Hongersnood deed Haile Selassie de das om

In het eerste ochtendlicht schrijden tien geüniformeerde gedaanten de brede, witte trap op naar het keizerlijk paleis in Addis Abeba. Het is 12 september 1974, 6.00 uur, en het is nog rustig in het enorme paleis in de hoofdstad van Ethiopië, waar keizer Haile Selassie zich met een handjevol bedienden bevindt.

In de bibliotheek geven de officieren opdracht om de 82-jarige monarch te laten komen, en even later arriveert hij, waardig en kalm.

Een van de officieren leest een verklaring voor: ‘Haile Selassie heeft het gezag en de eer van de troon misbruikt voor eigen gewin.’

Zonder een spier te vertrekken hoort Selassie de aantijgingen aan. Hij krijgt de schuld van de armoede, het sociale verval en de hongersnood die het land opnieuw heeft getroffen.

Als de officier uitgesproken is, wordt Selassie naar een wachtende auto geleid. De lichtblauwe Volkswagen Kever is beneden zijn waardigheid.

‘Wat? Daarmee?’ roept de keizer – een autoliefhebber – maar hij wordt naar binnen geduwd en op de krappe achterbank gezet.

De Volkswagen brengt hem naar het hoofdkwartier van het leger. Selassie, die zijn land heeft bevrijd en internationaal aanzien geniet, heeft Ethiopië tegelijkertijd in politieke chaos, oorlog en uitzichtloos lijden gestort.

Op deze dag wordt de 3000 jaar oude monarchie vervangen door een van de wreedste militaire regimes ter wereld.

Haile Selassie verslaat fascisten

Ruim 33 jaar eerder was Haile Selassie de held van de wereld. Hij had de fascistische bezettingsmacht van Mussolini verslagen, die in 1935 Ethiopië was binnengevallen om een Italiaans koloniaal rijk in Afrika te creëren.

Keizer Selassie wist naar Engeland te vluchten, maar in 1940 beging Mussolini de fout het Britse Somalië binnen te vallen. Winston Churchill stuurde Haile Selassie terug naar Afrika om de Britse troepen te helpen – hij kon de steun van de vele Ethiopische partizanen goed gebruiken.

Samen versloegen de Ethiopiërs en de Britten de Italiaanse fascisten, en 5 mei 1941 keerde Haile Selassie terug naar Addis Abeba. De straten waren bezaaid met bloemen en hij werd toegejuicht door het publiek.

Die dag sprak de keizer zijn volk toe:

‘Vergeld kwaad niet met kwaad. Herhaal de gruweldaden niet die de vijand tot het einde toe heeft gepleegd. Bezoedel de goede naam van Ethiopië niet met daden die de vijand had kunnen begaan.’

Liever Amerikaanse dan Britse hulp

Haile Selassie benoemde al snel een kabinet van zeven ministers. Maar de Britten, die een kans roken een marionet van de keizer te maken, bemoeiden zich met al zijn beslissingen.

Selassie was woedend, maar durfde de Britten nog niet het land uit te zetten. Hij had financiële steun nodig voor zijn door oorlog geteisterde en onderontwikkelde land.

Daarom tekende Selassie in januari 1942 een tweejarige overeenkomst, die de Britten de controle gaf over openbare communicatie, van het Britse pond het officiële betaalmiddel maakte en links rijden voorschreef. In ruil daarvoor ontving Ethiopië het eerste jaar 1,5 miljoen pond van Groot-Brittannië en het jaar daarop nog eens 1 miljoen pond.

Selassie stak echter ook zelf de handen uit de mouwen. In november 1942 schafte hij de slavernij af en begon hij betrekkingen op te bouwen met de Verenigde Staten. De Amerikanen hadden het isolationisme afgeschud en wilden meer invloed in Afrika.

Daarom werd Selassies minister van Economische Zaken Yilma Deressa, die in mei 1943 naar een landbouwcongres in de staat Virginia gestuurd werd, met open armen ontvangen. Deressa vroeg de Amerikanen om een lening van circa 42,5 ton zilver, waarmee Ethiopië zijn eigen munt, de birr, zou kunnen invoeren.

