Koning Midas schonk de wereld nepgoud

Hardnekkige legenden werken als een magneet op geschiedkundigen en archeologen die proberen de waarheid te achterhalen. Zeker gezien de mogelijk gigantische goudvoorraden van koning Midas is het niet verwonderlijk dat archeologen, schatzoekers en avonturiers in de geschiedenis zijn gedoken.

Ze hebben veel vragen, en de drie die boven aan de lijst staan, zijn: Is het verhaal over de koning meer dan een mythe? Waar kwam zijn enorme rijkdom vandaan? En wat is er met koning Midas’ goud gebeurd?

Op die vragen weet niemand het definitieve antwoord, maar we zijn dichterbij dan ooit.

Naar alle waarschijnlijkheid zal koning Midas’ graf binnen een paar jaar gevonden worden onder de ruïnes van zijn schitterende hoofdstad, Gordion, en de tijd zal leren of er sprake is van onmetelijke schatten.

Toneelstuk maakt Midas beroemd

Volgens geschiedkundigen werd het verhaal van Midas’ rijkdom voor het eerst verteld in zogeheten saterspelen, die populair waren in de 6e en 5e eeuw v.Chr.

De spelen heten zo omdat saters – vrolijke, losbandige wezens die rond Dionysos, de god van de wijn, zwermden – een belangrijke rol in de stukken spelen.

Er komt dan ook een sater voor in de bekendste variant van het verhaal over Midas: de vertelling die deel uitmaakt van het toneelstuk Metamorfosen, dat de Romeinse dichter Ovidius schreef rond het jaar 8.

Ovidius vertelt dat Midas de sater redde, die in een dronken bui was verdwaald. De koning gaf hem te eten en bracht hem terug naar Dionysos, die zo blij werd dat hij beloofde Midas’ diepste wens te vervullen. En dat was het vermogen om alles wat hij aanraakte, in goud te veranderen.

De dichter leverde in zijn tekst ook een aantal oplossingen die de geschiedkundigen later op het spoor van de oude koning brachten, want toen Midas inzag dat hij van de honger en dorst zou sterven als ook zijn voedsel en wijn in goud zouden veranderen, smeekte hij Dionysos de wens ongedaan te maken, vertelt Ovidius.

De wijngod raadde Midas aan te gaan zwemmen in de rivier de Paktalos, in het huidige Turkije.

Waarschijnlijk leefde Midas dus in de buurt van die rivier, en Ovidius vertelt bovendien dat Midas’ ouders Cybele en Gordias heetten, twee historisch gedocumenteerde personen die heersten over een rijk met de naam Frygië, dat in het huidige Turkije lag.

We weten van vondsten dat Frygië rond 1200 v.Chr. ontstond, toen het Middellandse Zeegebied werd geteisterd door de zogeheten zeevolken.

Zelfs het machtige Hettietenrijk, dat enkele eeuwen met Egypte wedijverde om de positie van machtigste rijk in het gebied, bezweek onder de zeevolken en moest wijken voor nieuwe machten – zoals Frygië

Waar de Frygiërs ooit vandaan kwamen, is niet zeker, maar volgens de Griekse geschiedschrijver Herodotus stamden ze van de Balkan.

Toen het rijk van de Hettieten instortte, vestigden de Frygiërs zich in de stad Gordion, het huidige Yassıhüyük op circa 80 kilometer ten zuidwesten van Ankara, en maakten er hun hoofdstad van.

Geschiedkundigen weten niet hoe groot het Frygische rijk precies was in de eerste eeuwen van zijn bestaan, maar ze zijn het erover eens dat het land bescheiden van omvang was, tot de periode dat Midas op de troon kwam, waarschijnlijk eind 9e eeuw v.Chr.

Uit die tijd stamt ook de eerste verwijzing naar de historische Midas. Zijn naam komt voor in een Assyrische kroniek, geschreven tussen 721 en 705 v.Chr.

Op een aantal dichtbeschreven kleirollen wordt de koning ‘Mita, heerser van Mushki’ genoemd, en onderzoekers denken dat de Assyriërs het over het Frygische rijk hadden, want het land had een bondgenootschap met het Mushkivolk uit het oosten van Anatolië.

