Op 8 november 1970 stak er een storm op in de Golf van Bengalen, tussen de Indiase oostkust en Birma. Hier lag Oost-Pakistan, het huidige Bangladesh.
Een lagedrukgebied dat zich boven zee had ontwikkeld, werd steeds krachtiger. In de dagen daarop trok het noordwaarts en nam de wind verder toe.
Het gebied werd een tropische cycloon, die snel naar de kust van Oost-Pakistan bewoog, op de plek waar de Ganges uitmondt in de Golf van Bengalen.
De inwoners van de kuststreek waren wel gewend aan cyclonen tijdens de moesson.
De cycloon ontstond boven de Golf van Bengalen, tussen India en Birma.
Maar toen ze het noodweer zagen naderen en merkten dat het begon te waaien, beseften ze niet hoe groot de ramp was die er op hen afkwam.
Ze waren dan ook nauwelijks gewaarschuwd.
De Indiase autoriteiten hadden al vroeg informatie ontvangen over de naderende storm, maar gaven die wegens de slechte verhouding met Pakistan niet door.
Daarbij kwam de waarschuwing van de Pakistaanse overheid te laat en had ze onvoldoende urgentie.
Volgens latere onderzoeken wist 90 procent van de inwoners dat de cycloon eraan kwam, maar probeerde slechts 1 procent zich in veiligheid te brengen.
500.000 mensen kwamen om
Circa 500.000 mensen kwamen om als gevolg van de cycloon Bhola, die Oost-Pakistan in het najaar van 1970 trof.
De cycloon bereikte als eerste het eiland Bhola en veroorzaakte grote overstromingen.
De Amerikanen leverden noodhulp aan de overlevenden van de cycloon van 13 november 1970 in Oost-Pakistan, het huidige Bangladesh.
Cycloon sleurt huizen mee
Toen de cycloon op 10 november rond 9.00 uur aan land ging, was hij al over een paar dichtbevolkte eilanden geraasd.
Hier waren windstoten van 250 km/h gemeten. En op open zee had de storm 7 meter hoge golven opgestuwd, die alles op hun weg meesleurden.
Mensen, huizen, bomen en gewassen werden weggeblazen. De complete oogst werd door de wind uit de grond gerukt, meegevoerd en over zee verspreid. In een mum van tijd was de rijstproductie van een heel jaar verdwenen.
Alles wat zich op het land bevonden had, kwam door de zware storm in zee terecht en omgekeerd.
Naderhand lagen er overal op het land vissersboten en andere vaartuigen, terwijl er huizen en dode mensen en dieren in het water dreven.
Op de eilanden waar de cycloon het ergst had gewoed, waren hele dorpen verdwenen. Het landschap was een open wond van modder, boomwortels en zand, en in de weinige bomen die nog overeind stonden hingen volgens ooggetuigen lijken en kadavers.
De cycloon Bhola, genoemd naar een van de zwaarst getroffen eilanden, raakte vooral Oost-Pakistan.
Het was de zesde en krachtigste moessonstorm dat jaar – en voor zover we weten de dodelijkste cycloon in de geschiedenis.
Tropische cyclonen gaan aan weerszijden van de evenaar naar het westen. Aan land buigen ze vaak af. Boven land verliezen ze hun energiebron, warm zeewater, en nemen ze snel in kracht af.
Enorme superstormen ontstaan boven zee
‘Orkaan’ is een koepelbegrip voor verschillende soorten stormen, die gemeen hebben dat ze windsnelheden van boven de 33 m/s bereiken.
Tropische cyclonen ontstaan als een gebied in de atmosfeer een lagere druk heeft dan de omgeving.
De lucht gaat in een cirkel rond deze lagedrukgebieden, en het woord ‘cycloon’ komt dan ook van het Griekse kuklos, cirkel of ring.
Op het noordelijk halfrond draait de lucht tegen de klok in en onder de evenaar met de klok mee.
