet naar onbekend graf

Twee dagen later begaf de begrafenisstoet zich naar de St. Marx-begraafplaats ten zuiden van Wenen. Joseph Deier, die een herberg langs de weg runde, vertelde hoe het tegelijkertijd regende en sneeuwde:

‘Het was alsof de natuur boos was dat zo weinig mensen de componist op zijn laatste reis vergezelden: slechts enkele vrienden en drie vrouwen.’

Mozarts weduwe was niet onder de rouwenden; ze zou op zijn van verdriet. In plaats daarvan had Constanze een gedicht voor haar man geschreven, dat eindigde met de woorden:

‘Negen jaar waren we met elkaar verbonden door de meest liefdevolle banden, die hier op aarde nooit zijn verbroken. O, kon ik me maar snel voor altijd bij je voegen.’

Bij de stadspoort stormde het zo hard dat de stoet moest omkeren. De koetsier van de rouwwagen bracht de componist in zijn eentje naar het graf. Mozarts kist werd met die van vier anderen ter aarde besteld.

Dit nieuwe gebruik was een van de vele ideeën van keizer Jozef; voortaan waren privégraven voorbehouden aan de rijksten van het land, en daar hoorde Mozart niet bij.

Enkele dagen later bevestigde een bericht in de krant Der heimliche Botschafter een gerucht dat al lang de ronde deed in de Oostenrijkse hoofdstad – Mozart was bankroet:

‘De weduwe van een man voor wie heel Europa grote bewondering had, gaat samen met haar hongerige kinderen onder een zware schuld gebukt. Een ambtenaar gaf haar 10 gulden als onderpand voor Mozarts horloge, zodat hij begraven kon worden.’

Kort daarna kopte een Berlijnse krant: ‘Mozart is overleden. Omdat het lichaam na de dood opzwol, is het vermoeden gerezen dat hij vergiftigd werd.’ De kiem van een moordtheorie was gelegd.

De verstandige Constanze

Wolfgang Amadeus en Constanze Weber leerden elkaar 15 jaar eerder kennen. Destijds kwam hij naar het huis van de muzikant Franz Weber om haar oudere zus Aloysia het hof te maken.

Maar zij wees hem af en de jonge componist verliet het huis met een gebroken hart.

Een paar jaar later probeerde Mozart het nog eens. Nu was Constanze het object van zijn stormachtige emoties, en zij zei ja.

In een brief aan zijn vader Leopold schreef Mozart dat Constanze in het gezin Weber ‘de martelaar was en de warmste, wijste en – kortom – de beste van het stel. Ze heeft het hele huishouden op zich genomen.’

Volgens Mozart was zijn 20-jarige liefje geen schoonheid. Hij vatte haar samen als ‘twee kleine, zwarte ogen en een mooi figuur’.

Constanzes grootste kracht was haar verstand, vertelde een verrukte Mozart: ‘Ze is verre van verkwistend. Het meeste wat een vrouw nodig heeft, maakt ze zelf, en ze doet haar eigen haar.’

Vader Leopold, die vanaf het begin tegen de verbintenis was, kon niet ontkennen dat Constanze zeer spaarzaam was.

Na een familiediner bij de pasgetrouwden merkte hij op dat ‘de maaltijd overdadig noch karig was. Wat eten en drinken betreft is het huishouden zeer zuinig.’

Geld verdwijnt als sneeuw voor de zon

Mozart was juist het tegenovergestelde. Constanze ontdekte al snel dat haar nieuwbakken man geen verstand van geld had.

Hij leefde boven zijn stand en om zijn weelderige levensstijl te kunnen financieren, schreef hij bedelbrieven aan vrienden en kennissen.

Het geld ging naar een appartement dat 500 gulden per jaar kostte – een jaarinkomen van een ambtenaar aan het hof. Sommige jaren ging ruim de helft van Mozarts inkomen naar de huur.

Hij richtte ook een grote slaapkamer met een dure biljarttafel in en schafte zelfs een koets met zes paarden aan.

Toen iemand hem erop wees dat een zesspan alleen gepast was voor een vorst, grijnsde hij: ‘Ja, als het paarden waren. Maar dit zijn maar pony’s en daar zijn geen regels voor!’

Verder was Mozart dol op juwelen, dure kleding en gokken. De wanhopige Constanze kon alleen maar toekijken hoe de toch al karige inkomsten van haar man over de balk werden gesmeten.

Maar Mozart legde zijn vrouw uit dat zijn kwistigheid strategisch was. ‘Je moet nooit eenvoudig lijken – dat is het belangrijkste – anders maak je geen schijn van kans. De brutaalste heeft de grootste kans op succes!’