President Franklin D. Roosevelt gaf groen licht in ruil voor afspraken over Amerikaanse hulp bij de wederopbouw van Ethiopië. De diplomatieke betrekkingen waren aangeknoopt.

Wereldleiders omarmen Haile Selassie

Op 13 februari 1945 werd de Britse ambassadeur in Addis Abeba wakker van helikopterlawaai. Selassie werd in alle vroegte opgehaald door de Amerikaanse luchtmacht en naar het Suezkanaal gevlogen om Roosevelt te ontmoeten op de kruiser USS Quincy.

Ze hadden het over zaken als de Ethiopische overname van Eritrea, economische en militaire hulp van de VS en het opstellen van het handvest dat de basis zou vormen voor de VN, die dat jaar werden opgericht.

Selassie bracht een wereldbol van 24-karaats goud met een diameter van 10 centimeter mee als geschenk voor Roosevelt, die vier jeeps klaar had staan voor de keizer. Ondertussen spoedde Winston Churchill zich naar Caïro – hij was gewaarschuwd door zijn ambassadeur.

Tijdens een ontmoeting op de Britse ambassade overhandigde Churchill de kille Selassie een Rolls-Royce – een wanhoopspoging van de Britten om een wit voetje te halen bij de keizer.

Maar Roosevelt troefde Churchill af met een Cadillac-limousine, die hij naar Addis Abeba liet sturen. Vanaf dat moment ging Selassie nauw samenwerken met de Amerikanen.

De Amerikanen legden wegen aan, repareerden het beschadigde telegraaf- en telefoonnet en hielpen met het opzetten van een Ethiopische nationale bank. Selassie kreeg ook steun voor een luchtvaartmaatschappij: Ethiopian Airlines.

Bovendien arriveerden er Amerikaanse instructeurs om het leger van Ethiopië te trainen.

De ontwikkeling van een zorgstelsel en een modern centraal bestuur werd in gang gezet toen Roosevelts opvolger Harry S. Truman in 1952 een nieuw verdrag tekende. Selassie wilde zijn land moderniseren, maar wel de touwtjes in handen houden.

Alleenheerschappij belemmert vooruitgang

De hervormingen van Haile Selassie waren hard nodig, want Ethiopië was in de middeleeuwen blijven hangen. Adellijke geslachten bezaten veel grond, die miljoenen arme boeren in Zuid-Ethiopië pachtten. De boeren in het noorden hadden gezamenlijke grond.

Vanwege de grote verschillen was het vrijwel ondoenlijk om een landhervorming door te voeren die iedereen ten goede zou komen.

In Addis Abeba ging het iets makkelijker. In de jaren 1950 kreeg de hoofdstad verharde wegen, bioscopen en uitpuilende warenhuizen. In het centrum stond het Guenete Leul-paleis, waar de keizer woonde met koningin Menen Asfaw en hun gezin, en het Menelik-paleis, vanwaar Selassie regeerde.

Selassie riep een parlement in het leven naar Brits voorbeeld: een hogerhuis voor de adel en geestelijkheid en een lagerhuis van politieke ambtenaren uit de armere klassen. Maar partijpolitiek of vrije verkiezingen waren er niet.

De keizer benoemde zelf alle leden van het parlement, en zijn ministers hadden niets te zeggen. Selassie meende dat hij door God was aangewezen als regent en nam zelf alle belangrijke beslissingen. Zo werd hij een knelpunt voor de ontwikkeling van het rijk.

Iedereen die wilde dat er iets gebeurde in Ethiopië, moest op audiëntie bij de keizer. En leden van de keizerlijke regering moesten elke dag hun opwachting maken in het paleis. Selassie had een goed geheugen en zou het zeker merken als er iemand niet kwam opdagen – zelfs de kok moest verantwoording afleggen aan de keizer zelf.

