Door de ramen van de kerk zijn voortdurend bliksemflitsen te zien terwijl de predikant Jón Steingrímsson zijn parochie waarschuwt dat de dag des oordeels nabij is.
Al wekenlang wordt het dorp Klaustur bedreigd. De rivier in de buurt is verdampt door lava uit een enorme scheur aan de zuidkust van IJsland en zwarte aswolken houden de zon tegen.
Op zondag 20 juli 1783 staan de doodsbange boeren en huisvrouwen van Klaustur in de kerk van Steingrímsson. Hun bleke gezichten worden af en toe verlicht door de bliksem. Terwijl de predikant preekt, komt de allesverslindende lavastroom dichterbij.
De lucht is dik van de zwavel en de gloeiend hete lucht maakt ademen moeilijk. Steingrímsson is ervan overtuigd dat de wereld na zijn dienst zal vergaan.
Er begon lava uit de grond te stromen in Klaustur (Kirkjubæjarklaustur), dat op het zuidelijke deel van het eiland ligt.
Acht maanden lang wordt IJsland geteisterd door zijn meest verwoestende vulkaanuitbarsting ooit. Die is niet alleen bekend uit de geschriften van Steingrímsson, maar ook uit waarnemingen in vele andere landen.
De aswolk bereikte een groot deel van het noordelijk halfrond en zaaide overal dood en verderf. Voor de Franse koning zou de ramp fataal blijken.
IJslandse as creëerde ravage in Europa
Jón Steingrímsson en zijn gelovigen hadden wel vaker het idee dat de wereld verging. Onder IJsland botst de Noord-Amerikaanse op de Euraziatische continentale plaat, wat regelmatig aardbevingen veroorzaakt.
Maar niemand had kunnen voorspellen dat de tektonische bewegingen op 8 juni 1783, Pinksterzondag, zo dicht bij Klaustur een enorme scheur in de aarde zouden creëren.
Al snel stroomden er lava en giftige gassen uit de kraters in een 24 kilometer lange kloof die ook de berg Laki, waar de uitbarsting later naar werd vernoemd, in tweeën spleet.
De vulkaanuitbarsting creëerde een 25 kilometer lange kloof die nog steeds te zien is.
In tegenstelling tot een klassieke kegelvormige vulkaan zoals de Vesuvius, bestond de uitbarsting van de Laki uit een reeks losse lavafonteinen in een afgelegen, bergachtig gebied, gehuld in zwarte rook.
Het ontbreken van een grote kegelvormige, lavaspuwende vulkaan is volgens historici de voornaamste reden dat de Laki nu veelal vergeten is – ook al was de schade immens.
Het dodelijkste aan de Laki was niet de lava, maar de enorme hoeveelheden ondergrondse gassen die na de uitbarsting van 8 juni in de atmosfeer terechtkwamen.
De predikant Steingrímsson legde dagelijks de gebeurtenissen vast in een boek dat bekendstaat als ‘het Vuurschrift’. In de eerste dagen schudde de aarde, verdampte de rivier de Skaftá, werden pas geschoren schapen verschroeid door zure regen, regende het as en was de maan rood als bloed.
Volgens het Vuurschrift stroomde de lava op 12 juni ‘met een angstaanjagende snelheid’ door de opgedroogde bedding van de Skaftá en waren er oorverdovende explosies toen de lava overstroomde en drasland en beekjes bedolf.
‘Wij konden twee uur voor zonsondergang naar de zon kijken zonder verblind te worden, en ze was net zo rood als wanneer we haar door een roetig glas hadden bekeken.’ Inwoner van Le Havre, Frankrijk.
Op 15 juni beklom een groep wanhopige boeren uit Klaustur een berg ten noordoosten van het dorp, waar ze 20 actieve vuurfonteinen telden. Ze vreesden dat de lava spoedig hun nederzetting zou verzwelgen.
Tegelijkertijd blies een oostelijke poolwind de aswolk door de atmosfeer boven Europa. Op de Faeröer werden gras en bladeren verdord door zure regen, en van Schotland tot Italië zagen de mensen een ongewoon dichte mist de sterrenhemel verduisteren.
