Velma Orlikow dacht dat ze behandeld zou worden voor postnatale depressie. Maar in plaats daarvan werd de Canadese huisvrouw uit Winnipeg slachtoffer van een wreed experiment.
De Amerikaanse inlichtingendienst, de CIA, stopte haar vol lsd, waardoor ze vreselijke hallucinaties kreeg.
‘Ik dacht dat mijn botten smolten. De hele kamer leek misvormd. Ik wilde alleen maar schreeuwen dat ik daar weg wilde. Ik zag eekhoorns buiten en dacht: Dat zijn geen eekhoorns, ik ben de eekhoorn – ik zit in deze kooi en kan niet weg.’
Maar Velma mag niet weg. Ze wordt doorverwezen naar de gerenommeerde Amerikaanse psychiater dr. Donald Cameron, hoofd van een psychiatrisch ziekenhuis in Canada.
Wat ze niet weet, is dat Cameron een geheime deal heeft gesloten met de CIA om te onderzoeken of nietsvermoedende patiënten gehersenspoeld kunnen worden.
Met behulp van drugs, elektroshocks en manipulatie probeert de arts de hersenen van zijn patiënten te herprogrammeren, zodat ze blindelings alle bevelen opvolgen.
Voor Velma en de honderden vrijwillige en onvrijwillige proefkonijnen krijgt Project MK-ULTRA rampzalige gevolgen.
Donald Cameron (1901-1967) onderzocht tijdens het Proces van Neurenberg de mentale gezondheid van Rudolf Hess. In de jaren 1950 was hij voorzitter van de Canadian Psychiatric Association.
Communisten gebruikten hersenspoeling
In 1949 was de CIA in de hoogste staat van paraatheid. De Amerikaanse inlichtingendienst was geschrokken van een van de grootste schijnprocessen uit de Koude Oorlog.
In Hongarije werd kardinaal József Mindszenty beschuldigd van spionage en samenzwering tegen het communistische regime van Hongarije.
Beide aanklachten waren verzonnen, maar Mindszenty, die over het algemeen heel vastberaden was, verscheen voor de camera’s en bekende met een zombie-achtige uitdrukking de meest vreselijke misdaden.
De kardinaal verklaarde dat hij de Hongaarse kroonjuwelen gestolen had en de macht in het land wilde grijpen om de Derde Wereldoorlog te ontketenen.
József Mindszenty (1892-1975) werd in een schijnproces veroordeeld tot levenslange gevangenisstraf. In 1971 emigreerde hij naar het Westen.
Vanwege zijn opvallende gedrag dacht de CIA dat de Sovjet-Unie een nieuwe techniek of een medicijn had ontwikkeld waarmee ze het gedrag van mensen konden sturen. Een angstaanjagend idee.
Een paar jaar later, toen Amerikaanse krijgsgevangenen begin jaren 1950 terugkeerden uit Korea en communistische propaganda begonnen te verspreiden, wist de CIA het zeker.
Op 13 april 1953 gaf het hoofd van de CIA, Allen Dulles, zijn medewerkers de opdracht om hun zoektocht naar een waarheidsserum te intensiveren. Hij was ervan overtuigd dat de VS in de toekomst krijgsgevangenen zouden moeten gebruiken, net als de Sovjet-Unie dat blijkbaar deed.
Het project kreeg de naam MK-ULTRA. Dulles hoopte dat het serum gebruikt zou kunnen worden om buitenlandse leiders zoals Fidel Castro te manipuleren.
Dr. Sidney Gottlieb kreeg de leiding over het project. In een van de weinige CIA-memo’s die later niet zijn vernietigd, staat dat het doel van MK-ULTRA was om ‘een individu zodanig te controleren dat hij zal doen wat wij hem opdragen, zelfs als dat tegen zijn of haar eigen wil ingaat’.
Sidney Gottlieb (1918-1999) was hoofd van het topgeheime CIA-project MK-ULTRA.
MK-ULTRA was zo geheim dat slechts twee personen binnen de CIA wisten wat het project precies inhield: Sidney Gottlieb en zijn directe ondergeschikte Robert Lashbrook. Niet eens het hoofd van de inlichtingendienst wist alles over het project.
Patiënten werden eerst afgebroken
De CIA hoefde niet vanaf nul te beginnen. De inlichtingendienst had al eerder geëxperimenteerd met drugs om vijandelijke spionnen hun geheimen prijs te laten geven.
Uit deze experimenten bleek echter dat deze middelen vooral geschikt waren om hun geheugen te wissen, zodat ze gemakkelijker te manipuleren waren. De CIA had met name hoge verwachtingen van een nieuwe drug – lsd.
