Hendrik VIII werd gek van de pijn

Ziekte brengt Hendrik op de troon

Als jongen blaakte Hendrik van gezondheid. Kort na zijn geboorte in 1491 werd de prins beschreven als een ‘knappe, kleine jongen. Hij gedraagt zich galant, zijn huid is prachtig en zijn glimlach is innemend.’

Zoals gebruikelijk was in kringen van vorsten werd Hendriks horoscoop getrokken, en de astroloog voorspelde dat de prins te maken zou krijgen met ziekte.

Volgens de horoscoop zou Hendrik in zijn leven kampen met van alles en nog wat: hoest, koorts, pijn op de borst, galstenen, jicht en pokken.

Maar in Hendriks jeugd was daar nog niets van te merken. De prins was een sterke, gezonde jongen. Maar dat een ziekte niet iets is om mee te spotten, ontdekte hij al op zijn 10e.

In 1502 stierf zijn oudere broer Arthur plotseling, vermoedelijk aan tbc of de zogeheten Engelse zweetziekte, waarbij de patiënt hevig ging transpireren en na een paar uur overleed.

Hendrik nam niet alleen Arthurs plaats in als troonopvolger, maar erfde ook diens weduwe, de 16-jarige Catharina van Aragon.

Zes jaar later werden de Tudors opnieuw opgeschrikt door een sterfgeval: koning Hendrik VII bezweek aan tbc. Op zijn 18e kwam Hendrik VIII op de troon.

In bronnen wordt de jonge vorst beschreven als ‘een bekwaam ruiter en deelnemer aan riddertoernooien’, en hij was geliefd bij zijn onderdanen omdat hij zich om gewone mensen bekommerde. Bovendien stelde Hendrik zich groot-hartig op jegens zijn vijanden.

Meerdere leden van het geslacht York, dat een bedreiging vormde voor de macht van de Tudors, werden vrijgelaten uit de gevangenis, en Hendrik liet maar weinig politieke tegenstanders doden.

Artsen vrezen voor Hendriks leven

Na vijf voorspoedige jaren op de troon werd Hendrik op zijn 23e voor het eerst ernstig ziek. Engeland werd geteisterd door een pokkenepidemie, en de koning bleef niet gespaard. In de lente van 1514 was Hendrik lange tijd bedlegerig.

‘De artsen vreesden voor zijn leven, maar nu is hij weer gezond en is hij uit zijn bed opgestaan,’ aldus de Italiaanse geschiedschrijver Petrus Martyr.

Hendrik overleefde het vermoedelijk alleen omdat hij jong en fit was. De vorst bleef zelfs verschoond van de lelijke littekens die de pokken vaak veroorzaakten bij patiënten.

Een paar jaar later liep hij nóg een ziekte op: malaria, waar de bevolking van Zuid-Engeland in de middeleeuwen mee kampte. Ook deze keer kwam de majesteit goed weg.

Hendrik beschikte blijkbaar over een ijzeren gestel, maar zijn vrouw, koningin Catharina, had een stuk minder geluk.

Gedurende negen jaar was ze zes keer zwanger geraakt, maar slechts één keer baarde ze een voldragen kind, dat tot grote teleurstelling van Hendrik een meisje was: prinses Maria.

De koning wilde een mannelijke erfgenaam om het geslacht Tudor voort te zetten, en hij betwijfelde of Catharina hem die wel kon schenken.

Daarom begon hij affaires met een aantal andere dames aan het hof. De edelvrouw Maria Boleyn was een van hen, maar al snel had de koning vooral oog voor haar jongere zus Anna, die echter verloofd was met de zoon van de graaf van Northumberland.

Daarom kon hij geen affaire met haar beginnen. Als hij een officiële erfgenaam van Anna wilde, moest hij met haar trouwen. Voordat er van een huwelijk sprake kon zijn, moest Hendrik zich eerst laten scheiden van Catharina.

Daar zouden haar landgenoten, de Spanjaarden, niet blij mee zijn. Via zijn belangrijkste adviseur, kardinaal Wolsey, liet Hendrik in eerste instantie Anna’s verloving verbreken, zodat ze beschikbaar zou zijn als de scheiding een feit was.