De vele schijnbare verbeteringen die de keizer doorvoerde, werden bejubeld in de kranten, en op de radio klonken lofliederen over hem. Elk jaar op Selassies kroningsdag werd er een uitbundig banket georganiseerd met 3000 gasten.

Voor de buitenlandse gasten stond deze verspilling in schril contrast met de schrijnende armoede en honger in het land.

Onvrede met Selassie neemt toe

Om het land op te bouwen had Selassie een nieuwe klasse van goed opgeleide ambtenaren en experts nodig: de Italianen hadden alle intellectuelen geëxecuteerd. Daarom zag hij het ministerie van Onderwijs, dat door hem persoonlijk werd geleid, als de sleutel tot de toekomst van Ethiopië.

In de jaren 1940 en 1950 verrezen er talloze nieuwe scholen in de hoofdstad, en met kerst (op 7 januari in Ethiopië) kreeg elke leerling een sinaasappel van de keizer zelf.

Studenten die naar het buitenland reisden, werden voor vertrek gezegend door Haile Selassie.

Als de studenten terugkeerden, kregen ze opnieuw een audiëntie. De keizer regelde hotelkamers voor hen in de hoofdstad, zodat ze niet in de tukul van hun familie hoefden te wonen: een traditionele ronde hut met een dak van stro.

Het was allemaal bedoeld om de nieuwe elite loyaal te maken aan de keizer. Maar dat plan mislukte: de jongeren kwamen hoogopgeleid terug uit het buitenland, maar konden in eigen land geen werk vinden waar ze hun vaardigheden konden gebruiken.

Bovendien hadden ze aan het leven in het Westen geroken en waren ze niet te spreken over de dictatuur van Haile Selassie.

Keizerrijk groeit – en verhongert

Voor Haile Selassie was het van groot belang dat Ethiopië respect genoot op het wereldtoneel. Toen hij in de jaren 1950 tijdens de Koreaanse Oorlog troepen stuurde, was dat een signaal aan de wereld: Ethiopië is een sterke staat die op gelijke voet staat met het Westen.

De keizer reisde vaak naar het buitenland om de betrekkingen te onderhouden en zichzelf onder de aandacht te brengen. Volgens Selassie was een ontmoeting tussen staatshoofden het beste moment om afspraken te maken.

Als een van de oprichters van de VN had Ethiopië veel te zeggen. In 1950 wist Selassie met Amerikaanse steun de VN ertoe te bewegen het verarmde Eritrea op te nemen in een federatie met Ethiopië.

Eritrea wilde onafhankelijk blijven, maar Selassie – die via het land toegang kreeg tot de Rode Zee – regeerde er met harde hand.

In eigen land liet Haile Selassie zich van een mildere kant zien. In 1955 herzag hij de grondwet en maakte hij het lagerhuis verkiesbaar, zodat het volk een klein beetje in de melk te brokkelen kreeg – maar het maakte weinig uit.

Terwijl de steden profiteerden van Selassies pogingen om Ethiopië te moderniseren, veranderde er niets voor de arme plattelandsbevolking. In 1956 werd de noordelijke regio Tigray getroffen door een hongersnood als gevolg van droogte, hagel en sprinkhanen.

Het duurde twee jaar voordat de regering in Addis Abeba in actie kwam. Haile Selassie schonk persoonlijk 2 ton graan en de VS nog eens 32 ton. Maar de hulp kwam voor velen te laat. Volgens historici stierven er zo’n 100.000 mensen voordat de ramp in 1961 onder controle was.

Poging tot staatsgreep

De tragedie in Tigray was voor een groepje uit Selassies inner circle aanleiding om een staatsgreep te beramen.

De leider was de jonge Germame Neway, die sociologie had gestudeerd in de VS en het had geschopt tot gouverneur van de regio Wollamo. Hij deelde land uit aan arme boeren, maar in 1958 ontbood Selassie hem in het Menelik-paleis. De keizer wilde weten waarom hij het land van de adel weggaf.

‘Omdat ik de gouverneur ben en de mensen niets te eten hebben omdat ze geen land bezitten,’ antwoordde Neway. Voor straf werd hij overgeplaatst naar de dunbevolkte provincie Harar, niet ver van de Somalische woestijn.