Frygië groeide onder Midas uit tot een enorm rijk, dat het grootste deel van het midden en westen van Anatolië domineerde en een bedreiging vormde voor het naburige rijk, de grootmacht Assyrië.

Dat weten we doordat bronnen beschrijven hoe Midas volken die onder Assyrië vielen, er meermaals toe heeft aangezet in opstand te komen. In 717 v.Chr. wist hij eindelijk de inwoners van de Noord-Syrische plaats Karkemish over te halen om op te staan tegen de Assyriërs, het volk waar ze al eeuwen tribuut aan betaalden.

Assyrië sloeg de opstand echter neer en veroverde de plaats, maar Midas’ aandeel in dit alles getuigt ervan dat de koning toen al vrij veel macht, invloed en vooral ook zelfvertrouwen had.

Latere bronnen bevestigen dat Midas zijn licht niet onder de korenmaat zette. Volgens Herodotus offerde de koning als eerste niet-Griek aan de god Apollo in de tempel van Delphi op het Griekse vasteland.

Verder vertelt de Griekse geleerde Julius Pollux, die in de 3e eeuw leefde, dat Midas trouwde met een Griekse prinses uit de stad Cyme in het westen van Klein-Azië – waarschijnlijk om zo zijn bezit te consolideren en voet aan de grond te krijgen in het westelijke deel van Anatolië.

Er ging zó’n dreiging van Midas uit dat de Assyrische koning Sargon II forten moest bouwen om zich te beschermen tegen Frygië, dat nu zijn grootste omvang bereikte.

Het rijk van Midas werd zo sterk dat hij gunstige diplomatieke banden met de Assyriërs kon aangaan en Sargon II geschenken stuurde.

Midas’ hoofdstad verdwijnt

Maar de vrede duurde niet eeuwig. Begin 7e eeuw v.Chr. gebeurde er een ramp. De Grieks-Romeinse geschiedkundige Strabo (64 v.Chr.-21 n.Chr.) vertelt dat Midas’ hoofdstad, Gordion, aangevallen werd door de Cimmeriërs, een ruitervolk dat waarschijnlijk ten zuiden van de Zwarte Zee leefde.

De belagers namen de stad in en het rijk ging ten onder, en Midas ook: toen hij ontdekte dat zijn hoofdstad niet meer te redden viel, sloeg hij de hand aan zichzelf.

Het gebied van Frygië viel in de eeuwen daarna toe aan verschillende machten, zoals het koninkrijk Lydië en het Perzische Rijk, en in 333 v.Chr. nam Alexander de Grote het Frygische rijk in.

In de chaos na Alexanders dood in 323 v.Chr. viel de stad in handen van de Kelten en Galliërs, die Gordion zozeer belaagden dat de stad van de aardbodem verdween.

Na enige tijd kon niemand zich meer herinneren waar de stad ooit had gelegen.

De nagedachtenis aan koning Midas’ hoofdstad leefde echter voort, onder meer in een verhaal dat is opgetekend door de Romeinse geschiedkundige Quintus Curtius Rufus. Hij schreef in de 1e eeuw n.Chr. een tiendelig werk over Alexander de Grote, waarin hij vertelde dat Alexander bij aankomst in Gordion voor een heel bijzondere taak kwam te staan.

In de tempel van de stad stond een wagen vastgebonden aan een paal met een strakke, ingewikkelde knoop van schors.

Ondanks een aantal eeuwen van naarstige pogingen had niemand de wagen vrij gekregen door de knoop te ontwarren, die volgens Quintus Curtius Rufus bestond uit ‘meerdere knopen, allemaal zo goed verstrengeld dat het onmogelijk was te zien hoe ze zijn vastgezet’.

Wie de wagen los kon maken, zou heerser van Azië worden, werd verteld, en de gisse Alexander loste het probleem op door de knoop door te hakken met zijn zwaard, zo gaat het verhaal. Gordion was in Quintus Curtius Rufus’ tijd allang verdwenen.

