Verstikkend gas waart door de stad

Rond 20.30 uur legt Khan zijn kaarten neer en loopt hij door de zachte winteravond naar de buizen van de opslagtanks met de extreem giftige stof metylisocyanaat (MIC). Zijn leidinggevende heeft het spoelproces in een handleiding beschreven.

Maar het document is onvolledig. Zo staat er niet in dat de leiding die gespoeld wordt, aan weerszijden afgesloten moetworden met veiligheidsplaten. Die platen

Tonnen insecticide in de opslag

Sinds 1979 maakt de chemiefabriek Union Carbide insecticiden voor de Indiase landbouw, en een van de belangrijkste bestanddelen van deze giffen is metylisocyanaat, kortweg MIC.

Door concurrentie van nieuwe, goedkopere en betere producten heeft de vraag een duikvlucht gemaakt, en daarom staakt Union Carbide de productie van MIC in de zomer van 1984.

De fabriek, die naast de sloppenwijken op een heuvel ten noordoosten van het centrum van Bhopal ligt, heeft echter nog tonnen MIC in drie grote stalen opslagtanks, die in een stevige betonnen sokkel in de grond liggen.

In een van de drie onderling verbonden vaten, E610, zit wel 41 ton MIC. In de twee andere zit respectievelijk 21 ton en 1 ton van het gif, dat hevig reageert als het in contact komt met water.

OVERBLIK: Sådan opstod katastrofen

Verstikkende stank verspreidt zich

‘Hé, ruiken jullie niks? Ik ruik iets vreemds. Je zou zweren dat er MIC in de lucht hangt,’ aldus Mohan Lal Verma, die vanaf 23 uur de wacht gaat houden. Zijn collega’s in de controleruimte lachen er hartelijk om.

‘Het kan niet naar MIC ruiken als het niet meer wordt geproduceerd, sufferd,’ zegt een van hen. Even na middernacht is de stank echter niet meer te harden. Een zwavelige, verstikkende walm als van sufgekookte kool hangt boven het fabrieksterrein, en een voor een krijgen de mannen van de
nachtshift last van prikkende ogen.

Twee technici krijgen de opdracht om een rondje te maken in het gebied met de MICinstallatie om te kijken of alles in orde is. Een zware stank dringt in hun neus als ze bij de vaten met MIC komen.

Terwijl de technici hun neus en mond bedekken, laten ze de lichtkegel van hun zaklampen over de stalen tanks schijnen, en verder, over de wirwar van pijpleidingen.

‘Kijk, daar komt gas uit,’ zegt een van de mannen, en hij laat zijn licht schijnen op een wit stoomwolkje dat uit een lek komt.

Koelinstallatie staat niet aan

Circa 1000 liter water is in tank E610 met de 41 ton MIC gelopen. In een afgesloten ruimte is de chemische reactie van water en MIC niet te stuiten. Een zogeheten exotherme reactie veroorzaakt een zeer explosieve warmteontwikkeling en een stijging van de druk in de tank.

Onder normale omstandigheden houdt een koelinstallatie het gif in de stalen tank rond de 0 °C, zodat er geen kettingreactie kan ontstaan. Maar omdat de chemiefabriek gesloten gaat worden, staat de koelinstallatie alvast uit.

Het is nog maar drie minuten maandag 3 december als een medewerker van Union Carbide het glas van het alarmsysteem breekt en de knop indrukt. Terwijl de sirene staat te loeien, probeert Shekil Qureshi, een technisch inspecteur, de ophanden zijnde ramp nog enigszins binnen de perken te houden.

Niet alleen is er een leiding lek, een meter van de E610 geeft aan dat de druk in de tank constant stijgt en ver boven het aanvaardbare niveau ligt. Qureshi besluit de tank te isoleren, zodat het water niet in de twee andere vaten kan lopen.

‘We moeten 610 isoleren,’ roept hij ongerust naar een paar collega’s. Met vereende krachten lukt het drie mannen de verbinding van de E610 naar de twee andere tanks te blokkeren, maar ze zijn nog niet de ruimte uit of de grond begint onder hun voeten te trillen.

Tank E610 schiet verticaal uit de betonnen sokkel naar boven. Dan valt hij om en rolt hij een paar rondjes, waarna hij op het beton tot rust komt.

Wonder boven wonder blijft de tank intact, maar door de extreme druk die in het vat is opgebouwd, wordt het gifgas door het leidingenstelsel van de installatie gestuwd naar de gaswasser, een hoge toren die het gas moet zuiveren, waar nu een geiser van gif uitspuit.

Qureshi werpt een blik op de windvaan van de fabriek, die boven aan een hoge lichtmast waait. Zijn gezicht betrekt als hij ontdekt dat de vaan naar het zuiden wijst, in de richting van het dichtstbevolkte gebied van Bhopal: de sloppenwijk Kali.

De meeste inwoners liggen nog op de grond te slapen in hun krotten van golfplaten. Aanvankelijk merkt niemand iets van de witte gaswolk die door de straatjes zweeft en door kieren en gaten dringt.