In de Franse stad Le Havre schreef iemand op 18 juni: ‘Wij konden twee uur voor zonsondergang naar de zon kijken zonder verblind te worden, en ze was net zo rood als wanneer wij haar door een roetig glas hadden bekeken.’
Om de bron van de mist te ontdekken, beklom de Franse botanicus Robert de Lamanon een berg van 1900 meter in de Provence, maar daar werd hij nog steeds omhuld door mist. Alpenherders vertelden hem dat ze de mist tot op 3000 meter hoogte hadden gezien.
De mist stonk naar zwavel en brandde in zijn keel en ogen.
In Groot-Brittannië merkte natuurvorser Gilbert White op 23 juni bezorgd op: ‘In veel velden zijn de tarwehalmen geel geworden en zien ze eruit alsof ze door vorst zijn aangetast.’
De ramp trof twee continenten
De vulkaanuitbarsting begon op 8 juni 1783 en had in IJsland onmiddellijk fatale gevolgen. Maar de aswolk verspreidde zich geleidelijk over het gehele noordelijk halfrond en zaaide ook daar dood en verderf.
Groot-Brittannië
In de weken na de vulkaanuitbarsting was de hitte in Groot-Brittannië ondraaglijk. Volgens natuurvorser Gilbert White ‘was het vlees een dag na de slacht al nauwelijks eetbaar; er waren zo veel vliegen dat de paarden helemaal gek werden’.
Corsica
Op 27 juni werd het Corsicaanse stadje Saint-Florent getroffen door de bliksem. De daaropvolgende vuurstormen legden het grootste deel van de stad in puin.
Oostenrijk
Een extreem warme zomer in Europa werd gevolgd door een strenge winter. Dorpen werden bedolven onder een dik pak sneeuw, waardoor daken instortten. Elke dag overleden er mensen van de kou – alleen al op 7 januari 1784 vroren 53 Oostenrijkers dood.
Noord-Afrika
De aswolk leidde tot temperatuurveranderingen, waardoor de jaarlijkse moessonregens tot in Soedan afnamen. Het gebrek aan regenval leidde tot een extreem laag waterpeil in de Nijl, waardoor de akkers in Egypte onvoldoende werden overvloeid met Nijlwater. De Franse wetenschapper Constantin Volney beschreef de gevolgen in 1784: ‘Begin december eiste de hongersnood in Caïro bijna evenveel levens als de pest.’
In Nederland deelde de natuurkundige Jean Henri van Swinden die zomer de Britse bezorgdheid:
‘De velden zien er zeer triest uit. De bomen en planten zijn hun groene kleur verloren en de grond is bedekt met gevallen bladeren. Je zou denken dat het oktober of november was.’
De verstikkende mist deed ook de temperatuur in Europa stijgen. In de atmosfeer leidden hitte, vulkanische as en waterdamp tot hevige onweersbuien.
De bliksem doodde dieren en mensen, en reusachtige hagelstenen verwoestten daken, ruiten en schepen op zee, waar de zeelieden door de mist nog maar een paar mijl zicht hadden.
In de grote Europese steden verspreidden de berichten over de verschrikking zich als een lopend vuurtje – op 27 juni meldde The London Packet dat de Corsicaanse stad Saint-Florent ‘was verwoest door brand, veroorzaakt door een storm van donder en bliksem’.
In Polen werd de stad Świdnica volgens de kranten getroffen door ‘zo’n verschrikkelijke storm dat hij gemakkelijk voor een aardbeving kon worden aangezien’.
Het Altaj-gebergte ligt 3800 kilometer ten zuidoosten van Moskou. In 1783 behoorde de Altaj tot het Chinese Keizerrijk.
Op 1 juli had de droge mist de Altaj bereikt, bij de grens met Mongolië – 7000 kilometer van de Laki. En nog steeds stroomden er giftige gassen uit de IJslandse vulkaan.
