Zo’n 50 Chinese immigranten liggen in de benauwde slaapzaal van Hotel Globe, een soort herberg waar armen voor 10 cent per nacht een kamer kunnen huren. Op 6 maart 1900 ligt een jonge Chinees al een tijdlang te woelen van de pijn, maar even na middernacht beweegt hij ineens niet meer. Zijn buurman maakt zich na een poosje zo veel zorgen dat hij poolshoogte gaat nemen.
Tot zijn grote schrik ziet hij bloederig schuim rond de lippen van zijn landgenoot, wiens huid bleek en koud is. Er is geen twijfel mogelijk: de man is dood. De nachtwaker wordt erbij geroepen, en die ziet op zijn lijst dat het lichaam van de 44-jarige Chinees Chick Gin is. Korte tijd later halen de gezondheidsautoriteiten het lichaam op voor onderzoek.
Al vroeg de volgende ochtend staat de pas afgestudeerde patholoog Frank P. Wilson over het lijk van Chick Gin gebogen. De lymfeklieren in de oksels en liezen zijn hard en zo groot als appels. Met een Y-vormige snede opent Wilson het bovenlichaam, en hij ziet dat de organen zijn gevuld met bloed. Wilson lopen de koude rillingen over de rug. Is dit wat het lijkt?
Dan gaat het snel. De jonge arts haalt zijn collega’s erbij, en nog diezelfde dag maken de gezondheidsautoriteiten bekend dat Chick Gin vermoedelijk aan de pest is bezweken en dat Chinatown in San Francisco in quarantaine moet worden geplaatst. Op 7 maart wordt de Chinese wijk met touwen afgegrendeld, en gewapende politieagenten patrouilleren bij de afzettingen.
De Chinezen werden aan hun lot overgelaten, maar de ziekte zou zo in elk geval niet overslaan naar de rest van de stad.
De maatregelen in San Francisco lijken extreem, maar waren bepaald niet uniek. Al duizenden jaren is quarantaine een paardenmiddel om de dodelijkste ziekten de baas te worden.
Toen een pokkenepidemie in 1894 het Amerikaanse Milwaukee trof, werden veel immigranten gedwongen in quarantaine geplaatst.
40 dagen in afzondering
Een van de oudste voorbeelden van quarantaine vinden we in het Oude Testament, dat aanwijzingen bevat om melaatsen te isoleren en hun uitwerpselen op te ruimen. Een melaatse moest zeven dagen lang geïsoleerd worden, waarna een priester de zieke moest onderzoeken om te kijken of de symptomen waren verergerd.
Toen het Byzantijnse Rijk in de 4e eeuw te maken kreeg met de pest, liet keizer Justinianus besmette gebieden afschermen van de rest van zijn rijk. Chinese bronnen uit de 7e eeuw maken gewag van dezelfde methode.
Het woord quarantaine en de tactiek om zieken of reizigers stelselmatig te isoleren, stamt echter uit het middeleeuwse Venetië. Van 1347 tot 1352 waarde de Zwarte Dood rond in het gebied, en hoewel niemand wist waardoor de ziekte werd veroorzaakt, stond het buiten kijf dat reizigers de besmetting meenamen en zo hele steden en dorpen uitroeiden.
In een poging het onheil af te wenden voerden de Venetiaanse autoriteiten een maatregel in: schepen moesten 40 dagen buiten de haven voor anker liggen voordat de bemanning aan land mocht gaan. Het woord ‘quarantaine’ komt van het Italiaanse quaranta giorni – 40 dagen.
Waarom voor precies 40 dagen werd gekozen, is niet bekend. Mogelijk was de reden dat Hippocrates, de vader van de geneeskunde, het getal vier een beschermende waarde toedichtte, of misschien beseften de Italianen dat een pestlijder na 40 dagen óf genezen, óf dood zou zijn.
‘Mijn oren hoorden nooit zulke pijnlijke klaagzangen. Mijn neus rook nooit zulke walgelijke geuren, en mijn ogen zagen nooit zulke aangrijpende taferelen.’ Predikant William Mompesson vanuit het door pest getroffen Eyam
In de toren van de beroemde Basiliek van San Marco werden uitkijkposten gestationeerd. Als die een vlag zagen waarmee een schip zijn komst aankondigde, werd de kapitein met een boot opgehaald. Hij werd in een afgesloten ruimte in de haven gezet en door een luikje verhoord.
De Europese havensteden liepen voorop met quarantainemaatregelen, maar ook verder landinwaarts probeerden steden zich te beschermen. Soms werd reizigers en handelaars de toegang ontzegd, wat een fijn excuus was om ook joden, bedelaars en prostituees buiten de poort te houden.