Koning krijgt lans tegen zijn hoofd

Maar voordat hij zich op die scheiding kon storten, sloeg het onheil toe. Op 10 maart 1524 nam Hendrik deel aan een riddertoernooi, en tijdens een wedstrijd vergat hij om het vizier van zijn helm te sluiten.

Met onbedekt gezicht galoppeerde hij op zijn tegenstander af, de hertog van Suffolk, terwijl honderden toeschouwers riepen: ‘Stop! Stop!’

Maar de koning en de hertog hoorden de kreten niet. De lans van de hertog raakte de open helm van Hendrik en versplinterde.

De koning viel van zijn paard, en iedereen dacht dat hij dood was. Maar op wonderbaarlijke wijze kwam de majesteit er slechts met een hersenschudding vanaf.

Een jaar later ging het weer bijna mis: tijdens een valkenjacht wilde de koning een greppel oversteken, maar hij viel met zijn gezicht in de modder.

Hendrik zat vast en kon niet ademhalen terwijl hij uit alle macht probeerde overeind te komen. Een soldaat sprong snel de greppel in en trok het hoofd van de koning uit de modder.

Hendrik was blauw aangelopen en hapte naar adem, maar kon het navertellen. Na deze twee voorvallen besefte de koning dat hij, hoewel hij nog jong en sterk was, de kans liep te sterven voordat er een troonopvolger was.

Het was inmiddels negen jaar geleden dat Catharina hem een dochter had gebaard, en de hofartsen dachten dat de 40-jarige koningin geen kinderen meer zou krijgen. De koning van Engeland kwam in actie.

Scheiding leidt tot kerkscheuring

Toen Hendrik Anna Boleyn in 1526 avances maakte om een affaire met haar te beginnen, kreeg hij nul op het rekest.

Op aanraden van haar vader liet Anna hem weten dat ze geen koninklijke concubine wenste te zijn, maar dat ze best bereid was koningin te worden.

In de jaren daarna deed Hendrik zijn best om de katholieke kerk ertoe te bewegen zijn scheiding van Catharina goed te keuren.

Hij zei in zijn volle recht te staan het huwelijk te beëindigen, maar de paus wilde er niets van weten.

Uiteindelijk zat er voor Hendrik niets anders op dan een nieuwe aartsbisschop van Engeland te benoemen en zijn huwelijk door hem te laten ontbinden.

Daarna verbrak de koning alle banden met de paus en de katholieke kerk. In 1533 trouwde Hendrik met Anna en riep hij zijn eigen kerk in het leven: de Church of England.

Toen hij een jaar later eiste dat alle burgers trouw aan hem zwoeren als hoofd van de kerk en Anna Boleyn als hun koningin erkenden, weigerden veel katholieken. De koning reageerde met veel geweld.

Koning wordt krankzinnig

Het huwelijk met Anna Boleyn leverde evenmin de felbegeerde zoon op, en na drie jaar kreeg de koning een ongeluk dat zijn leven zou veranderen – en Anna fataal zou worden.

In januari 1536 nam de 44-jarige Hendrik opnieuw deel aan een riddertoernooi. Toen hij met geheven lans op zijn tegenstander af reed, struikelde zijn paard en viel het dier boven op de koning.

Twee uur lang lag Hendrik ‘sprakeloos’ op de grond, waarna hij weer bij zijn positieven kwam.

Hij had wederom een fikse hersenschudding opgelopen, en onder het gewicht van het paard waren meerdere botten in zijn benen bezweken. De pijn was ondraaglijk.

Pas na zes dagen kreeg de zwangere koningin Anna het nieuws te horen. Ze kreeg een miskraam, en volgens de verbitterde Hendrik was het verlies van zijn zoon het bewijs dat de koningin hem de rug had toegekeerd.

Anna’s vijanden aan het hof begonnen ook nog eens geruchten te verspreiden dat ze het had aangelegd met andere mannen, onder wie haar eigen broer.

De verdachten werden opgepakt, en een van hen, Mark Smeaton, werd gemarteld, waardoor hij bekende. In mei 1536 werden Anna Boleyn en haar vermeende minnaars bij de Tower of London onthoofd.

Na de executie van Anna liet Hendrik zijn oog vallen op de edelvrouw Jane Seymour, met wie hij niet veel later trouwde.

Toen Jane haar echtgenoot probeerde over te halen de overgebleven katholieken in het land wat beter te behandelen, beet Hendrik haar woedend toe: ‘Denk aan Anna.’