Maar dan worden de eerste bewoners wakker van de vreselijke stank. Overal beginnen mensen te hoesten en te kreunen, tot een kreet de stilte doorklieft.

Gifgas vreet de huid weg

MIC is bijna twee keer zo zwaar als atmosferische lucht en blijft daardoor vlak boven de grond hangen. Het gifgas is bij inademing levensgevaarlijk, en je moet het ook niet op je huid of in je maag krijgen.

Verder kan het gas ernstig oogletsel veroorzaken. De symptomen van vergiftiging zijn talrijk: als je MIC inademt, bijt het in je neus, mond en keel. Je krijgt hoofdpijn, wordt duizelig, je hoest, geeft bloed over, krijgt last met ademhalen en kunt buiten bewustzijn raken.

Als je door een vochtige doek ademhaalt, kun je echter voorkomen dat je vergiftigd wordt, want het vocht breekt het gif af.

Komt het gifgas in contact met je huid, dan steekt het vreselijk. De huid wordt rood en voelt branderig aan, en vaak wordt hij zelfs weggebeten.

Mensen verlamd door ademnood

‘Er is een ongeluk gebeurd op Carbide! Ren voor je leven!’ klinkt het in de straten van Bhopal, terwijl de gifwolk door de stad waart. Uit alle krotten en huizen komen kinderen en volwassenen de straat op, slaapdronken en in paniek.

Voordat het duidelijk is wat er gebeurt, liggen er al veel mensen dood of bewusteloos op de grond, zij aan zij met koeien en buffels met schuim om de bek en bloedende neusgaten.

De vluchtende menigte rent over de doden heen, maar sommige mensen zijn nog maar een paar meter ver als ze zelf omvallen, verlamd van de pijn en in ademnood. Hun ogen zijn groot als schoteltjes, de huid zit vol blaren en langs hun benen lopen urine en diarree.

5000 mensen zijn op slag dood

Midden in de chaos zoeken mensen wanhopig naar hun kinderen, echtgenoten, ouders. Namen worden in het donker geroepen, maar naarmate de minuten verstrijken, verstommen de kreten. Mensen snakken naar adem en als ze hoesten, klinkt het alsof ze zich binnenstebuiten keren.

Wie nog kracht overheeft, wankelt of kruipt naar een ziekenhuis, waar de eerstehulp al snel de vorm aanneemt van een mortuarium. Die nacht komen rond de 500.000 Bhopalezen met het gif in aanraking.

Daarvan sterven er vermoedelijk zo’n 5000 op slag.

In de ziekenhuizen probeert het personeel de duizenden slachtoffers waar mogelijk te helpen, maar de artsen hebben geen goed tegengif en kunnen bij patiënten alleen de huid spoelen, de ogen druppelen en de pijn stillen.

Kort na het gaslek informeert de top van Union Carbide de artsen dat het om metylisocyanaat gaat, maar de chemiefabriek beweert dat de stof eigenlijk een soort traangas is, dat geen gevaar vormt.

Op het treinstation van Bhopal biedt perron 1 een vreselijke aanblik. Rond de klok van twee is het met lijken bezaaid. Een baby die nog leeft, drinkt aan de borst van haar dode moeder, en her en der proberen overlevenden snakkend naar adem op te staan.

Spoorwegmedewerker V.K. Sharma wil tegen elke prijs voorkomen dat de vertraagde Gorakhpur-expres in de dodenstad stopt, en als de trein het station in rijdt, roept hij via de luidspreker om dat de passagiers in de trein moeten blijven.

‘Er is hier een gevaarlijk lek. De trein rijdt meteen verder. Stap niet uit,’ waarschuwt hij. Maar niet veel passagiers horen zijn oproep, ze verdringen elkaar om uit te kunnen stappen. Sharma houdt een vochtige doek voor zijn neus en mond en beent zo snel als hij kan naar de locomotief.

‘Rijden, meteen wegrijden,’ roept hij de machinist toe. Deze kijkt verwonderd rond en zet de trein weer in beweging. Slechts enkele mensen wisten in Bhopal uit te stappen; door zijn razendsnelle actie heeft Sharma honderden mensen van een wisse dood gered.

Nog steeds misvormde baby’s geboren

In de eerste 48 uur komen rond de 8000 mensen om. Daarna sterven er nog eens 15.000 tot 30.000 aan de gevolgen van de vergiftiging. Onder de overlevenden zijn de fabriekswerknemers Rehman Khan en Shekil Qureshi en de spoorwegmedewerker V.K. Sharma.

Ruim een half miljoen kinderen en volwassenen houden letsel aan de ramp over, zoals oogziekten en beschadigde longen. Nu, 35 jaar later, duurt de ramp nog voort.

Grond en grondwater in Bhopal zijn nooit gereinigd, en veel kinderen zijn misvormd of hebben kanker, leerproblemen en groeistoornissen.