Gelijktijdig met de invoering van de 40 dagen quarantaine verrezen in de grote Europese steden quarantaineziekenhuizen, waar zieken werden geïsoleerd van de rest van de maatschappij. Het eerste werd in 1423 gebouwd op het eilandje Santa Maria di Nazareth bij Venetië. In de volksmond werd dit pesthospitaal Lazarethum of Lazaretto genoemd naar Lazarus, de beschermheilige van melaatsen.
De lazaretten stonden ver genoeg van de steden om besmetting te voorkomen, maar dichtbij genoeg om de zieken erheen te kunnen vervoeren, het liefst afgeschermd door een meer of een rivier. Als dat geen optie was, werden er soms grachten om een pesthospitaal gegraven om het af te zonderen.
Het eerste lazaret was een eiland bij Venetië, dat als pesthospitaal diende.
Dorp gaat vrijwillig in quarantaine
Nog honderden jaren na de Zwarte Dood van halverwege de 13e eeuw stak de pest regelmatig de kop op in Europa. De machthebbers leerden in de loop der tijd dat het van belang was om vermeende pestlijders buiten de steden te houden. Maar in Engeland besloot een heel dorp om vrijwillig in quarantaine te gaan.
In september 1665 arriveerde er een wagen met een lading stoffen in het dorp Eyam op de route tussen de Engelse steden Sheffield en Manchester. Kleermakersleerling George Viccar nam de goederen in ontvangst, maar hij wist niet dat er dodelijke verstekelingen aan boord waren: vlooien met de pest.
Slechts een week later was Viccar dood, en binnen een maand lagen 29 van de 800 inwoners van Eyam onder de groene zoden. Na de winter werd het nog erger. De pestbacterie nestelde zich in de longen van de inwoners, en er waren geen vlooien meer nodig om de besmetting over te brengen. Hoesten was voldoende.
De plaatselijke predikant, William Mompesson, zag hoe een ramp zich voltrok en nam een drastisch besluit: Eyam moest van de buitenwereld worden afgesloten om te voorkomen dat de pest oversloeg naar andere dorpen en steden. In een straal van een mijl van het centrum legden de inwoners een cirkel van stenen, en niemand mocht de cirkel in of uit. Bewoners van naburige dorpen legden eten op de stenen en namen de ontsmette gouden munten die de inwoners hadden achtergelaten mee.
Eyam was 14 maanden afgegrendeld, en een op de drie inwoners bezweek aan de pest. Predikant Mompesson, die in augustus 1666 zijn eigen vrouw had moeten begraven, beschreef de nachtmerrie in een brief:
‘Mijn oren hoorden nooit zulke pijnlijke klaagzangen. Mijn neus rook nooit zulke walgelijke geuren, en mijn ogen zagen nooit zulke aangrijpende taferelen. (...) Dit is Golgotha, de schedelplaats.’
Maar de strategie werkte: de pest bleef beperkt tot Eyam.
Immigranten waren verdacht in de VS
De pest verdween geleidelijk uit Europa, maar er waren nog talloze ziekten waar quarantaine een adequate bescherming tegen bood. Vanwege het groeiende internationale verkeer konden ziekten zich sneller en verder dan ooit verspreiden, en de vrees ervoor steeg dan ook tot ongekende hoogten.
In een groot deel van de 19e eeuw moest iedereen die vanuit het Midden-Oosten naar West-Europa kwam, drie weken in quarantaine. De kleding van de reizigers werd gerookt, en het papier van alle brieven die ze verstuurden, werd eerst in azijn gedrenkt.
Voor de bovenklasse, die zich een privékamer in een fraai quarantainestation kon veroorloven, was het niet meer dan een ongemak. Maar armen die geen kamer konden betalen, moesten soms buiten in de vrieskou slapen tot ze gezond geacht werden.
Vooral zeelieden werden in quarantaine geplaatst, en het was eerder regel dan uitzondering dat ze een paar weken op hun schip moesten blijven voor ze aan land mochten. Uit nieuw onderzoek is gebleken dat de schepen die in Britse havens moesten wachten, niet uit plaatsen met epidemieën kwamen.
Ook immigranten werden stelselmatig in quarantaine geplaatst, vooral in de VS. Alleen al in New York kwamen tussen 1881 en 1884 drie miljoen mensen uit alle windstreken aan, van wie velen meteen in grote quarantainehallen werden ondergebracht.
‘Onze kleren werden uitgetrokken en we werden geschrobd met een slijmerig goedje dat vast heel schadelijk was, waarna een ketel warm water over ons werd leeggegoten.’ De Russische immigrante Mary Antin over de quarantaine in New York
De immigranten naar de VS waren vaak in grote Europese havensteden ingescheept, en ook daar werden velen wekenlang vastgezet.