Tropische cyclonen ontstaan boven zee waar de oppervlaktetemperatuur hoger dan 27 °C is.
Als het warme zeewater condenseert en warmte vrijgeeft, wordt dit omgezet in wind en neerslag.
In Noord-Amerika worden deze stormen hurricanes (orkanen) genoemd. In de Stille Oceaan wordt gesproken van tyfoons en in de Indische Oceaan van cyclonen.
In ons land komen orkanen zeer zelden voor.
Storm is nog maar het begin
Toen de cycloon was uitgeraasd, was het lijden van de Oost-Pakistanen echter nog niet voorbij. Er brak een chaotische tijd aan waarin de overlevenden honger leden en ziek en dakloos werden.
Doordat de infrastructuur volledig was verwoest, duurde het lang voordat er een effectieve reddingsactie op touw kon worden gezet.
In de maanden daarop stierven er meer mensen door honger en ziekte dan er door de cycloon zelf waren omgekomen.
Het totale aantal doden wordt geschat op 300.000 à 500.000.
Daar kwamen nog eens ongeveer een miljoen dode dieren bij.
De cijfers zijn echter erg onzeker, want het is onbekend hoeveel gastarbeiders er in het gebied waren voorafgaand aan de rijstoogst.
Nog maandenlang staken er dagelijks duizenden vluchtelingen de grens met India over op zoek naar hulp.
De kust bestaat in deze streek vooral uit laaggelegen gebieden, waar grote rivieren als de Ganges en Brahmaputra doorheen stromen.
Deze treden door de moesson vaak buiten hun oevers, maar ondanks de terugkerende natuurrampen is het gebied zeer dichtbevolkt.
De voormalige Beatles-gitarist George Harrison gaf een benefietconcert voor Bangladesh.
Ramp splijt Pakistan
Dat komt doordat de zomermoesson niet alleen een spoor van verwoesting achterlaat, maar ook de grond zeer vruchtbaar maakt. Daardoor is het een goede plek om rijst te verbouwen.
Om die reden vestigden arme boeren zich ondanks het gevaar in de gebieden tussen de rivieren en de zee. Velen van hen konden zich slechts een huis van hout of bamboe veroorloven.
In 1970 vormde de regio het oostelijke deel van de moslimstaat Pakistan, Oost-Pakistan.
Toen India in 1947 onafhankelijk werd van de Britten, was de oude kolonie in twee staten gesplitst: India en Pakistan.
Alleen zo konden de groeiende religieuze spanningen tussen moslims en hindoes binnen de perken blijven.
Maar in de jaren na de zelfstandigheid werd Pakistan toch geplaagd door interne conflicten.
In de praktijk was alle macht gecentraliseerd in West-Pakistan (nu Pakistan), hoewel Oost-Pakistan meer inwoners telde.
Behalve hun geloof hadden de bevolkingen van de twee gebieden niet veel gemeen. Hun etnische achtergrond, cultuur en taal verschilden.
In het oosten groeide de onvrede over het feit dat alle macht in het westen was geconcentreerd. En de gebrekkige aanpak van de regering na de cycloon Bhola in 1970 was olie op het vuur.
Na de ramp won de Oost-Pakistaanse partij Awami League overweldigend bij de parlementsverkiezingen.
De partij had nu eigenlijk aan de macht moeten komen, maar daar stak West-Pakistan een stokje voor.
Begin 1971 liepen de onderhandelingen tussen beide partijen spaak, waarna Oost-Pakistan de onafhankelijke staat Bangladesh uitriep.
Oorlog verarmt het land
Het gevolg was een bloedige oorlog. In de nacht van 25 op 26 maart 1971 viel het Pakistaanse leger de rebellen in het oosten aan.
Deze kregen echter steun van India, wat er sterk toe bijdroeg dat het Pakistaanse leger de strijd al in december dat jaar opgaf.