De schrijver wist echter dat de stad ‘precies midden tussen de Pontische Zee en de Cilicische Zee’ lag, ofwel de Zwarte Zee en de Middellandse Zee.

Arbeiders vinden vergeten stad

De Duitse oudheidkundige Alfred Körte kende het verhaal van Gordion en Alexander bijna uit zijn hoofd, omdat hij als jongen bezig was geweest met het vertalen van de oude Romeinse bronnen en Griekse sagen in het Duits.

Dat werk kwam hem ten goede toen hij in 1893 werd benaderd door een groep spoorwegingenieurs die een spoorwegtraject tussen Berlijn en Bagdad aan het aanleggen waren, toen ze tijdens de werkzaamheden in de Sakaryavallei in Turkije een aantal door mensen gemaakte heuvels hadden ontdekt.

De spoorwegarbeiders waren op verkenning gegaan en hadden stenen als bouwmateriaal voor onder andere viaducten en tunnels gebruikt.

De ingenieurs waren daar echter niet gerust op en wendden zich daarom tot Körte, die onmiddellijk naar Turkije kwam.

Door de meer dan 100 grafheuvels die hij in het vlakke landschap ontdekte, en daarbij opgeteld zijn kennis uit de oude bronnen over de ligging van Gordion, was hij ervan overtuigd dat hij de hoofdstad van Midas gevonden had.

Zeven jaar later, in 1900, keerde Körte terug met zijn broer Gustav, die archeoloog was. De twee brachten een seizoen door met graven; ze stuitten op bronzen potten, keramiek, metaal en houten gebruiksvoorwerpen met vormen en patronen die bekend zijn van Frygische ambachten.

Alfred Körte stelde op basis van de datering vast dat de grafheuvels uit de tijd vóór Midas en tot aan diens dood stamden.

Zo reconstrueerden de Duitse broers Gordions tijdlijn, en ze konden als eerste moderne geschiedkundigen iets zeggen over koning Midas’ hoofdstad en Frygië.

Vervolgens lagen de opgravingen stil tot 1950, toen de Amerikaanse archeoloog Rodney Young van de universiteit van Pennsylvania het werk hervatte.

Hij vond een groot fort, dat later vrij precies op de tijd van koning Midas is gedateerd. Door het fort te bestuderen kreeg Young inzicht in de status en rijkdom van Midas, die voor die tijd enorm waren.

Het fort bevat zowel een enorm paleisgebied in het noordoostelijke deel van de nederzetting, diverse rechthoekige gebouwen met portalen als twee 100 meter lange gebouwen die aan weerszijden van een brede straat in het zuidwestelijke gedeelte van de citadel liggen.

De bouw is goed uitgevoerd met vooral stenen, leem en hout, en in het paleis vonden archeologen een vloermozaïek dat is gemaakt van veelkleurige en fijn bewerkte stenen.

Volgens de onderzoekers is het een van de vroegst bekende mozaïekvloeren ter wereld. Onder het ingestorte dak hebben archeologen kommen en drinkbekers van aardewerk en brons, fijn geweven stoffen en meubels met een laagje ivoor gevonden. Langs een muur stond een gestoffeerde bank in dezelfde stijl als een oosterse divan.

De vele mooie voorwerpen brachten de onderzoekers tot de slotsom dat het gebouw – Megaron 3 genoemd – het centrum van het paleis en Midas’ hoofdkwartier was.

Frygiërs weefden en kookten

De opgegraven gebouwen huisvestten echter niet alleen woonvertrekken. Sommige paleisgebouwen waren ingericht met werkplaatsen, waar arbeiders graan tot meel vermaalden op grote maalstenen.

Vondsten van kleine wieltjes om mee te weven, metalen naalden en een deels verkoolde houten kam waarmee vermoedelijk draden van het weefgetouw werden gescheiden, bewijzen dat de arbeiders het paleis deelden met spinners en wevers, en dat de Frygiërs gespecialiseerde vaklieden kenden.

De portalen waren keukens waar koks vlees of groenten bakten boven bakstenen vuurplaatsen en brood bakten in koepelvormige ovens van leem of steen.