‘Onze spullen werden afgepakt en we werden gescheiden van onze vrienden, waarna een man ons kwam inspecteren. (...) We werden een kamertje binnengeleid waar een ketel op een vuur stond. Onze kleren werden uitgetrokken en we werden geschrobd met een slijmerig goedje dat vast heel schadelijk was, waarna een ketel warm water over ons werd leeggegoten,’ schreef de Russische immigrante Mary Antin over de verplichte quarantaine in Hamburg.
Als de reizigers na 10 dagen op de Atlantische Oceaan New York in zicht kregen, gingen ze van boord op Ellis Island, dat was ingericht als quarantainestation. Hun bagage werd binnenstebuiten gekeerd en hun lichamen werden grondig onderzocht. Wie het geringste teken van een ziekte vertoonde, werd naar een quarantaineziekenhuis overgebracht.
De Amerikanen die al generaties lang in het land woonden, kregen hierdoor de indruk dat nieuwe immigranten de bron van alle besmettingen waren. Vooral joden, Oost-Europeanen, Chinezen, Japanners en Indiërs moesten het ontgelden als er zondebokken werden gezocht tijdens een epidemie.
Zeelieden die tussen continenten reisden, moesten vaak wekenlang in quarantaine wanneer ze thuiskwamen. Op sommige plaatsen, zoals hier in Marseille in 1884, mochten ze hun familie zien, maar moesten ze wel achter de tralies blijven.
Opsluiting en gedwongen vaccinatie
De 35.000 inwoners van Chinatown werden ook collectief aangewezen als potentiële bronnen van besmetting na de dood van Chick Gin in San Francisco op 6 maart 1900. Op 8 maart werden de blanke werkgevers wakker in een nieuwe realiteit.
‘Niemand stond klaar met het ontbijt. De kok van het Palace Hotel wachtte vergeefs op de 12 Chinezen die voor hem werkten. En zo was het overal waar het personeel Chinees was. De telefooncentrale in Chinatown was urenlang bezig met het doorverbinden van boze inwoners die hun arbeiders en bedienden te pakken probeerden te krijgen,’ schreef de krant San Francisco Chronicle.
De goedkope arbeidskrachten waren tijdelijk in quarantaine geplaatst terwijl artsen probeerden vast te stellen of Chick Gin de pest had gehad.
In 1894 was de boosdoener aangewezen, de pestbacterie Yersinia pestis, en in zijn lab op Angel Island in de Baai van San Francisco kweekte hoofd quarantaine Joseph Kinyoun bacteriën van het lichaam van de Chinees op om die te injecteren bij proefdieren: een aap, twee ratten een cavia. Het experiment bevestigde de diagnose pest.
Chinatown werd afgezet met touwen, en achter de omheining was de verwarring totaal. Zonder uitleg trokken mannen met maskers en rubberen schorten van deur tot deur om de contacten van Chick Gin in kaart te brengen.
‘De telefooncentrale in Chinatown was urenlang bezig met het doorverbinden van boze inwoners die hun arbeiders en bedienden te pakken probeerden te krijgen.’ De San Francisco Chronicle toen Chinatown in quarantaine was geplaatst.
Later die dag lazen de Chinese inwoners op gele posters die op telefooncellen en in kiosken waren opgehangen wat er aan de hand was. Na veel kritiek van de pers werd de quarantaine op 9 maart opgeheven, maar de verwarring werd nog groter toen dokter Kinyoun twee dagen later kon bevestigen dat Chick Gin met de pest besmet was.
Nu begonnen de maatregelen pas echt: alle huizen in Chinatown moesten gedesinfecteerd worden. De bewoners werden op straat gezet en hun bezittingen werden verbrand. Winkels moesten dicht, en wie zich verzette tegen de autoriteiten, werd door de politie met knuppels bewerkt.
Ook werd elke Chinees en Japanner in San Francisco gedwongen geïnjecteerd met het twijfelachtige Haffkine-vaccin. Dat had in India een aantal sterfgevallen veroorzaakt, en uit later onderzoek is gebleken dat het nauwelijks bescherming bood.
Pas in juni werd de isolatie van Chinatown opgeheven – niet om medische redenen, maar omdat een rechtbank had bepaald dat de quarantaine de rechten van de inwoners schond.
In januari 1901 riepen de autoriteiten van San Francisco de hulp van drie pestexperts in om de situatie te analyseren. Zij concludeerden dat het geen zin had om mensen te isoleren op basis van hun ras, zoals was gedaan door Chinatown af te grendelen. Het was een beter idee om huizen waar mensen ziek waren geworden te ontsmetten en ongedierte te bestrijden.
