Elitaire jacht – oorlogje spelen in het bos

In plaats van mee te doen aan de achtervolging laat de koning zich vermaken door zijn dienaren.

‘Er werd niet bespaard op wijn, drank en andere lekkernijen – iedereen kon zich tegoed doen,’ schreef de Deense krant Den Danske Mercurius over de jacht.

Pas na een paar uur krijgt Christiaan het verlossende teken: het halali-signaal, wat wil zeggen dat het hert door zijn hoeven gaat van vermoeidheid en dat de vorst zijn entree moet maken. Het hoogtepunt van de drijfjacht is namelijk dat de koning het uitgeputte edelhert de genadeklap geeft. Als hij er is, trekt hij zijn ‘hertenvanger’ – een groot jachtmes – en besluipt hij het hert, dat door jachthonden in zijn poten gebeten wordt om het in bedwang te houden. Met een snelle beweging steekt hij zijn mes in de buik van het dier en doodt hij het.

De koning heeft bewezen dat hij boven de natuur staat door het machtigste dier in het bos te doden. En Christiaan V is lang niet de enige die geniet van de jacht. Vanaf de middeleeuwen tot in de 19e eeuw was de jacht het favoriete tijdverdrijf van de elite. De bossen waren het speelterrein van de koning en adel – en gewone mensen die op het gebied van de koning durfden te jagen, riskeerden de doodstraf.

Video: Hoor het klassieke halali-hoornsignaal

Jacht wordt een elitesport

Duizenden jaren moesten mensen jagen om te overleven. Iedereen met een wapen in de hand kon in principe een dier vinden en doden om zijn gezin te eten te geven.

Maar zolang er een maatschappelijke elite is, lijkt het, zijn er ook mensen die niet jagen om eten op tafel te krijgen. Op een Mesopotamische stele uit 3400 v.Chr. staat een koning die een leeuw achterna zit. Uit latere bronnen weten geschiedkundigen dat koningen op leeuwen jaagden om zo hun macht te laten zien en om te bewijzen dat de natuur kan worden bedwongen.

Ook in het oude Griekenland en Rome gingen de heersers vaak op jacht. Keizer Hadrianus stond er bijvoorbeeld om bekend dat hij graag op beren jaagde. En naarmate het Romeinse Rijk zich verder uitbreidde, werd ook de jacht op andere diersoorten een populair tijdverdrijf.

Maar in de middeleeuwen kreeg de elite de smaak pas echt goed te pakken, en werd het recht om te jagen van gewone burgers en boeren langzaam maar zeker steeds meer ingeperkt. In Duitsland werden de bossen al in de 11e eeuw verboden terrein voor het ‘gepeupel’. Alleen als een dier de bossen van koning en adel verliet, mocht er vrijelijk op gejaagd worden.

Zodra de jacht een adellijk privilege was geworden, werd het als vanzelf een van de belangrijkste sociale activiteiten in die tijd. De jacht was een ‘koningssport’ en tijdens grote jachtpartijen – en dan vooral tijdens de feestelijkheden voor en na de jacht – werden er belangrijke overeenkomsten en bondgenootschappen gesloten, en daarnaast voordelige huwelijken geregeld.

Jacht vraagt om geld en vaardigheden

Jagen was niet alleen een leuke vrijetijdsbesteding, maar ook een competitie tussen edelen, waarbij ze hun kracht, vaardigheid en rijkdom konden laten zien. Om indruk te maken op hun gasten, lieten hertogen in Noord-Italië de mooiste fresco’s maken van hun indrukwekkende jachtprestaties.

Het uiterlijk was tijdens de jacht zeker zo belangrijk als het resultaat, en wie de jacht organiseerde gaf vaak een vermogen uit om indruk te maken op zijn gasten.

Hoge edelen hadden vaak een heel team van beroepsjagers bij zich, van mensen die gespecialiseerd waren in jachthonden, tot uitstekende ruiters of schutters. Zo had de Rooms-­Duitse keizer Maximiliaan I wel honderden jagers en kennelmannen in dienst, die de meer dan 1500 jachthonden van de keizer fokten en africhtten.

De windhond werd gezien als de ultieme jachthond, die met zijn snelheid en zijn goede ogen altijd zijn prooi vond. Volgens de middeleeuwse dichter Gace de la Bigne had de ideale windhond ‘de spieren van een wolf, de achterpoten van een leeuw, de hals van een zwaan, de ogen van een sperwer en de oren van een slang’.