Maar die kans liet op zich wachten, zag Constanze. Het gezin Mozart moest de eindjes aan elkaar knopen.

Zware jaren in huize Mozart

Tot overmaat van ramp viel Mozarts muziek niet erg meer in de smaak; die was veel te geavanceerd geworden voor het Weense publiek.

Al na de première van de opera Die Entführung aus dem Serail in 1782 waarschuwde keizer Jozef: ‘Het is te mooi voor onze oren, mijn beste Mozart! En met ontzettend veel tonen!’

Net als het publiek gaf Constanze de voorkeur aan ‘de jonge Mozart’ met zijn verleidelijke melodieën, die heel Wenen lieten meeneuriën.

De composities waren niet alleen een kwestie van smaak, maar ook van geld. Veel van Mozarts inkomsten kwamen van uitgevers die bladmuziek verkochten aan Europese muziekliefhebbers – en die deden moeilijk.

Uitgever Franz Anton Hoffmeister verzocht Mozart om aan de wensen van de klant te denken.

‘Als ik niets verdien, kan ik je muziek niet meer uitgeven,’ zei Hoffmeister, maar Mozart weigerde meer populaire muziek te schrijven:

‘Misschien verdien ik er niets aan, misschien zal ik honger lijden, maar het kan me niet schelen!’

Het zat Constanze niet erg mee in het leven. Naast geldnood kreeg het jonge echtpaar nogal wat voor de kiezen. Hun eerste kind stierf slechts twee maanden oud aan dysenterie.

In 1784 kwam Karl Thomas gezond ter wereld, maar de drie kinderen daarna stierven allemaal jong.

Met al dat verdriet begroef Mozart zich in het werk. Constanze daarentegen moest proberen het gezin bij elkaar te houden – al was ze geregeld zwanger en werd ze geplaagd door kwalen.

Zo kreeg ze etterbuilen op haar benen, waardoor ze moeilijk kon lopen. Toch liet ze zich niet kisten, hoewel ze meestal niet wist hoe ze de huur nu weer moest betalen.

Toen het water haar aan de lippen stond, moest Constanze haar sieraden belenen. Iedereen zou het begrijpen als ze haar huwelijk zat zou zijn.

Ontrouw en jaloezie

In de zomer van 1791 was Constanze weer zwanger. Het was de zesde keer in slechts acht jaar en zoals zo vaak was ze er beroerd aan toe.

Mozart stuurde haar, zoals bij eerdere gelegenheden, naar het Duitse kuuroord Baden. En deze keer kreeg Constanze gezelschap. Mozart stond erop dat zijn jonge assistent, Franz Süssmayr, mee zou gaan.

Constanze vond het vreemd, want Mozart was erg jaloers van aard. In zijn brieven vroeg hij zijn vrouw om aan haar moraal te denken:

‘Een vrouw moet zich altijd respectvol gedragen. Zo niet, dan beginnen mensen over haar te roddelen. Mijn liefste, vergeef me dat ik zo direct ben, maar mijn gemoedsrust en ons geluk hangen ervan af!’

Zelf was Mozart geen heilige. Na tien jaar huwelijk keek Constanze niet meer op van de geruchten over zijn ontrouw. Er was geen vrouw in Wenen die nog niet tot zijn minnares was uitgeroepen.

Mozart stak niet bepaald onder stoelen of banken dat hij sterke verlangens had. Toch beweerde hij dat hij trouw was.

En mocht hij ooit een scheve schaats rijden, dan ‘zou ik het niet voor je verbergen, want het is normaal dat een man zwicht’.

Uit Mozarts brieven blijkt dat niet alle beweringen over ontrouw uit de lucht gegrepen waren. Hij schreef aan barones Von Waldstätten:

‘Nadat ik Uwe Genade op het ballet zag met het haar zo mooi opgestoken vind ik geen rust meer! Maar helaas! Wie klopt me daar op de schouder? Wie leest mijn brieven? Ach! Ach! Ach! Mijn echtgenote!’

‘Ik weet dat ik doodga’

Terwijl Constanze in 1791 in Baden was, schreef Mozart haar bijna dagelijks, en hij liet geen gelegenheid onbenut om uit te halen naar Süssmayr, die hij ‘Snai’ en ‘mijn hofnar’ noemde.

Een brief kon eindigen met: ‘Geef Snai maar een paar flinke trappen van mij. Je kunt hem beter te veel pijnigen dan te weinig.’