De zijgangen van de gebouwen stonden vol met aardewerk voor de bereiding en opslag van voedsel.

Er moet een aanzienlijke beroepsbevolking zijn geweest, en de wetenschappers vermoeden dat slavinnen, waarschijnlijk buitgemaakt in de rijken die de Frygiërs aan zich onderworpen hadden, het zwaarste werk in het paleis deden.

Wegens al die etenswaren en grote opslagcapaciteit denken ze bovendien dat het paleis het centrum van de economie en voedselproductie van de stad was.

Misschien hebben de inwoners van Gordion hun grondstoffen hierheen gebracht om ze te laten bewerken. De eindproducten werden vervolgens verdeeld onder de burgers van de stad of naar het Frygische leger in het veld gestuurd.

Of het leger, de bevolking of alleen het hof baat had bij de ambachten, is onzeker, maar één ding is duidelijk: Midas kwam niets te kort – en al helemaal geen bier. De dichter Archilochos, die in de 7e eeuw v.Chr. leefde, schreef al dat de Frygiërs bekendstonden om hun liefde voor bier, en archeologen hebben verschillende werktuigen gevonden om het troebele bier dat de Frygiërs dronken te zeven.

Ook potten met ingebouwde filters om onder meer het kaf van het koren te scheiden waar het bier van gebouwen werd, zijn tijdens de opgravingen opgedoken.

Naast koken en stoffen weven maakten de ambachtslieden van Gordion bovendien artistiek keramiek, meubels, paardentuigen en verschillende andere kunst- en gebruiksvoorwerpen.

Grondstoffen als koper, tin en ijzererts liet Midas van ver halen, blijkt uit onderzoek, en aan kunstvoorwerpen als een grote bronzen pot versierd met gevleugelde mensengedaanten valt af te lezen dat de Frygiërs inspiratie opdeden bij buurrijken als Assyrië.

Andere voorwerpen als houten tafels en stoelen met patronen van licht en donker hout of ingelegd ivoor zijn uniek, en kenmerken de Frygiërs. Deze kunstvorm komt overal in terug.

Pottenbakkers, smeden, wevers en timmerlieden werkten samen en zullen elkaar tijdens de productieprocessen wel geïnspireerd hebben tot het uitproberen van nieuwe vormen en figuren, en afgaande op de vele spullen in Midas’ paleis zullen zijn ambtenaren er een soort administratie op nagehouden moeten hebben – al zijn daar geen inscripties van gevonden.

Het kan zijn dat de ambtenaren daar tabletten van hout of was voor hebben gebruikt, die in dat geval al lang in de ruïnes verloren zijn gegaan.

Hoe Gordion ten onder is gegaan, weet niemand.

Uit opgravingen valt weliswaar op te maken dat er op een zeker moment brand in het paleis was, maar de sporen duiden erop dat het vuur vrij bescheiden was en dat het complex grotendeels intact bleef.

Door de rivier stroomt goud

De ruïnes van Midas’ grote tempelcomplex vormen de beste aanwijzing dat de koning echt onmetelijk rijk en machtig was.

En al werd vast niet alles wat hij aanraakte van goud, in de bronstijd en de eeuwen daarna werd er uiteraard gepraat over de gouden koning van de Frygiërs.

In Midas’ tijd was goud al duizenden jaren felbegeerd, en geschiedkundigen denken dat de oermens gefascineerd was door het glanzende metaal omdat goud niet roest en als een symbool voor onsterfelijkheid en het goddelijke wordt gezien.

Mensen gebruikten daarom goud om de goden te eren en er zelf mee te pralen, en het eerste voorbeeld van bewerkt goud dat de archeologen kennen – een gouden knikker uit circa 4500 v.Chr. – maakte dan ook deel uit van rituele handelingen.

Verder weten geschiedkundigen dat de Soemeriërs, een vroege beschaving in het zuiden van het huidige Irak, zich graag tooiden met goud.

Zowel mannen als vrouwen droegen rond 3000 v.Chr. sieraden van het glimmende metaal, net als de vooraanstaande families van Egypte, die hun macht en status luister bijzetten door zich met goud te versieren.