Ook jachthonden werden een statussymbool. En in 1390 verbood de Engelse vorst Richard II mensen met een laag inkomen zelfs om te jagen met honden.

Jachthonden werden zo gewaardeerd dat goede dieren vaak cadeau werden gegeven aan vorsten. De honden waren onmisbaar tijdens de jacht, en voor de jachtliefhebber Johan I van Portugal, koning van 1385 tot 1433, klonk hun geblaf als muziek.

‘Het is prachtig om te horen hoe de jagers hun prooi op het spoor komen en dan hoe de honden huilen als ze hem vinden,’ schreef de Portugese koning.

Hoe de prooi uiteindelijk werd gedood, varieerde nogal binnen Europa. In het begin van de middeleeuwen werden de dieren met enorme netten gevangen, maar deze methode werd uiteindelijk als tamelijk onsportief beschouwd.

In plaats daarvan werd de prooi in een bepaalde richting opgejaagd, waar de jachtheer klaarstond om het dier te doden. Dit gebeurde meestal met een boog, een speer of een zwaard, en het werd gezien als de nobelste manier om een dier te doden.

‘De jacht is de edelste discipline,’ schreef Eduard van Norwich in The Master of Game uit 1413 – het eerste Engelstalige boek over de jacht dat we kennen.

Tijdens de jachtpartijen van de koning was het gebruikelijk dat hij de mooiste en meest indrukwekkende dieren zelf doodde. Zo kon hij aan de adel laten zien dat hij in vorm en gezond was – en dus geschikt was om het land in oorlog te leiden.

‘Jagen lijkt het meest op oorlog voeren. Je moet een goed paard en goede wapens hebben, sterk zijn, kou en hitte kunnen verdragen en je angsten kunnen verbergen,’ schreef de Spaanse koning Alfons XI van Castilië in de 14e eeuw.

Tijdens de jacht konden jagers hun krijgskunsten en militaire vaardigheden oefenen, zoals de Franse Gaston Phébus opmerkte in zijn werk Livre de Chasse uit 1380 – het eerste grote boek over de jacht in de middeleeuwen.

Daarom was de sport ook zeer geschikt voor koningen en edelen, die vaak het slagveld op moesten. Fébus – die zelf een uitstekend jager was – noemde ook nog een ander voordeel waar de adel vast erg mee in zijn nopjes was:

‘Goede jagers leven langer en gelukkiger, en als ze sterven, gaan ze naar het paradijs.’

Edelhert is de ultieme trofee

De jacht op dieren was voorbehouden aan koningen, wat betekende dat boeren en burgers vrijwel niet mochten jagen. Jagen op de wolf was echter een uitzondering. Dit dier werd gezien als een plaag die het vee van de boeren en jachtdieren doodde.

De Engelse koning Eduard I verklaarde rond 1300 dat de wolf in grote delen van Engeland moest worden uitgeroeid. En zijn opvolger Jacobus I liet vanaf 1427 drie keer per jaar een grote wolvenjacht houden om zoveel mogelijk wolven te doden. Zo’n 70 jaar later was de wolf vrijwel uitgestorven in Engeland, Schotland en Wales.

Bovenaan de lijst met dieren waar alleen de elite op mocht jagen stond het edelhert – dit ‘koninklijk wild’ mocht alleen door de koning worden gedood. Het edelhert werd beschouwd als de koning van het woud – vooral vanwege zijn enorme gewei, waarvan de bovenste vertakkingen een soort kroon leken te vormen. Het gewei maakte het dier ook gevaarlijk, dus was het extra eervol om er een te doden.

‘Ze zijn brutaal en rennen op een man af als een wild zwijn. En ze zijn heel gevaarlijk en veroorzaken veel pijn bij de mensen die ze aanvallen,’ aldus Eduard van Norwich.

Ondanks zijn ongevaarlijke uiterlijk was de haas ook een geliefde prooi – vooral in Engeland. William Twiti, de jachtmeester van Eduard II, omschreef de haas als ‘het mooiste dier van het land’.