Dat was een regelrecht dreigement: als Jane zich met zijn zaken bleef bemoeien en hem niet snel een zoon schonk, zou haar hetzelfde overkomen als haar voorgangster.

Hendrik, die bekend had gestaan als een milde, rechtvaardige vorst, was een tiran geworden.

Jane gehoorzaamde, en een jaar later kwam er eindelijk een zoon ter wereld: Edward. Een paar weken later stierf ze aan complicaties van de bevalling.

Opstand gestopt met leugens

In de herfst van 1536 broeide het in het noorden van Engeland. Edelen, geestelijken en boeren kwamen in opstand tegen Hendrik en eisten dat het katholicisme in ere werd hersteld en dat de koning de meeste van zijn adviseurs ontsloeg.

Hendrik schreef in een reactie: ‘Ik heb nooit gelezen of gehoord dat adviseurs en geestelijken van een prins door onbeschaafde lieden worden benoemd.’

De opstandelingen vormden echter zo’n grote bedreiging voor Hendrik dat hij zich genoodzaakt zag hun te vrijwaren van vervolging en te beloven naar hun bezwaren te luisteren.

Daarna was de angel eruit, maar de koning was niet van plan om woord te houden. Hendrik nodigde de opstandelingen-leider Robert Aske uit aan het hof en overlaadde hem met geschenken.

Met deze list zaaide hij verdeeldheid onder de rebellen en waren ze makkelijk te manipuleren. Vervolgens ontbood hij Aske opnieuw aan het hof, en deze verscheen in de verwachting dat de koning de klachten van de opstandelingen met hem zou bespreken.

Maar de edelman werd opgepakt en ter dood veroordeeld wegens verraad. Vóór zijn executie smeekte Aske niet te worden onthoofd als een ordinaire misdadiger. De koning stemde in met dit verzoek.

Hendrik liet zich echter weer van zijn kwaadaardigste kant zien: hij gaf bevel om Aske te ketenen en hem vast te binden op een openbare plaats om van de honger en dorst om te komen.

Hierna liet de koning de laatste opstandelingen arresteren. Mannen van adel werden onthoofd, edelvrouwen belandden op de brandstapel.

Rebellen van een lagere rang werden opgehangen, waarna hun hoofden in Londen en andere steden op palen werden gezet.

Daarmee was de wraakzucht van Hendrik echter nog niet gestild. In een brief aan de hertog van Norfolk, die het leger van de koning in het noorden leidde, schreef hij: ‘Ik wil dat u een groot deel van de inwoners in elke stad, elk dorp en elk gehucht dat heeft gezondigd, op wrede wijze ombrengt.’

Open wonden

Intussen ging het lichamelijk bergafwaarts met de koning. Het ongeluk op het toernooi had de zweren aan zijn benen, waar hij al jaren last van had, verergerd, en hij had er een grote open wond bijgekregen.

De wonden genazen niet, ook omdat de artsen aan het hof ervan overtuigd waren dat de grootste wond op Hendriks scheenbeen moest worden opengehouden om ‘slechte sappen’ te kunnen afvoeren.

Telkens als de wond een beetje was geheeld, werd hij met een gloeiende tang weer geopend. Deze pijnlijke behandeling leidde tot een grote, etterende wond op het been van de koning.

In 1537 schreef de Franse ambassadeur: ‘De wond heeft hem stijf gemaakt, en soms kan hij niet praten. Zijn gezicht ziet asgrauw, en hij is duidelijk in levensgevaar.’

Hoe slecht Hendrik eraan toe was, zagen de Engelse kerkgangers met eigen ogen toen hij in 1539 tijdens de paasdienst naar het altaar moest kruipen omdat hij niet op zijn benen kon staan.

Nu hij niet meer kon meedoen aan zijn geliefde riddertoernooien en jachtpartijen, verdreef Hendrik de tijd met eten en nog eens eten. Zijn gewicht nam met de dag toe.

Weldra kon de koning niet meer op eigen kracht door zijn paleizen lopen, maar moest hij in een soort rolstoel worden rondgereden.

Omdat de zwaarlijvige koning niet meer met de trap kon, werd hij aan een touw naar boven gehesen.