De rivier de Paktalos bij Midas’ hoofdstad bevatte in de oudheid zo veel goud dat het op de oevers voor het oprapen lag.

Het is dan ook niet zo vreemd dat de eerste gouden munten in de geschiedenis rond 500 v.Chr. hier geslagen werden: in het rijk Lydië, waarin ook het oude Frygië lag.

Dat de bewoners een gedegen kennis hadden van het metaal en zijn eigenschappen blijkt uit de vondst van goudraffinaderijen bij de rivier. Zelfs het puurste goud kan van nature tot 5 procent zilver bevatten en moet dan ook gezuiverd worden, wil het écht helemaal puur zijn, maar de Lydische muntmeesters wisten het goud te winnen door het metaal samen met zout te verhitten tot 600-800 °C.

Het zilver vormde samen met het zout zilverchloride, en als dat vervolgens verdampte, bleef er zuiver goud achter.

Kleding glinstert van het goud

Als heerser over een gebied met een aantal van de grootste goudvoorraden van de toen bekende wereld kon Midas zichzelf en zijn paleizen zonder twijfel hebben versierd met ladingen goud. Maar vreemd genoeg bevat het deel van de stad Gordion dat uit Midas’ tijd stamt, er geen noemenswaardige hoeveelheden van.

Het grote raadsel – de oorsprong van het verhaal over Midas die alles wat hij aanraakt in goud verandert – bestaat dus nog, maar de laatste jaren hebben archeologen het mogelijk toch opgelost.

Een aantal stoffen die in Gordion zijn gevonden blijken namelijk te zijn behandeld met een ijzeroxidepigment, goethiet genaamd, dat een gouden glans geeft.

Deze stof is genoemd naar de Duitse dichter Goethe, die niet alleen schrijver was maar ook belangstelling had voor mineralen en veel experimenteerde met kleuren en kledingstoffen tot ze glansden als het fijnste goud.

Analyses van de stoffen wijzen uit dat Frygische ambachtslieden de stof zodanig chemisch behandelden dat hij zijn glans nog langer behield. De voorname kleding van het koningshuis en de elite zal het volk van de stad tegemoet gestraald hebben.

En dan is het een kleine stap om te denken dat Midas, de machtigste koning van Frygië ooit, alles kon veranderen in goud. Zo denken de onderzoekers althans dat een deel van de mythe van koning Midas kan zijn ontstaan.

Midas’ vader kwam niets te kort

Het paleis en de citadel waren lang niet de enige interessante archeologische vondsten in Gordion. Ronde heuvels in het landschap duidden erop dat het gebied waar ooit de hoofdstad was, wel 124 graven telde.

Het interessantst was een grafheuvel die met zijn hoogte van 53 meter – denk aan een flat van 17 verdiepingen – en een diameter van circa 300 meter de grootste in de omgeving is.

Om bij de grafkamer te komen moest de archeoloog Rodney Young een tunnel van meer dan 70 meter bouwen vanuit een kolenmijn bij de Zwarte Zee.

Om een bezoekje van grafrovers te voorkomen, groeven zijn arbeiders drie weken dag en nacht door. En hun moeite werd beloond, want toen de archeologen in 1957 het graf openden, wisten ze niet wat ze zagen.

De grafkamer was een van de grootste die ze kenden: 5,15 meter breed en 6,2 meter lang, en de afstand van vloer tot plafond was bijna 4 meter.

Om het dak te stutten wegens het enorme gewicht van de grond die erop rustte, was de ruimte versterkt met stammen van de jeneverbes, en tegen de muur stond een nog gave kist van cederhout met de botten van een man.

Onderzoeken hebben uitgewezen dat de dode 1,59 meter lang was en tussen de 60 en 65 jaar was toen hij stierf.

Zijn kleding – fijn geweven stof in paarse tinten – zat vol met prachtige fibula’s en bronzen broches, en bovendien was de overledene omringd met houten meubelen, kledingstof, leren riemen en bronzen potten; in totaal tegen de 400 grafgiften. Uiteraard had hij genoeg te eten en te drinken meegekregen in de dood, zodat hij ook in het hiernamaals niets te kort zou komen.