Op de haas kon namelijk het hele jaar worden gejaagd, en hij was perfect voor de valkenjacht – die als de meest elegante vorm van jagen werd gezien. Het ultieme statussymbool was een goede valkenier die de vogels kon verzorgen en africhten. En die de valk tijdens de jacht kon aansturen, terwijl de edelman zelf natuurlijk met de eer ging strijken.

Een goed getrainde valk was zijn gewicht in goud waard. In 1396 weigerde de Ottomaanse sultan Bayezid I 200.000 gouden dukaten aan te nemen voor de vrijlating van Jan zonder Vrees, die gevangengenomen was tijdens een van de kruistochten. In plaats daarvan wilde – en kreeg – hij 12 witte jachtvalken in ruil voor de hertog.

Prooi eindigt op het bord

De pompeuze jachtpartijen van de elite waren niet afgelopen als de prooi dood was – het dier moest immers worden verschalkt. Wild op tafel getuigde van status, rijkdom en macht. Omdat gewone mensen niet mochten jagen in de bossen van de koning en adel, aten zij vrijwel nooit vlees. Het eten van wild was voor de rijken dus een manier om hun status te benadrukken.

Wild vlees was zo geliefd dat de mooiste prooien, zoals herten en everzwijnen, na de jacht vaak met veel tamtam naar het kasteel werden gebracht. Gedode herten werden ook wel cadeau gegeven. In de jaren 1520 stuurde Hendrik VIII een bok naar zijn grote liefde, Anna Boleyn, in de hoop dat ze aan de jager zou denken ‘als u hem opeet’.

Net als tijdens de jacht zelf probeerden de rijken elkaar ook tijdens de jachtdiners te overtreffen. Zo schotelde een Italiaanse edelman zijn gasten in 1486 pauwen voor – na het bereiden waren hun prachtige veren weer teruggezet. Iedere gast bij het diner kreeg bovendien een pauw geserveerd met zijn eigen familiewapen om de hals.

In 1496 wilde kardinaal Ascanio Sforza indruk maken op zijn gasten door een ree, een edelhert en twee hazen te serveren op een reusachtige schotel met het motief van een bos. De kop en het gewei van het edelhert waren bedekt met goud.

Bossen worden jachtterrein

Gedurende de 16e eeuw kregen Europese koningen steeds meer macht, die ze onder meer gebruikten om hun jachtgebieden te vergroten. Aaneengesloten jachtgebieden – zogenoemde wildbanen – werden opgekocht en dienden niet alleen als bron van vlees voor het hof, maar ook als een speeltuin voor de koninklijke familie.

De gebieden waren zo groot dat ze ook complete boerderijen omvatten, maar het wild was natuurlijk eigendom van de vorst en mocht door niemand anders worden aangeraakt. De boeren moesten toezien hoe de dieren alles kaal vraten en op die manier hun inkomstenbronnen vernielden.

De Deense koning Frederik II ging nog een stap verder. Hij legde in de tweede helft van de 16e eeuw wildbanen aan, en om te voorkomen dat de honden van de boeren het wild te lijf gingen, werd een van de voorpoten bij de knie afgehakt. Zo konden ze niet meer op dieren jagen.

De wetten die golden in de bossen van de koning werden gehandhaafd door een boswachter die onder meer moest voorkomen dat stropers op het terrein van de koning jaagden. De boswachter was daarom gehaat – en vaak corrupt. Hij wist namelijk als enige hoeveel dieren er precies in het bos van de koning leefden, en kon dus makkelijk uit stropen en veel geld verdienen met de verkoop van vlees en de huiden.

Dit was echter een gevaarlijk bijbaantje, want stroperij werd zwaar bestraft. In 1588 werd een stroper die op heterdaad betrapt werd in een van de bossen van Frederik II gemarteld en vervolgens opgehangen. Om andere stropers af te schrikken, werden de geweren van de misdadiger aan de galgpaal bevestigd en werd er een hertengewei op het hoofd van de dode gezet.

In de tweede helft van de 17e eeuw verwierven veel Europese koningen absolute, en dus nagenoeg onbeperkte, macht. Hun dieren konden echter nog steeds de koninklijke bossen verlaten – tot ergernis van de koningen. In Frankrijk besloot Lodewijk XIV daarom de bossen in de omgeving van Parijs te omheinen en ze zo te veranderen in reusachtige dierenparken waar het wild niet uit kon ontsnappen.