Het preken stopte de lavastroom
Terwijl de ramp zich nog verspreidde, was Zuid-IJsland allang in een hel veranderd. De vele aardbevingen deden de grond schudden, de lucht stonk naar gas en het water dat er nog was, smaakte naar zwavel.
Vogels vielen uit de lucht en dode vissen dreven op het zeeoppervlak. In zijn boek schrijft Steingrímsson: ‘Dagenlang was er nauwelijks een moment zonder blikseminslagen.’
De bange inwoners van de gemeente hadden honger en vreesden dat de naderende lavastroom, die begin juli een kudde schapen op een eilandje had verzwolgen, Klaustur zou bereiken. Een enkeling vluchtte naar familie elders op IJsland, maar de meesten kozen ervoor om thuis te blijven en hun lot in Gods handen te leggen.
‘Wij verlieten de kerk gelukkiger dan ik kan beschrijven, God dankend voor de zichtbare bescherming.’ Predikant Steingrímsson.
Op 19 juli bevond de lavastroom zich op nog maar 3 kilometer ten oosten van Klaustur, met zo’n verstikkende rook dat de mensen binnen moesten blijven.
Op zondag 20 juli vochten de vrome inwoners zich door donder en bliksem een weg naar de kerk, waar Steingrímsson klaarstond voor één laatste dienst. Maar tegen de tijd dat de predikant klaar was, was de lavastroom volgens het Vuurschrift gestopt.
‘Wij verlieten de kerk gelukkiger dan ik kan beschrijven, God dankend voor de zichtbare bescherming en verlossing die Hij ons en Zijn huis had gegeven. Sinds die dag heeft het vuur geen grote schade meer aangericht aan mijn gemeente.’
De stroom spaarde Klaustur door af te buigen naar de zee in het zuiden. Hoewel de koerswijziging volgens wetenschappers te danken was aan geologische omstandigheden, zagen de IJslanders het als een wonder.
Steingrímsson werd bekend als ‘de vuurpriester’ die zijn parochie van de ondergang had gered. Maar de nasleep van de uitbarsting was nog lang niet voorbij.
In Frankrijk groeide de wanhoop
Tegenwoordig schatten wetenschappers dat de vulkaan in totaal 122 miljoen ton zwaveldioxide, 15 miljoen ton fluor en 7 miljoen ton chloor spuwde.
Bij veel van de ergste vulkaanuitbarstingen kwamen er as en gassen in de lucht tot wel 20 kilometer hoog, waardoor de wind het gif kon verspreiden.
De giftige gassen hadden grote invloed in de gemeente Umpeau in Noord-Frankrijk, waar een priester schreef:
‘Patiënten werden geteisterd door een keelziekte. Na 18 dagen waren er 40 gestorven. Men gelooft dat de mist die de zon verduisterde een voorbode was van deze vloek. Moge God mijn parochie beschermen.’
De heetste zomer aller tijden – in Wenen werd het in september 31 graden – werd gevolgd door de koudste winter in 250 jaar. De Elbe en de Donau bevroren, en van Schotland tot Oostenrijk vroren er talloze mensen dood nadat ze zich naar buiten hadden gewaagd.
Op zee werden tot in het zuiden van de Golf van Mexico ijsschotsen waargenomen. En hoewel de IJslanders op 7 februari 1784 voor het laatst gloeiende lava in de Laki-krater zagen, ging de nasleep van de uitbarsting onverminderd door. In Stockholm daalde de temperatuur in maart 1784 tot -33,7 graden – de koudste temperatuur ooit gemeten in de Zweedse hoofdstad.
Nu stroomt er weer water in de Skaftá bij Klaustur, maar na de uitbarsting in 1783 was de rivier helemaal drooggevallen.
In Frankrijk was koningin Marie Antoinette onder de indruk van alle sneeuw, want ze kon nu door de straten van Parijs sleeën. Dat sprookje duurde echter niet lang; toen de lente eindelijk aanbrak, smolt de sneeuw en overstroomde het centrale Île de la Cité met de kathedraal Notre-Dame.