Nog een koningin onthoofd

Al die pijn maakte de koning driftig en meedogenloos. Onderdanen die niet bij zijn nieuwe kerk wilden horen, moesten dat met de dood bekopen.

Dat overkwam ook burgers die zich wel tot de Church of England bekenden, maar strenger in de leer waren dan Hendrik zelf.

In 1540 werd zelfs zijn trouwe raadgever en minister sinds negen jaar, Thomas Cromwell, opgepakt omdat hij voor een extremere kerk pleitte.

Om te benadrukken dat hij geen afwijkende religieuze stromingen duldde, liet Hendrik drie vooraanstaande katholieken ophangen. Daarna werden hun lichamen in stukken gesneden.

Cromwell raakte zijn positie niet alleen om godsdienstige redenen kwijt: hij had het mislukte huwelijk tussen Hendrik en Anna van Kleef geregeld.

De koning wilde niets met haar te maken hebben zodra hij haar had gezien. Cromwell werd onthoofd, en de 49-jarige koning trouwde met de tiener Catharina Howard. Een jaar later werd ook zij opgesloten wegens ontrouw en onthoofd.

De zwaarlijvige, zieke en inmiddels ronduit krankzinnige Hendrik koos nu voor de edele Catharina Parr, die in zich het begin terughoudend opstelde.

Ze zag de bui al hangen en zou hebben gezegd: ‘Het is beter om zijn minnares te zijn dan zijn echtgenote.’

In 1543 gaf ze toch haar jawoord aan Hendrik, maar ze had beter naar haar eerste ingeving kunnen luisteren.

Volgens brieven van buitenlandse ambassadeurs aan het hof leed de koning vaak aan ‘mal d’esprit (depressies, red.), zelfmedelijden en een duister gemoed’.

Op een dag ging het helemaal mis toen Hendrik en zijn gemalin religieuze zaken bespraken met bisschop Gardiner – een bezigheid die de koning doorgaans wel plezierig vond.

De koningin zou iets te enthousiast zijn geworden naar Hendriks smaak, en hij ontstak in woede en gaf opdracht haar te arresteren.

Toen soldaten van de Tower of London Catharina Parr de volgende dag kwamen halen om haar naar haar cel te brengen, was Hendrik de verhitte echtelijke ruzie echter straal vergeten en vroeg hij zijn verblufte mannen wat ze kwamen doen.

Uiteindelijk stuurde hij ze weg en troostte hij zijn onthutste vrouw.

Ziekten doen koning de das om

Tegen het eind van zijn leven zette Hendrik steeds strengere straffen op majesteitsschennis. Vanwege zijn stemmingswisselingen waren zijn hovelingen altijd in levensgevaar als ze bij hem in de buurt waren.

Niemand was dan ook jaloers op sir Anthony Denny, de adviseur van de koning die hem moest vertellen dat hij niet lang meer te leven had.

Het aankondigen van de dood van een vorst werd als verraad gezien, maar op 27 januari 1547 was het zo klaar als een klontje dat Hendriks dagen geteld waren.

Behoedzaam ging sir Denny de koninklijke slaapkamer in het paleis van Whitehall binnen en fluisterde tegen de doodzieke koning: ‘Naar verluidt is het niet waarschijnlijk dat u verder zult leven. U dient zich voor te bereiden op uw doodsbed.’

Daarna vroeg hij Hendrik of deze met een geestelijke wilde spreken. Aartsbisschop Thomas Cranmer werd ontboden, maar toen hij de volgende ochtend aankwam, was de koning al te ver heen om nog te kunnen praten.

Hendrik VIII, die was begonnen als atletische ridder, lag bewusteloos in zijn bed. De koning woog circa 180 kilo, en de stank van rottend vlees steeg op uit de grote, etterende wond op zijn been.

Zijn ooit zo mooie gezicht was rood aangelopen na jaren van drankgebruik, zijn tanden waren rot en Hendrik leed aan scheurbuik omdat hij nooit groente at. Op 28 januari 1547 blies de koning om 2.00 uur zijn laatste adem uit.

Hoeveel mensen het slachtoffer zijn geworden van de pijn en krankzinnigheid van Hendrik VIII is niet met zekerheid te zeggen, maar volgens historici zijn 50.000 à 70.000 Engelsen op zijn bevel ter dood gebracht.