Toen Christiaan V nog een tiener was, bezocht hij Lodewijk XIV. De Deense kroonprins was diep onder de indruk van de jachtpartijen van de Zonnekoning in het bos van Saint-Germain-en-Laye bij Parijs. De Franse koning had lange, rechte paden door het bos laten aanleggen, zodat ruiters en karren zich snel konden verplaatsen.

Lodewijk adviseerde Christiaan om een even prachtig dierenpark in Denemarken te laten bouwen en in 1671 – een jaar nadat Christiaan werd gekroond – werden de bossen bij Jægersborg omheind. De bewoners van het gebied werden gedwongen om te verhuizen, zodat de vorst een jachtparadijs kreeg voor de nieuwe trend: de drijfjacht.

Koning overlijdt tijdens drijfjacht

In de 17e eeuw was de drijfjacht ongekend populair bij koningen en de adel. Deze jachtmethode kwam oorspronkelijk uit Frankrijk, maar verspreidde zich al snel naar de rest van Europa.

Een drijfjacht duurde vaak een hele dag en was in principe een manier waarop de koning zijn macht kon laten zien en gelden. In de 17e eeuw deden er vaak honderden onderdanen en honden aan mee. Iedereen moest de koning – of een andere jachtheer – dienen door het mooiste edelhert van het bos op te sporen en uit te putten tijdens een urenlange jacht met honden, terwijl de vorst en zijn gasten zichzelf vermaakten.

Zij keken meestal toe vanaf een heuvel, terwijl de jagers de prooi opjaagden tot het dier aan het eind van zijn Latijn was.

Christiaan V voorzag zijn dierenpark van een stervormig wegennet, waarmee precies kon worden aangegeven waar de prooi zich bevond. De geometrische perfectie van het park symboliseerde ook dat de koning de ongerepte natuur had bedwongen. Dat de koning bovendien besliste over leven en dood werd bevestigd als hij zijn jachtmes of zwaard in het uitgeputte hert stak en zo een einde maakte aan het jachtspektakel.

Dat de koning geen geweer gebruikte, was om zijn fysieke kwaliteiten en moed te benadrukken. Maar het doden van een hert dat nog leefde en zich met zijn gewei kon verdedigen, was niet zonder risico’s. Niet iedereen in Christiaans directe omgeving was dus even blij met zijn liefhebberij.

‘De ministers en vooral de koningin zijn bang dat hij een ongeluk zal krijgen,’ aldus een buitenlandse gezant.

En die angst werd werkelijkheid tijdens een drijfjacht in 1698. Zoals gebruikelijk stak de koning zijn hertenvanger in de buik van het edelhert, maar in een stuiptrekking stond het 200 kilo zware dier op, trapte achteruit en raakte de koning.

De gewonde koning werd in allerijl naar Kopenhagen gebracht, waar zijn lijfartsen hem een aderlating gaven. Daarna wikkelde een arts een kompres van kruiden en wijn om zijn gewonde been. Maar Christiaan V – die al een slechte gezondheid had – overleed een jaar later aan zijn verwondingen. Hij was toch niet de vorst van de natuur.

Ook aan de uitgebreide jachtspektakels kwam een eind. Tot het midden van de 18e eeuw was de drijfjacht een van de belangrijkste vrijetijdsbestedingen van de rijken, maar na de verlichting kregen ze meer belangstelling voor boeken. De koning voerde zijn leger ook niet meer vanaf de frontlinie aan, waardoor zijn militaire kwaliteiten minder belangrijk werden dan voorheen. De pracht en praal van de jacht vervaagde.

EPILOOG

De drijfjacht is in de meeste landen verboden, omdat het als dierenmishandeling wordt gezien. In Nederland is de drijfjacht op groot wild sinds 2002 verboden. In het grootste jachtland van Europa, Frankrijk, bestaat de traditie om de prooi urenlang met honden op te jagen en daarna te doden nog steeds – ondanks protesten van dierenrechtenactivisten.

Tegenwoordig is de jacht streng gereguleerd, maar niet meer voorbehouden aan de adel. In Europa zijn ongeveer 7 miljoen jagers. In Nederland hebben circa 27.000 mensen een jachtvergunning, terwijl Frankrijk 1,3 miljoen jagers telt, die elk jaar 700.000 everzwijnen en 500.000 herten doden.