‘Ik heb ongeveer 14 keer lsd gekregen,’ zei Velma Orlikow, die dacht dat dr. Cameron haar postnatale depressie behandelde.
‘Ik weet niet hoe lang het allemaal duurde. Het was één lange nachtmerrie. Telkens als ik naar zijn kantoor ging, beefde ik van angst,’ legde ze jaren later uit.
Het 230.000 m² grote hoofdkwartier van de CIA ligt in Langley, Virginia.
CIA moet Amerikanen beschermen
Terwijl de FBI misdaden op Amerikaanse bodem onderzoekt, houdt de CIA de buitenlandse vijanden van Amerika nauwlettend in de gaten.
Tijdens de Tweede Wereldoorlog richtten de VS de zogeheten OSS op – een organisatie die de vijanden van Amerika bespioneerde. Na de oorlog werd de OSS opgeheven, maar het werd al snel duidelijk dat de supermacht een geheim agentschap nodig had dat in het buitenland opereerde.
Dus werd in 1947 de Central Intelligence Agency (CIA) opgericht – vooral om hun ideologische aartsvijand in de gaten te houden: de Sovjet-Unie.
Zo vloog de CIA met U-2’s over de geheime militaire bases van de Sovjet-Unie. De Amerikanen waren ook bang dat het communisme zich zou verspreiden naar andere, democratische landen.
Daarom moest de opmars van het communisme gestopt worden. In 1964 werd de linkse president van Brazilië, João Goulart, afgezet met hulp van de CIA en later vergiftigd.
Toen de Sovjet-Unie in 1979 Afghanistan binnenviel, stuurde de CIA wapens naar moslimfundamentalisten die tegen de Russen vochten.
Velma Orlikow werd door haar huisarts doorverwezen naar dr. Cameron, die in de jaren 1950 werd gezien als een absolute expert op het gebied van depressies. Net als Velma wist haar huisarts niets over Camerons geheime samenwerking met de CIA.
Op precies dezelfde manier kwamen honderden patiënten terecht bij psychiaters die onderdeel waren van Project MK-ULTRA.
Hoe vreemd het ook klinkt, Velma had nog geluk, want MK-ULTRA gaf psychiaters groen licht om te experimenteren met elke denkbare methode of drug.
Sommigen deden experimenten met elektroshocks om te kijken of ze zo de psychische weerstand van hun patiënten konden breken. In de jaren 1950 kregen patiënten met depressies twee tot drie keer per week een elektroshockbehandeling, bij MK-ULTRA gebeurde dit wel twee tot drie keer per dag.
Door alle elektrische schokken raakten veel patiënten in coma. Ze werden ‘kasplantjes’ genoemd en zaten dagenlang roerloos voor zich uit te staren.
Het doel van de schoktherapie was om de hersenen van de patiënt te resetten. Daarna moest de psychiater de psyche van zijn proefkonijn weer opbouwen volgens instructies van de CIA.
‘Ik kreeg voortdurend schokken, ook als ik sliep...’ Robert Logie, slachtoffer van MK-ULTRA
Robert Logie was een van dr. Camerons andere patiënten. Hij werd 23 dagen verdoofd.
‘Ik kreeg voortdurend schokken, ook als ik sliep... en ze speelden cassettes af,’ vertelt hij.
De cassettebandjes waren bedoeld om zijn psyche te maken en te breken. Sommige patiënten moesten urenlang luisteren naar een stem die herhaalde: ‘Je moeder haat je’.
Of naar een opname met bevelen. Het doel was om te kijken of deze vorm van slaaptherapie ervoor kon zorgen dat ze bepaalde opdrachten uitvoerden wanneer ze weer wakker waren.
Patiënten gingen kapot
Terwijl Robert en Velma aan de CIA wisten te ontsnappen, gingen anderen eraan onderdoor. Velma herinnert zich één patiënt in het bijzonder.
‘Ze was vrolijk en slank. Ze wandelde en danste, maar ineens was ze verdwenen.’
Toen Velma naar de patiënt vroeg, kreeg ze te horen dat de vrouw was overgeplaatst naar een ander ziekenhuis. Toen Velma later ook verplaatst werd, zag ze de vrouw weer, maar ze was compleet veranderd:
‘Ze was heel dik geworden, alsof ze van deeg was gemaakt. Ze herkende me niet. Ze wist niet eens wie ze zelf was.’
Op het Allan Memorial Institute in Montreal werden Velma Orlikow en 300 andere patiënten proefkonijnen van de CIA.
Velma Orlikow herinnert zich nog een andere patiënt die uiteindelijk zelfmoord pleegde.