Uit koolstof 14-analyses blijkt dat de begrafenis in de 8e eeuw v.Chr. plaatsvond, en Young nam al in de jaren 1950 aan dat de dode Gordias was, de vader van de legendarische koning Midas.

Modern onderzoek naar de jaarringen van de houten palen bevestigt deze theorie: de grafkamer werd gebouwd tussen 740 en 733 v.Chr. – dus te vroeg om voor koning Midas bestemd te kunnen zijn.

Koning heeft een haakneus

Als de man in het graf Gordias is, Midas’ vader, dan hebben geschiedkundigen nu een enigszins helder beeld van het uiterlijk van deze vorst.

John Prag, archeoloog van het Manchester Museum, en Richard Neave van de medische faculteit van de universiteit van Manchester, maakten in 1988 een reconstructie van het gezicht van de dode: een man met een lang gezicht, een lange, kromme neus, diepliggende, kleine ogen en een vooruitstekende onderlip.

Bij de reconstructie merkte John Prag dat de koning last had van een ‘knobbeltje van Darwin’ op de rand van zijn oor.

Het knobbeltje komt bij een op de tien mensen voor en is een overblijfsel van een gewricht waarmee onze voorouders een deel van het oor konden omvouwen ter bescherming van de gehoorgang.

Het heeft weinig om het lijf, maar daardoor vragen de onderzoekers zich wel af of de lichte misvorming de voedingsbodem is voor een andere mythe over koning Midas. Want er werd beweerd dat de vorst ezelsoren had.

Toen Midas ontdekte dat goud hem niet gelukkig maakte, besloot hij zo veel mogelijk tijd in de natuur door te brengen. Prompt werd hij een vurig aanhanger van Pan, de god van de natuur en een uitstekend fluitspeler, die op een dag besloot de god Apollo uit te dagen.

Tmolus, de god van de gelijknamige berg, beloofde scheidsrechter te zijn, en Midas luisterde verrukt naar de opzwepende fluitmuziek van Pan, er vierkant van overtuigd dat niemand hem dat na zou kunnen doen.

Tmolus was een andere mening toegedaan, net als de overige toehoorders, die vonden dat Apollo, de god van de muziek, mooier speelde. Maar Midas wilde niets van dat oordeel weten en protesteerde luidkeels.

Schuimbekkend van woede legde Apollo zijn hand op Midas’ hoofd en veranderde zijn oren in lange ezelsoren. Midas schaamde zich diep voor dat zichtbare teken van zijn stupiditeit en bedekte in het vervolg zijn hoofd.

De mythe is uiteraard niet bijster geloofwaardig, maar John Prag verklaart die dus op genetische gronden. De geschiedkundige Sarah Morris twijfelt evenwel aan deze theorie.

Ze heeft achterhaald dat ezelsoren in de bronstijd voor koninklijke waardigheid stonden. Zo is er een zegel met de koning van het land Mira in Anatolië met zeer lange oren.

Dichters en schrijvers moeten afbeeldingen van Midas met ezelsoren hebben gezien en er een ‘verklaring’ bij hebben bedacht, denkt ze.

Nog raadselachtiger dan Midas’ ezelsoren was zijn dood. Volgens de geschiedschrijver Strabo kwam Midas om het leven doordat hij tijdens de invasie van de Cimmeriërs zelfmoord pleegde door ossenbloed te drinken.

Maar archeologen hebben geen aanwijzingen gevonden dat het volk massale vernielingen zou hebben aangericht aan Midas’ paleis. Het verhaal van zelfmoord door bloed te drinken, is ook niet erg geloofwaardig.

Bloed werkt juist als een energiedrank, en al is het niet erg gezond, dodelijk is het niet. Op de verklaring van Midas’ dood moeten we dus nog even wachten.

Die is vast bedolven onder de ruïnes van zijn hoofdstad, en degene die de oude koning vindt, zal ons veel kunnen leren over een van de meest mythische mannen ooit – en onmetelijke hoeveelheden goud kunnen aantreffen.