Alles is rustig in het Zweedse Linköping als de achtjarige Mohammed Ammouri naar school loopt. Maar dan verschijnt er ineens een man met een mes die de jongen neersteekt. De stille oktoberochtend in 2004 wordt doorbroken door een schreeuw. Mohammed zakt in elkaar.
20 meter verderop ziet de 56-jarige Anna-Lena Svensson de aanval en begint te roepen. De moordenaar rent op Anna-Lena af en steekt ook haar met zijn mes. Dan gaat hij ervandoor.
Andere omstanders bellen de alarmcentrale. Als de ambulance arriveert, is Anna-Lena nog bij bewustzijn. Op weg naar het ziekenhuis vertelt ze dat de dader circa 20 jaar is. Daarna raakt ze in coma.
‘Hoi Jan, met Peter Sjölund. Ik heb de dader gevonden.’ Peter Sjölund belt met Jan Staaf nadat hij het mysterie heeft opgelost.
Anna-Lena en Mohammed overleven de aanval niet.
Vlakbij de plaats delict vindt de politie het mes en een muts. Het mes zit vol bloed en in de muts vinden ze een paar haren.
Met deze aanwijzingen en de verklaring van Anna-Lena moet de moord snel opgelost zijn, denkt Jan Staaf, hoofd recherche bij de politie van Linköping. Eén tot twee weken, voorspelt hij op televisie.
Het onderzoek neemt echter een omvang aan die niet meer vertoond is sinds de moord op de Zweedse premier Olof Palme in 1986.
Ondanks 13.000 tips van Zweedse burgers, 7000 ondervragingen en 5000 DNA-tests om mogelijke verdachten te identificeren, blijft de zaak onopgelost.
Als de politie in 2019 een nieuwe DNA-methode wil uitproberen, gaat de telefoon bij hoofdrechercheur Jan Staaf. Het is de genealoog en DNA-wetenschapper Peter Sjölund.
‘Heb je hulp nodig?’ vraagt de expert.
Staaf neemt zijn aanbod aan, en vijf weken nadat Peter Sjölund aan de slag gaat, kan de Zweedse politie de dader uit Linköping arresteren.
Verleden zegt iets over misdadigers van nu
De reden dat Peter Sjölund wist dat hij kon helpen, was een nieuwe forensische doorbraak in de VS. Na een klopjacht van ruim 40 jaar kregen Amerikaanse rechercheurs in 2018 de beruchte seriemoordenaar ‘Golden State Killer’ te pakken.
De Amerikanen vonden de moordenaar met behulp van een methode die genetische genealogie wordt genoemd. Dit is een combinatie van klassieke genealogie en modern DNA-onderzoek.
Vanwege zijn ervaring met DNA-familieonderzoek bood Peter Sjölund in 2019 aan om de Zweedse politie te helpen met de dubbele moord in Linköping. De eerste stap bestond uit onderzoek naar het achtergelaten DNA-materiaal.
Op het mes vond de politie het bloed van de twee slachtoffers, maar ook van de dader, die zich tijdens de aanval gesneden had.
‘De politie had het DNA van de plaats delict. In 2020 werd op basis daarvan een DNA-profiel gemaakt, net als bij een DNA-test voor genealogisch onderzoek. Het profiel werd geüpload naar de genealogiedatabase FamilyTreeDNA, en vergeleken met iedereen in de database,’ legt Peter Sjölund uit aan HISTORIA.
Het Amerikaanse bedrijf FamilyTreeDNA helpt particulieren om op basis van DNA hun stamboom te onderzoeken.
In 2020 loste de genealoog Peter Sjölund een 16 jaar oude dubbelemoordzaak in de Zweedse stad Linköping op.
Het resultaat was een lijst met mensen die een deel van hun DNA gemeenschappelijk hadden met de onbekende moordenaar. De lijst was begin mei klaar, en daarmee begon het speurwerk dat Sjölund al meer dan 10 jaar doet – op basis van kerkregisters en overlijdensberichten helpt hij particuliere klanten om onbekende familieleden te vinden.
‘Ik heb de stambomen van de mensen op de lijst in kaart gebracht tot het einde van de 18e eeuw, om te zien hoe ze met elkaar verwant waren,’ licht Peter Sjölund toe.
In de toekomst kunnen gegevens uit oude familiealbums de politie helpen om onopgeloste moordzaken op te lossen.
Zijn werk resulteerde in enorme stambomen met 600-700 mensen, en hij slaagde erin om de gemeenschappelijke voorouders te vinden van alle mensen die hetzelfde DNA hadden als de moordenaar. De moordenaar moest dus zijn DNA ook van deze voorouders hebben gekregen.
‘Vanuit de voorouders van begin 19e eeuw ging ik weer vooruit in de tijd en zocht ik naar mannelijke nakomelingen die qua geboortedatum de dader konden zijn,’ zegt Sjölund.