‘Een man sprong van het dak van het Allan Memorial Institute (ziekenhuis van dr. Cameron, red.). Hij kwam net uit de slaaptherapie en liep rond met een grote glimlach op zijn gezicht. Toen nam hij afscheid van iedereen, ging naar het dak en sprong naar beneden.’
Vanwege de wrede behandeling probeerden veel MK-ULTRA-patiënten te ontsnappen. Maar ze werden onder druk gezet door hun psychiaters. Als ze bijvoorbeeld niet terugkeerden na hun weekendverlof, werd hen verteld dat ze gearresteerd zouden worden.
Maar de meesten waren al zo psychisch kapotgemaakt dat ze simpelweg deden wat hen werd opgedragen.
Critici uit de weg geruimd
Lang niet iedereen bij de CIA was blij met de cynische mishandeling van onschuldige burgers.
‘Ik denk dat niemand van ons dit echt wilde. We wisten dat we een grens waren overgegaan,’ vertelt een anonieme CIA-bron jaren later.
De grootste fiasco’s van de CIA
Spionagekat overreden tijdens eerste missie
In de jaren 1960 plaatste de CIA microfoons in een kat en liet haar los bij de Russische ambassade in Washington. Maar even later werd de de kat overreden door een taxi. De kosten? 20 miljoen dollar.
CIA beschermde cocaïnesmokkelaars
Drie commissies hebben onderzoek gedaan naar de CIA-steun aan Nicaraguaanse contrarevolutionairen die cocaïne naar de VS smokkelden. De winst werd gebruikt voor de strijd tegen het marxistische regime.
Russische dubbelspion verraadt 100 agenten
Eind jaren 1980 werden meer dan 100 CIA-spionnen in de Sovjet-Unie ontmaskerd. 10 van hen werden geëxecuteerd. Het bleek dat CIA-agent Aldrich Ames hun namen aan de Russen had verkocht.
Cubaanse invasie totaal mislukt
In 1961 zet de CIA 1500 pro-Amerikaanse Cubanen aan land in de Varkensbaai. Zij moeten Fidel Castro afzetten. Maar al op het strand worden ze verslagen door het Cubaanse leger.
Een van de agenten die betrokken was bij MK-ULTRA in Canada noteerde in een rapport:
‘Heeft de projectleiding deze amorele en onmenselijke tests goedgekeurd? Ik stel voor dat iedereen die de bovenstaande operatie steunt hun hoofd ter beschikking stelt aan het nobele project van dr. XXXXXX (naam is doorgestreept, red.).’
Minstens één kritische CIA-medewerker – bacterioloog Frank Olson – werd uit de weg geruimd, om te voorkomen dat hij de geheimen van MK-ULTRA zou onthullen.
Tijdens een ontmoeting in Maryland deed een agent lsd in het drankje van de bacterioloog. Een paar dagen later wilde Olson ontslag nemen, maar hij werd naar New York gelokt, waar hij volgens het officiële rapport ‘uit het raam sprong’ van zijn kamer in het 68 verdiepingen hoge Statler Hotel.
CIA rekruteert de allerzwaksten
Na verloop van tijd werd de CIA ontevreden. Ze hadden meer patiënten nodig voor MK-ULTRA. Daarom richtte de inlichtingendienst een aantal safe houses op in New York en San Francisco.
De CIA bood prostituees onderdak aan in ruil voor hun deelname aan lsd-experimenten. Ook hun klanten werden ingelijfd voor Project MK-ULTRA.
De safe houses boden nietsvermoedende slachtoffers eten en onderdak aan, in ruil voor hun deelname aan MK-ULTRA. De volgende groep proefkonijnen bestond dus voornamelijk uit drugsverslaafden en prostituees.
De CIA wist dat deze nieuwe slachtoffers goedkoper waren en meer bereid om deel te nemen – en dat niemand hen zou geloven als ze ooit iets zouden vertellen over MK-ULTRA.
Vooral prostituees waren interessant, omdat de CIA graag wilde kijken hoe je ‘een vrouw die bereid was haar lichaam te gebruiken om geld te verdienen aan een man, in plaats daarvan kon laten praten met een man over dingen die veel belangrijker waren, bijvoorbeeld staatsgeheimen,’ zei een voormalig CIA-agent in 1979 tegen de nieuwszender ABC.
De prostituees werden ook gebruikt om mannelijke proefkonijnen te ronselen voor MK-ULTRA. De vrouwen namen hun klanten mee naar het safe house, waar de CIA stiekem lsd in hun drankjes deed.
Vervolgens werden de klanten geobserveerd door CIA-agenten via doorkijkspiegels en bewakingscamera’s.