De oorlog had tot resultaat dat Oost-Pakistan zelfstandig werd, maar maakte de wederopbouw van het land moeilijker.
Sindsdien is Bangladesh een dichtbevolkt, maar arm en politiek instabiel land, dat nog altijd veel hulp nodig heeft.
De guerrillasoldaten in de hoofdstad Dhaka vierden feest toen Bangladesh in december 1971 onafhankelijk werd.
De grootste uitdagingen van de regering zijn de meer dan 160 miljoen inwoners te voeden, en te anticiperen op natuurrampen in de toekomst.
Al in 1960, toen het land door twee zware cyclonen werd getroffen, vroeg de Pakistaanse regering dan ook hulp aan de VS om voortaan beter bestand te zijn tegen rampen.
In het kader daarvan werd er een lijst met maatregelen opgesteld, maar veel ervan zijn nooit uitgevoerd.
Zo werden de kunstmatige heuvels waar mensen bij overstroming naartoe konden vluchten, nooit gebouwd. Wel is er actie ondernomen om betere, stormbestendigere huizen te bouwen.
Bangladesh blijft kampen met problemen. In 1988 werden er maar liefst 25 miljoen mensen dakloos als gevolg van overstromingen.
Drie jaar later eiste een vergelijkbare ramp 138.000 mensenlevens.
Elk jaar veroorzaken cyclonen en overstromingen weer nieuwe problemen in het kwetsbare land.
Zware stormen zaaien dood en verderf
Zware stormen boven land kunnen enorme schade veroorzaken in de vorm van overstromingen, branden en verwoeste huizen.
Golf van Bengalen, 1737
Volgens bronnen uit die tijd eiste een natuurramp in 1737 in Birma ongeveer 300.000 levens. Jaren werd gedacht dat het ging om een zware aardbeving en een daaropvolgende tsunami, maar nu denken experts dat een tropische cycloon de schuldige was.
Ierland, 1839
Een orkaan van twee dagen verwoestte honderden huizen in het Ierse Athlone, Limerick en Galway. Er ontstonden branden, die zich door de harde wind verspreidden. De ramp, nog altijd de ergste in zijn soort op de Britse Eilanden, maakte honderdduizenden slachtoffers. De orkaan werd beroemd omdat de wereld volgens Iers bijgeloof 13 dagen na kerst zou vergaan. Dat is op 6 januari, de dag dat de ‘Night of the Big Wind’ plaatsvond.
Nederland, 1953
In de nacht van 31 januari op 1 februari 1953 leidde een stormvloed in combinatie met springtij tot overstromingen in het zuidwesten van Nederland. De dijken hielden het niet en braken door. In totaal kwamen er 1836 mensen om en werden er 10.000 huizen verwoest. Ook België en Groot-Brittannië werden getroffen.
Midden-Amerika, 1998
De orkaan Mitch was de laatste van het orkaanseizoen van 1998 rond de Golf van Mexico, én de ergste. Grote delen van Centraal-Amerika werden getroffen door zware overstromingen en aardbevingen. 18.599 mensen kwamen om.
New Orleans, 2005
Eind augustus 2005 trok de orkaan Katrina over New Orleans in de VS. De gemiddelde windsnelheid was ruim 250 km/h en de dijken waren niet bestand tegen de zware stormvloed die met de orkaan gepaard ging. Meer dan 1800 mensen stierven en de orkaan veroorzaakte voor zeker 108 miljard dollar aan schade – meer dan enige orkaan in de geschiedenis. Volgens ooggetuigen zwommen er haaien door de wijk French Quarter.
Birma, 2008
De tropische cycloon Nargis was een van de ergste natuurrampen van Birma. Er vielen 138.000 doden. De situatie werd nog verergerd doordat de heersende militaire junta aanvankelijk meer bezig was met het voorkomen dat kritische rapporten naar buiten kwamen dan met het aanvaarden van de noodhulp die andere landen aanboden.