‘Ik vond negen mannen. De laatste stap was om hun familiegeschiedenis terug te traceren, om te zien wie van hen verwant was aan alle profielen op de lijst die deels hetzelfde DNA hadden als de moordenaar.’
DNA-genealogie lost moordmysteries op
DNA wordt geanalyseerd
Om de methode te kunnen gebruiken, moet de politie wel genoeg DNA van de dader hebben verzameld, bijvoorbeeld van bloedsporen. Daarna kunnen deskundigen een DNA-profiel opstellen.
Database levert de puzzelstukken
Het DNA-profiel wordt geüpload naar een gigantische database met DNA-monsters van miljoenen mensen. Daarna ontvangt de politie een lijst van iedereen die gedeeltelijk hetzelfde DNA heeft als de moordenaar.
De puzzel wordt gelegd
Een genealoog stelt de stambomen van deze mensen op. Zo kan hij de twee gemeenschappelijke voorouders opsporen van iedereen die hetzelfde DNA heeft als de moordenaar. Daarna kan hij op basis van de leeftijd en het geslacht de dader vaststellen.
Scandinavische ‘roots’ lossen het raadsel op
Sjölund gebruikte het DNA dat 16 jaar eerder in de buurt van de plaats delict was gevonden. Het DNA was geanalyseerd door de krachtige computers van het forensisch centrum van de Zweedse politie.
Voorheen hadden rechercheurs behoorlijk wat bloed van de plaats delict nodig – soms zelfs een paar druppels – om een DNA-profiel te kunnen maken. Maar de technologie is enorm verbeterd.
‘De huidige analyses zijn zo efficiënt dat slechts 10 nanogram DNA voldoende is. Dat is een duizendste van een druppel bloed. Maar de analyse is moeilijk als het materiaal het DNA van meerdere personen bevat, of als het materiaal oud en het DNA afgebroken is,’ vertelt Peter Sjölund.
Dat materiaal kan afkomstig zijn van speeksel, sperma, haar of huidcellen. Met een beetje geluk wordt binnen een paar dagen een match gevonden – en kan de zaak makkelijker worden opgelost. Maar genetische genealogie heeft ook beperkingen.
‘De beperkende factor is niet de technologie, maar hoe ver we terug kunnen gaan in de genealogie en hoeveel matches we krijgen met mensen in de database.’ Peter Sjölund over de nieuwe onderzoeksmethode.
‘De politie moet dus bruikbaar DNA vinden, en de dader moet zijn roots hebben in een land waar genealogisch onderzoek wordt gedaan en waar veel mensen hun DNA hebben laten testen,’ legt Sjölund uit.
In de zaak uit Linköping had de politie het geluk dat veel Scandinaviërs de database van FamilyTreeDNA gebruiken. En in juni 2020 vielen bij Peter Sjölund alle puzzelstukjes op hun plaats.
De expert had het aantal mogelijke daders teruggebracht tot twee broers. De destijds 20-jarige moordenaar moest nu halverwege de 30 zijn – en die leeftijd paste bij een van de broers. Peter Sjölund pakte de telefoon en belde met hoofdrechercheur Staaf.
‘Hoi Jan, met Peter Sjölund. Ik heb de dader gevonden.’
Naast zijn bestaan als seriemoordenaar trouwde Joseph DeAngelo en kreeg hij drie kinderen.
DNA-techniek vond de ‘Golden State Killer’
Na tientallen jaren werd een van de ergste seriemoordenaars van Amerika gevonden met genetische genealogie. Dat was voor Peter Sjölund reden om contact op te nemen met de Zweedse politie.
Joseph James DeAngelo was stomverbaasd toen de politie hem in 2018 arresteerde. ‘Ik heb een biefstuk in de oven,’ riep de 72-jarige man.
Maar de politie wist het zeker. DeAngelo was de ‘Golden State Killer’.
Vanaf 1976 terroriseerde hij Californië door bij particulieren in te breken om hen te verkrachten en te vermoorden. Tot aan 1986, toen de misdaden plotseling en om onbekende redenen stopten, vermoordde hij 13 vrouwen en verkrachtte hij er 51.
De zaak bleef onopgelost, tot de politie genetische genealogie inzette. Met het DNA van de dader dat op de plaats delict werd gevonden, maakte de politie een profiel aan op GEDmatch – een website waar gebruikers hun DNA-profiel uploaden om te zoeken naar onbekende familieleden.
Via de website vond de politie verre, nog levende verwanten van de onbekende moordenaar, en daarmee stelde ze 25 stambomen op. En in een van de stambomen zat een DNA-profiel dat overeenkwam met dat van DeAngelo.
In juni 2021 werd Joseph James DeAngelo veroordeeld tot levenslang.
Ongeïdentificeerde slachtoffers krijgen een naam
In 2004 hadden meerdere getuigen in Linköping de moordenaar en zijn leeftijd aan de politie beschreven. Toen bleek dat de jongere broer in de stamboom die Sjölund had opgesteld qua leeftijd paste, haalde de politie hem op voor een DNA-test.