De CIA organiseerde ook feesten waar de gasten LSD kregen. Deze foto is echter van een privéfeest.
Er werden ook wilde lsd-feesten gegeven, waarbij CIA-agenten, opnieuw achter spiegels, keken welk effect lsd en andere drugs hadden op grote groepen mensen.
Daarnaast werden duizenden Amerikaanse soldaten zonder dat ze het wisten gebruikt voor lsd-experimenten. Ook meldden veel studenten zich vrijwillig aan voor medische onderzoeken die moesten leiden tot een nieuw medicijn. Maar in werkelijkheid waren ze ingelijfd bij MK-ULTRA.
Volgens sommige historici waren de experimenten van de CIA een van de belangrijkste redenen dat het lsd-misbruik onder Amerikaanse jongeren eind jaren 1960 zo enorm toenam.
De zoektocht naar een waarheidsserum ging door en MK-ULTRA werd steeds groter.
De MK-ULTRA-agenten moesten en zouden dezelfde resultaten krijgen als de communistische ondervragers in het Oostblok. Pas jaren later ontdekte de CIA dat de gehersenspoelde krijgsgevangenen uit de Koreaanse Oorlog ‘gewoon’ waren blootgesteld aan ouderwetse martelingen en indoctrinatie.
Er was geen sprake van waarheidsserums of geavanceerde hersenspoeling toen de Amerikaanse soldaten in handen van de Noord-Koreanen waren.
Pas in de jaren 1960 begon de CIA te twijfelen. Na meer dan tien jaar had MK-ULTRA nog steeds geen enkele effectieve methode ontdekt of ontwikkeld, en werden de experimenten geleidelijk afgeschaald. Maar op verschillende plekken in de VS en Canada gingen ze door tot 1973.
Geheim wordt bekend
In de 20 jaar dat MK-ULTRA bestond werden duizenden Amerikanen zonder het te weten als proefkonijnen gebruikt. En omdat er zoveel slachtoffers waren, werd het steeds moeilijker om het project geheim te houden.
Sidney Gottlieb (links) mocht anoniem getuigen tijdens de hoorzittingen in het Congres in 1975.
Verantwoordelijken niet gestraft
Toen The New York Times het nieuws over MK-ULTRA bekendmaakte, stelde het Amerikaanse Congres een onderzoek in, maar niemand bij de CIA werd gestraft.
In 1975 begon een onderzoekscommissie onder leiding van senator Frank Church een onderzoek naar de praktijken van de CIA. De senator concludeerde dat MK-ULTRA experimenten had uitgevoerd op burgers die hiervoor nooit toestemming hadden gegeven.
In een toespraak onthulde senator Ted Kennedy meer details:
‘Meer dan 30 universiteiten en instellingen namen deel aan de grootschalige experimenten, waarbij ook drugs werden gebruikt op nietsvermoedende burgers.’
Ondanks de kritiek werd niemand gestraft. CIA-directeur Allen Dulles en dr. Cameron waren eind jaren 1960 al dood, alleen dr. Gottlieb was nog in leven.
Maar de CIA had al het bewijsmateriaal vernietigd en schikkingen getroffen met de nabestaanden van de slachtoffers van MK-ULTRA. Dit leidde ertoe dat er nooit een rechtszaak heeft plaatsgevonden.
Veel Amerikanen verslikten zich in hun koffie, toen de journalist Seymour Hersh op 22 december 1974 zijn artikel over het topgeheime project publiceerde in The New York Times.
Iedereen was verontwaardigd en een speciale commissie ging op zoek naar bewijs voor de enorme omvang van Project MK-ULTRA.
Als Hersh de zaak iets eerder aan het licht had gebracht, hadden we misschien wel geweten hoe groot de misstanden echt waren. Maar in de nasleep van Watergate liet CIA-directeur Richard Helms in 1972 duizenden geheime MK-ULTRA-documenten vernietigen – uit angst om ooit verantwoording af te moeten leggen voor dit vreselijke project.
In de jaren daarna meldden sommige slachtoffers zich, maar slechts 127 van hen kregen schadevergoeding. In 1984 ging de inmiddels gepensioneerde Sidney Gottlieb akkoord om de familie van Frank Olson te ontmoeten, de bacterioloog die vermoord was vanwege zijn kritiek op MK-ULTRA.
Echt spijt leek Gottlieb niet te hebben, toen hij Olsons zoon zei:
‘Je vader en ik leken op elkaar. We deden dit uit patriottisme voor de Verenigde Staten. En we gingen allebei een beetje te ver en deden dingen die we niet hadden moeten doen.’