Neway wist dat er iets moest veranderen. Met zijn broer Mengistu, de bevelhebber van de 5000 keizerlijke lijfwachten, smeedde hij een plan.

Voor de coup rekruteerden de broers het hoofd van Selassies inlichtingendienst, Warqenah Gabayahu. Hij was een beschermeling van de keizer en had hem vergezeld op vele buitenlandse reizen. Maar Warqenah was ook diep teleurgesteld in Selassie.

‘‘De keizer denkt alleen op de korte termijn. Hij heeft geen visie voor Ethiopië en wil niet het beste voor het land,’ liet Warqenah zich ontvallen tegen een collega-officier.

De coupplegers sloegen toe toen de keizer in 1960 op staatsbezoek was in Brazilië. In de nacht van 13 op 14 december riepen ze Selassies oudste zoon, kroonprins Asfaw Wossen, en een aantal ministers naar het hoofdkwartier van de lijfwacht.

Ze werden er vastgehouden, terwijl de coupplegers de controle kregen over de nationale bank, de telefooncentrale en de landelijke radio- en tv-zender. De vicevoorzitter van het hogerhuis, Aserate Kassa, stelde de keizer echter op de hoogte. Haile Selassie brak zijn bezoek af en keerde in allerijl terug naar Addis Abeba.

Ondertussen las kroonprins Asfaw Wossen een boodschap voor op de radio:

‘De afgelopen jaren is Ethiopië gestagneerd. De nieuwe regering zet zich in voor het welzijn van het hele Ethiopische volk.’

Asfaw Wossen deelde mee dat hij die nieuwe regering zelf leidde.

De coupplegers hadden zich echter misrekend. Ze hadden gerekend op de steun van de hele bevolking, maar de kerk veroordeelde hen en alleen de studenten in de hoofdstad steunden de coup.

‘Breek de ketenen van de slavernij en herwin je vrijheid,’ luidde de oproep van de studenten.

Het keizerlijke gezag luisterde niet naar hen, maar zette het leger in. De soldaten versloegen de rebellen, die hun gijzelaars doodschoten – behalve de kroonprins, die later beweerde dat hij gedwongen was.

Toen Haile Selassie landde, was alles al voorbij. De mislukte staatsgreep had drie dagen geduurd en 2000 levens gekost.

Onrustige decennia

De couppoging noopte de inmiddels 68-jarige keizer er niet toe hervormingen door te voeren:

‘Er komt niet de minste verandering in het staatsbestuur, en we blijven op het pad dat we tot nu toe gevolgd hebben.’

De coup had echter wel iets bewerkstelligd: de Ethiopiërs durfden nu kritiek te uiten op het regime. Vooral de studenten, van wie velen in Moskou hadden gestudeerd en waren beïnvloed door het communisme, protesteerden tegen de onderdrukking van de bevolking.

Ondertussen lag de keizer overhoop met de conservatieve adel, die zich in de provincies verzette tegen grondhervormingen die de plattelandsbevolking uit de armoede konden trekken.

Selassie gaf zijn ministers de schuld: ‘Jullie zijn aangesteld om beslissingen te nemen. Wij zeggen tegen jullie: zo kan het niet langer!’

In Eritrea brak een gewapende opstand uit met steun van China. Selassie schafte het zelfbestuur af, ontbond de federatie en annexeerde het land op 15 november 1962 als 14e provincie van Ethiopië.

Hierna liet Selassie het binnenlandse beleid over aan zijn premier, Aklilu Habte-Wold, en richtte hij zich alleen nog op het buitenland.

Dit bracht echter geen oplossing voor de problemen in eigen land.

Ramp schokt de wereld

Vanaf eind jaren 1960 trokken boze studenten door de straten van Addis Abeba. Ze eisten dat de samenleving werd ingericht volgens leninistisch-marxistische idealen, en er waren regelmatig schermutselingen met de politie.