Er werd geroddeld dat Süssmayr de vader was van het kind dat Constanze droeg, en Mozart zou ervan op de hoogte zijn.

Of de geruchten nu waar waren of niet, de weken in Baden met de voort­durende hoon van Mozart moeten een kwelling voor Süssmayr zijn geweest.

In de zomer van 1791 reisden de getergde assistent en de vermoeide echtgenote naar Wenen voor de bevalling. De baby kreeg de naam Franz Xaver Wolfgang en de kwestie van het vaderschap was snel opgelost.

Het geslacht Mozart had een erfelijke afwijking, waardoor de oren zichtbaar misvormd waren. Dat was zo bij Mozart – en bij zijn zoon.

Een paar maanden later vertrouwde Mozart Constanze tijdens een wandeling toe: ‘Ik weet dat ik doodga. Iemand heeft me aqua tofana (een oplossing met arseen, red.) gegeven en het exacte tijdstip berekend waarop ik zal sterven – en dus hebben ze een requiem besteld. Ik schrijf de muziek voor mijn eigen dood!’

Kort tevoren was er een mysterieuze heer in het appartement verschenen – beweerde Constanze in ieder geval later. De ernstige, in het zwart geklede man had gezegd:

‘Ik kom met een bericht van een zeer nobele heer. Iemand die hem dierbaar was, is dood. Hij wil dat je een requiem voor hem componeert.’

Mozart, die altijd krap bij kas zat, had de opdracht aangenomen en was kort daarna ziek geworden, had Constanze gemerkt. Zijn gewrichten zwollen op en hij kreeg hevige pijn.

Ze had voor hem gezorgd, zijn zere ledematen gewassen en een ruim nachthemd genaaid waar het pijnlijke lichaam geen last van had.

Al die tijd bleef Mozart schrijven aan zijn Requiem. Constanze vertelde dat hij als een bezetene werkte om het stuk te voltooien zolang er nog tijd was.

De verdenking valt op twee mannen

Toen Mozart Constanze vertelde over het gif en zijn aanstaande dood, wuifde ze het weg, maar na verloop van tijd raakte ze ervan overtuigd dat zijn angst niet ongegrond was.

Mozart was ‘omringd door mensen die hij vreesde en die hem naar het leven stonden’, merkte ze op. En ze wees met een beschuldigende vinger naar de keizerlijke dirigent Antonio Salieri.

In een briefwisseling met zijn vader liet Mozart doorschemeren dat Salieri hem dwarszat, maar zonder zich nader te verklaren.

Tot aan zijn dood in 1825 moest de tegen die tijd bejaarde Salieri zich verdedigen tegen de hardnekkige geruchten dat hij uit afgunst zijn jonge concurrent uit de weg had geruimd.

Geschiedkundigen hebben tot op de dag van vandaag geen bewijs gevonden van Salieri’s vermeende daad. Maar bij gebrek daaraan vonden ze een andere verdachte: ambtenaar Franz Hofdemel.

Het nieuws van Mozarts dood had zich nog maar nauwelijks door de straten en steegjes van Wenen verspreid of het ging er hard aan toe in een adellijke woning in de stad.

Buren hoorden geschreeuw vanuit het appartement van het echtpaar Hofdemel. Het was niet bepaald voor het eerst dat de man en zijn piepjonge vrouw Magdalena ruzie hadden, maar deze keer was het duidelijk menens.

Volgens een Weens damesblad hoorden de buren Franz Hofdemel brullen: ‘Nu is het met me gedaan! Er is geen hoop meer. Ik wil dood! Vrouw – niemand anders mag jou krijgen! Sterf met mij!’

Toen werd het doodstil. De ongeruste buren haalden er een slotenmaker bij, die de deur opende.

In de woning lag overal bloed. Magdalena lag op de grond in elkaar gezakt met diepe snijwonden in haar gezicht en nek. In een kamer ernaast lag Franz Hofdemel met een doorgesneden keel.

Hij had het scheermes nog in zijn hand. Het leek duidelijk: Hofdemel had eerst Magdalena neergestoken en vervolgens zelfmoord gepleegd.

De link met Mozart werd ook snel gelegd: de ambtenaar was een van de vele, vele schuldeisers van de componist, en bovendien was de 23-jarige Magdalena een leerling van Mozart geweest.

De Grätzer Zeitung verwoordde waar heel Wenen over fluisterde: ‘Zelfmoord uit jaloezie’. Het was bekend dat Mozart alleen studenten aannam die hem aanspraken.