Toen de pest in 1907 opnieuw opdook in San Francisco, gingen de autoriteiten achter ratten en vlooien aan in plaats van achter de Chinezen.
Tijdens een cholera-uitbraak in Roemenië in 1911 weigerde een dorp zijn zieken over te dragen omdat de inwoners dachten dat de artsen hen wilden vermoorden. De autoriteiten posteerden soldaten aan de rand van het dorp.
Spaanse griep ontwricht maatschappij
Quarantaine werd ook ingezet toen de dodelijkste pandemie aller tijden toesloeg van 1918 tot 1920: de Spaanse griep. Vanwege de Eerste Wereldoorlog werden er wereldwijd veel troepen verplaatst, en de ziekte liftte mee met de soldaten.
Zo kwamen er een paar weken nadat de griep in de VS was uitgebroken een half miljoen Amerikaanse soldaten naar Europa. Toen de Spaanse pers in juni 1918 over de ziekte berichtte, was er al sprake van een pandemie. De ziekte had in een paar maanden om zich heen gegrepen.
Sinds de pestuitbraken van de middeleeuwen had de geneeskunde veel vooruitgang geboekt. De oorzaak van griep was bekend, en artsen wisten dat elk type ervan toegespitste maatregelen vergde.
Het was ook duidelijk dat afstand doorslaggevend was bij het voorkomen van besmetting, en daarom kozen veel landen ervoor om zieken te isoleren en het openbare leven grotendeels plat te leggen. Scholen, kerken en theaters gingen dicht.
In Italië bleven de biechtstoelen leeg en vonden begrafenissen buiten plaats of werden ze zelfs achterwege gelaten. Universiteiten staakten de lessen en sportwedstrijden werden afgelast. Er zijn veel aanwijzingen dat deze lockdown de besmetting flink indamde.
In het Amerikaanse St. Louis sloten alle scholen en werden bijeenkomsten van meer dan 20 personen verboden voordat de pandemie zijn hoogtepunt bereikte. De klaslokalen stonden er 143 dagen leeg, terwijl bijvoorbeeld Pittsburgh pas op het hoogtepunt de scholen sloot. Die bleven maar 53 dagen dicht. De sterfte in St. Louis was een derde van die in Pittsburgh.
Een ander voorbeeld komt uit Philadelphia, waar de autoriteiten een militaire parade met 200.000 toeschouwers lieten doorgaan. Drie dagen later lagen de ziekenhuizen van de stad vol zieken.
Ondanks de isolatie van zieken en de maatschappelijke lockown kostte de Spaanse griep zo’n 50 miljoen mensen het leven. Onderzoekers wijzen erop dat de lockdown te laat of te halfslachtig werd doorgevoerd om de besmettingen een halt toe te roepen, maar de pandemie was een nog veel grotere ramp geworden als er geen maatregelen waren getroffen.
In St. Louis zijn waarschijnlijk duizenden mensen gered door de snelle en consequente lockdown. Deze stad wordt nog steeds als voorbeeld gebruikt om te illustreren dat isolatie, controleposten en het beperken van bijeenkomsten de gevaarlijkste ziekten flink kunnen beteugelen.
Heel Colorado werd zwaar getroffen door de Spaanse griep – behalve het bergdorp Gunnison.
Amerikaans bergdorp hield griep buiten de deur
Toen de Spaanse griep in 1918 in de VS toesloeg, keken de inwoners van het bergdorp Gunnison in Colorado met argusogen toe hoe de ziekte om zich heen greep.
In Gunnison kwamen twee spoorlijnen bij elkaar, waardoor de besmetting naar het dorp dreigde te komen. Uit voorzorg isoleerde het dorp zich van de buitenwereld. De autoriteiten versperden de invalswegen, ontzegden bezoekers de toegang en stelden een lockdown in.
‘Verlaat uw huis alleen als het strikt noodzakelijk is. Lucht uw huis en laat de zon naar binnen schijnen. Alle bijeenkomsten zijn verboden en er worden geen kerkdiensten gehouden. De scholen – openbare en particuliere – zullen gesloten worden indien er meer dan vier personen aanwezig zijn. Alle theaters en andere uitgaansgelegenheden gaan dicht,’ bepaalde het bestuur van Gunnison.
Wie zich niet aan de lockdown hield, ging de cel in. Treinreizigers die het dorp passeerden, kregen te horen dat ze opgepakt zouden worden zodra ze het perron van Gunnison betraden en vijf dagen in quarantaine zouden worden geplaatst.
Dankzij de vier maanden durende lockdown bleef het plaatsje verschoond van de eerste twee golven van de pandemie, die het dodelijkst waren. Slechts een paar inwoners van Gunnison stierven aan de Spaanse griep, terwijl er in naburige plaatsen vele doden vielen.