‘De match was 100 procent, waarop hij bekende,’ vertelt Peter Sjölund.
In het najaar van 2020 werd de 37-jarige Daniel Nyqvist in Zweden veroordeeld voor de dubbele moord en naar een psychiatrische instelling gestuurd.
De werkloze Nyqvist had jarenlang in afzondering geleefd in een klein appartement. Zonder DNA-genealogie had de moordenaar zijn geheim misschien wel mee het graf in genomen, zei de politie tijdens de rechtszaak.
Moordenaars ontlopen hun straf
Londen in de ban van seriemoordenaar
De bekendste seriemoordenaar ter wereld is ‘Jack the Ripper’. In 1888 verminkte hij vijf vrouwen en liet hun lijken overal in Londen achter. De naam ‘Jack’ stond in een brief die de onbekende moordenaar achterliet.
Schoonheid met een brede glimlach
In 1947 werd het lichaam van de 22-jarige Elizabeth Short gevonden, met haar mond opengesneden van oor tot oor. De pers noemde haar ‘Black Dahlia’ vanwege haar schoonheid en zwarte haar. De zaak werd nooit opgelost.
De politie ontving cryptische brieven
Van 1968-1969 pleegde de ‘Zodiac Killer’ minstens vijf moorden in Californië. Hij schreef zijn bijnaam in een brief aan de pers. De codes in zijn brieven zijn nooit opgelost en de moordenaar is nooit gevonden.
Het Zweedse succes met genetische genealogie is niet uniek. Na 2018, het jaar waarin de ‘Golden State Killer’ werd opgepakt, heeft de Amerikaanse politie genetische genealogie gebruikt in honderden strafzaken – bijvoorbeeld toen ze in 1990 de macabere overblijfselen van een onbekende vrouw vonden op een afgelegen boerderij in de staat Missouri. Het ontbonden lijk was vastgebonden met een touw, wat wees op moord.
Na 30 jaar speurwerk nam de politie contact op met het Texaanse bedrijf Othram, dat slachtoffers identificeert met DNA-materiaal van de plaats delict.
Othram bracht het DNA-materiaal uit de schuur in Missouri – zoals bloedresten en botten van de vrouw – in kaart. Het resultaat werd naar GEDmatch gestuurd, een Amerikaanse genealogiedatabase.
Via de database vond de politie een halfzus van het slachtoffer. En op basis van haar DNA kon de politie de identiteit van de vrouw vaststellen, maar de moord blijft onopgelost.
Kritiek op de methode
De genetische genealogie is een doorbraak die vergelijkbaar is met het gebruik van vingerafdrukken, aldus Sjölund.
‘Je kunt een onbekende persoon zoeken op basis van verre familieleden, en in Scandinavië hebben we uitstekende mogelijkheden met onze mooie archieven en volkstellingen. Elk land heeft honderden cold cases en 10 procent daarvan zou wel eens met deze methode opgelost kunnen worden,’ vermoedt de expert.
De oudste moordzaak in de VS die met genetische genealogie werd opgelost, dateert uit 1956. In principe kunnen we duizenden jaren teruggaan, als er tenminste genoeg DNA is.
‘De beperkende factor is niet de technologie, maar hoe ver we terug kunnen gaan in de genealogie en hoeveel matches we krijgen met mensen in de database,’ zegt Peter Sjölund.
Een andere – praktische – beperking is dat genetische genealogie in veel landen niet is toegestaan. De methode kon toegepast worden in Linköping, omdat de Zweedse politie toestemming had om haar te testen. Maar ondanks het enorme succes ervan zijn er ook juridische bezwaren.
Een combinatie van DNA-sporen en genealogisch onderzoek kan de toekomst zijn van het recherchewerk.
Als miljoenen mensen hun DNA laten testen en vastleggen in een database, dan moeten ze dat kunnen doen zonder dat ze het risico lopen ten onrechte verdacht te worden in een strafzaak. Maar volgens Sjölund is de kans op fouten minimaal.
‘Of je vindt niemand – bijvoorbeeld als de persoon een andere biologische vader heeft dan zijn of haar opvoeder – of je vindt het juiste gezin, en daarmee dus ook de dader.’
Ook in de VS houden de ethische aspecten van de methode mensen bezig. Bij FamilyTreeDNA moeten gebruikers toestemming geven om hun DNA te laten gebruiken voor onderzoek, en de methode mag alleen toegepast worden bij moord- en verkrachtingszaken, en ontvoeringen.
In Nederland is genetische genealogie nog niet toegestaan, maar het Openbaar Ministerie en het Nederlands Forensisch Instituut (NFI) hopen er binnenkort wel een pilot mee te starten. Eerst zal de rechter daar echter toestemming voor moeten geven.