De componist en de studente hadden een relatie gehad en Hofdemel was erachtergekomen – dus hij had zijn rivaal vermoord, geprobeerd zijn vrouw om te brengen en zelfmoord gepleegd.

Magdalena overleefde, maar gaf nooit enige uitleg bij de tragedie.

Mozart-koorts slaat opnieuw toe

Als weduwe moest Constanze alle zeilen bijzetten om eten op tafel te krijgen voor haarzelf en haar twee zonen. In korte tijd veranderde ze van een opofferende huisvrouw in een gewiekste zakenvrouw.

Ze ging naar de muziekuitgeverij met het verhaal van de mysterieuze vreemdeling die het Requiem had besteld en van Mozart die met zijn laatste krachten had geprobeerd het stuk te voltooien.

Dat assistent Franz Süssmayr de ontbrekende noten schreef, vermeldde ze niet. Constanze had al snel door dat een muziekstuk van een assistent lang niet de aantrekkingskracht had van een stuk dat doorging voor ‘Mozarts laatste werk’.

De verkoop van het voltooide Requiem en een schenking van de keizer namen de meest nijpende geldzorgen weg.

Ook begon Constanze aan een grote tournee, waarbij ze piano speelde in de concert­zalen van Europa, terwijl haar zonen Karl en Wolfgang zongen.

Waar de drie ook optraden, ze beleefden stormachtige successen. Constanze sleepte tijdens één concert wel 1700 gulden in de wacht.

Toen Wolfgang de Vogelvanger-­aria uit De toverfluit zong in het Nationale Theater van Praag, was het publiek geroerd.

Een recensent schreef dat ‘het lieflijke, kinderlijke lied vreugde en tranen bracht bij het publiek in Praag, dat de vader van de jongen bijna had aanbeden’.

In drie jaar tijd wist Constanze het tij te keren. Waar Mozart tijdens zijn laatste levensjaren in het vergeetboek van de muziekgeschiedenis was geraakt, was hij nu – dankzij de inspanningen van zijn vrouw – weer een superster.

Mozarts nagelaten muziek bracht ware fortuinen op. De koning van Pruisen nam acht originele partituren over voor 3600 gulden.

Muziekuitgevers kochten de rest voor 10.000. De weduwe hield echter tot haar dood vol dat ze nooit had verdiend aan de muziek van haar man.

‘Al Mozarts opera’s zijn weggegeven of gestolen. De rest ging voor een appel en een ei van de hand,’ beweerde ze.

In die tijd trok Constanze in bij de Deense diplomaat Georg Nikolaus von Nissen, die in Wenen woonde.

Het jaar is onbekend omdat ze de romantische verbintenis verborgen hield. Haar concertbedrijf bloeide waarschijnlijk ook beter als ze weduwe bleef.

Ondertussen zakte assistent Franz Süssmayr steeds dieper weg in armoede en alcoholisme. Geruchten over Mozarts verdachte dood namen toe naarmate zijn populariteit groeide.

En ook Süssmayrs woorden dat ‘het voor Mozarts weduwe duidelijk was dat er na diens dood grote vraag zou zijn naar de werken van haar man’, werden gehoord.

Maar de assistent maakte nooit werk van zijn wantrouwen jegens Constanzes bedoelingen, en in 1803 stierf hij op slechts 37-jarige leeftijd.

Requiem voor Wolfgang Amadeus

Na tien jaar heimelijk samenwonen trouwde Constanze met Georg Nikolaus. Het bohémienleven in Wenen maakte plaats voor een respectabele bourgeoisie in Kopenhagen, waar Von Nissen censor van de koning werd.

Daardoor was hij niet altijd even geliefd bij de culturele elite van de stad, maar als troost kon Constanze af en toe in het Koninklijk Theater van Mozarts werken genieten.

In de jaren 1810-1820 speelde de Koninklijke Kapel verschillende keren het Requiem, en zelfs in het provinciale Kopenhagen deden geruchten de ronde: wie was de mysterieuze vreemdeling die de dodenmis had besteld? Had Mozart de muziek geschreven voor zijn eigen begrafenis? Het bleef gissen.

Naschrift:

De in het zwart geklede heer die het requiem bij Mozart bestelde, was geen boodschapper uit het dodenrijk – het was een bediende die door graaf Franz von Walsegg op pad was gestuurd.

Hij wilde een muziekstuk voor de dood van zijn vrouw laten maken, met zijn eigen naam op de compositie om indruk te maken op zijn gasten.

Mozart stemde daarin toe. Constanze Mozart stierf op 80-jarige leeftijd in 1842 in Salzburg.