De volkswoede werd verder aangewakkerd door onvrede onder soldaten en politieagenten over hun salaris. Selassie verhoogde de lonen iets om de onrust de kop in te drukken, maar grote hervormingen bleven uit.

Haile Selassie, niet meer de jongste, maakte bovendien geen aanstalten een opvolger aan te wijzen. Vanwege de instabiliteit schroefden de Amerikanen hun steun aan het Ethiopische regime flink terug: ze waren bang dat ze hun investeringen niet zouden terugverdienen als er een burgeroorlog uitbrak.

Verder bereikte de internationale crisis als gevolg van de hoge olieprijzen begin jaren 1970 ook Ethiopië. De prijzen van geïmporteerde goederen explodeerden, net als de werkloosheid.

Te midden van dit alles vernam de wereld in 1973 via een BBC-documentaire dat er een hongersnood van ongekende omvang woedde in Ethiopië.

Op beelden uit de provincies Wollo en Tigray waren baby’s te zien met een opgezwollen buik en vliegen in hun ogen. De tragedie leidde wereldwijd tot grootschalige inzamelingsacties.

De BBC schatte dat er binnen een jaar 200.000 mensen waren gestorven. Deskundigen redetwisten sindsdien over dat cijfer – en over de vraag of Haile Selassie op de hoogte was van de ramp, of dat hij zo’n bord voor zijn kop had dat hij het pas doorkreeg toen de hongerige mensen naar de hoofdstad begonnen te trekken.

De ogen van de wereld waren op Ethiopië gericht, en Selassie, die niet gewend was aan kritiek, reageerde geërgerd op vragen van een Italiaanse journaliste over democratie in Ethiopië:

‘Democratie – wat heeft dat de wereld gebracht? Zijn de mensen beter geworden? Zijn de mensen gelukkiger geworden? Illusies. Illusies.’

Zijn optreden deed zijn reputatie geen goed, en zijn populariteit kelderde terwijl zijn greep op de macht verzwakte.

Haile Selassie komt ten val

De crisis bereikte een hoogtepunt in februari 1974, toen de inflatie de pan uitrees. Er braken rellen uit in de hoofdstad en vijf mensen kwamen om.

De straten van Addis Abeba lagen vol pamfletten van verschillende groepen die veranderingen eisten, en in maart braken in het hele land stakingen en demonstraties uit. De betogers eisten democratische rechten en meer loon.

In juni werd er een comité van legerofficieren gevormd: een groep zonder leider met de naam Derg (comité). In de weken daarna verdween de ene na de andere minister van Selassie spoorloos. De media, nu onder controle van de Derg, spraken van ‘een kruistocht tegen corruptie’.

In de zomer reden er tanks, vrachtwagens en jeeps door de hoofdstad met de slogan van de Derg: ‘Ethiopië Eerst.’

Op 12 september plaatsten de tien anonieme Derg-officieren ‘Zijne Keizerlijke Majesteit Haile Selassie I, de zegevierende leeuw van de stam Juda, Koning der Koningen en uitverkorene van God’ onder huisarrest – eerst in het hoofdkwartier van het leger, daarna in het paleis.

De rest van de keizerlijke familie werd naar de beruchte Kerchele-gevangenis in Addis Abeba gebracht, bijgenaamd Alem Bekagne (‘ik heb genoeg van deze wereld’).

Een klein jaar later, op 28 augustus 1975, meldden Ethiopische media dat de 83-jarige ex-keizer de dag ervoor was overleden – officieel aan complicaties van een prostaatoperatie.

Selassies arts ontkende dat verhaal echter. De keizer was wel geopereerd, maar al maanden eerder en zonder complicaties, legde hij uit. Haile Selassie was de laatste maanden in goede gezondheid geweest, aldus de dokter.

Later zijn er documenten opgedoken met het bevel voor de moord op Haile Selassie.

In 1992 werden zijn beenderen gevonden in de betonvloer van het toilet van de leider van de Derg. Twee jaar later veroordeelde een Ethiopische rechtbank meerdere voormalige officieren voor het wurgen van de eens onaantastbare Haile Selassie in zijn bed.