Om rellen te voorkomen besloot haar echtgenoot, Lodewijk XVI, financiële hulp te verlenen aan de slachtoffers van de overstroming.
In april 1784 had de Laki op IJsland zoveel slachtoffers gemaakt dat het staatshoofd, de Deense koning Christiaan VII, de advocaat Magnús Stephensen naar het eiland stuurde om de schade op te nemen.
Stephensen zag hoe de schapen misvormde botten hadden gekregen van het vergiftigde gras en hoe gewone mensen hun tong hadden verloren na het eten van vergiftigd schapenvlees.
De samenleving stond onder druk en het eiland werd geteisterd door groepen wanhopige bedelaars.
Toen Stephensen in 1785 zijn uitvoerige verslag publiceerde, overwoog de koning even om de nog levende IJslandse bevolking naar Denemarken te halen. Dat is echter nooit gebeurd.
Roodgloeiende lava en dikke rook teisterden IJsland bijna een laar lang. Pas na acht maanden was de vulkaanuitbarsting voorbij.
Volgens historici doodde de vulkaan ongeveer een vijfde van de eilandbevolking en de helft van de schapen en het vee.
Het dodental kwam in IJsland op zo’n 9000, maar door de aswolk boven Europa en Noord-Afrika vielen er nog veel meer doden. Volgens één schatting zouden er tot wel zes miljoen mensen zijn omgekomen door mislukte oogsten in landen als Egypte, India en Japan.
In het dichtstbevolkte land van Europa, Frankrijk, betekende de uitbarsting van de Laki een decennium vol strenge winters, koude zomers en zware regenval.
Het Franse weer was in 1788 het ergst, toen droogte en hevige zomerstormen werden gevolgd door een winter die zo extreem was dat graanschepen vastvroren in de rivier. In het voorjaar van 1789 verloren boeren de hoop op een betere oogst door grote overstromingen, en tegen maart was Frankrijk bijna verstoken van graan en meel. De broodprijs steeg en soldaten deserteerden omdat hun gezinnen honger leden.
Frankrijks onderdrukte klasse kwam in opstand en zette de koning af.
Vier oorzaken van de Franse Revolutie
De vulkaanuitbarsting op IJsland was een belangrijke factor in de ondergang van de Franse monarchie. De natuurramp gaf de onderdrukte Franse onderklasse een duwtje in de rug – en die kwam in actie.
De boeren riepen om hulp: De koning regeerde Frankrijk met de hulp van de adel en de geestelijkheid. Toen de grote groep arme boeren en burgers inspraak eiste, weigerde de hogere klasse haar geërfde privileges, waaronder belastingvrijstelling, op te geven.
Economische ineenstorting: De oorlogen en de weelderige levensstijl van de Zonnekoning, Lodewijk XIV, hadden Frankrijk van zijn hulpbronnen beroofd. In de 18e eeuw groeide de bevolking snel en probeerde de koning een staatsbankroet te voorkomen door dure leningen en belastingverhoging.
**Onpopulaire royals: Door het verlichte idee van gelijkheid bekeken de Fransen hun koningspaar met toenemende minachting. Vooral koningin Marie Antoinette, die fortuinen verkwistte terwijl er mensen verhongerden, werd gehaat.
Mislukte oogst: Het slechte weer, veroorzaakt door de IJslandse vulkaan, maakte de boeren het leven zuur. In 1788 mislukte de oogst en stegen de broodprijzen en de hongersnood werd in 1789 alleen maar erger vanwege ernstige hagelbuien.
Toen boeren in verschillende delen van het land protesteerden tegen de regering, liet Lodewijk XVI zijn Duitse en Zwitserse huurlingen door de straten van Parijs patrouilleren. Maar uiteindelijk kon niets de duizenden hongerige Parijzenaars tegenhouden.
Op 14 juli 1789 bestormden zij de Bastille om wapens te bemachtigen – de Franse Revolutie was begonnen. Vier jaar later werd Lodewijk XVI geëxecuteerd met de guillotine. De Laki was de Franse koning fataal geworden.