Wat is fascisme? Van Mussolini en Hitler tot nu

Mussolini’s machtsovername

25.000 in het zwart geklede demonstranten marcheren in de stromende regen door de straten van Rome. Deze zwarthemden zijn Benito Mussolini’s knokploeg.

Ze terroriseren zijn politieke tegenstanders al sinds 1919. De beweging heeft geleidelijk meer voet aan de grond gekregen, en in 1921 richt de voormalige socialist en journalist de Nationale Fascistische Partij op, waarmee hij de basis legt voor de fascistische ideologie.

In oktober 1922 bereikt Mussolini de politieke top als de Italiaanse koning Victor Emanuel III, hem tot regeringsleider benoemt.

Volgens Mussolini komen de fascisten aan de macht dankzij de Mars op Rome, maar in feite heeft de machtsoverdracht al plaatsgevonden als de zwarthemden door de hoofdstad lopen.

In amper drie jaar is Benito Mussolini erin geslaagd om de woede van de Italianen na de Eerste Wereldoorlog te gebruiken om een volksbeweging op gang te brengen.

Ook al stond Italië aan de kant van de overwinnaars, het land kreeg niet de grondgebieden in Klein-Azië waar het op had gehoopt. De oorlog heeft alleen mensenlevens en heel veel geld gekost.

De Italianen zijn verbitterd en in de krant die hij voor de oorlog zelf oprichtte, Il Popolo d’Italia, geeft Mussolini de regering de schuld.

‘Italië heeft een leider nodig. Een man met – als het nodig is – de gevoelige hand van een kunstenaar en de sterke hand van een strijder. Een man die zijn volk kent en liefheeft, die het kan regeren en, indien vereist, onderwerpen met geweld,’ schrijft hij.

Mussolini begon als overtuigd socialist

Benito Mussolini kwam uit een eenvoudig gezin in het dorpje Predappio in Noord-Italië. Zijn moeder was lerares, zijn vader smid. Hij treedt in de voetsporen van zijn moeder en werkt een tijdje als leraar voordat hij journalist en later vrijwilliger wordt in de Eerste Wereldoorlog.

Voordat hij ging vechten was Mussolini overtuigd socialist, maar de socialisten willen dat Italië neutraal blijft. De jonge Mussolini wordt uit de partij gezet als hij als hoofdredacteur van de socialistische krant Avanti! voor deelname aan de oorlog pleit.

Na de oorlog ontstaan er overal in Italië groeperingen die opkomen voor de belangen van berooide en werkloze oorlogsveteranen. Ook Mussolini richt in Milaan zo’n groepering op.

Na een bijeenkomst met zo’n 300 leden ontstaat in 1919 de voorloper van Mussolini’s fascistische partij. Mussolini verkondigt dat Italië ‘een anti-partij nodig heeft die twee gevaren zal trotseren: het reactionaire van rechts en de vernietigingsdrang van links.’

Politiek geweld

De Eerste Wereldoorlog is een belangrijke periode voor het fascisme omdat hij de zwakke plekken van het liberalisme en socialisme genadeloos blootlegt – en het is de eerste totale oorlog, waarbij vrijwel de hele maatschappij betrokken is.

Mussolini ziet het fascisme als alternatief voor de grote, mislukte ideologieën, en de oorlog bewijst dat de samenleving als één groot geheel kan functioneren. De werkloosheid daalt omdat de fabrieken en de slagvelden mankracht opslokken.

Na slechte verkiezingen in 1919 gaat het twee jaar later beter voor de jonge fascistische partij, die 35 zetels in het parlement behaalt. Maar het succes van Mussolini is niet alleen het gevolg van bijeenkomsten en vurige toespraken.

Vanaf 1920 gebruiken de fascisten systematisch geweld tegen hun politieke tegenstanders. De paramilitairen van Mussolini, de zwarthemden, vechten bijna dagelijks met messen en knuppels tegen de Italiaanse socialisten.

‘Wat de politieke machtsmiddelen betreft, hebben wij geen enkele vooroordelen. We gebruiken wat noodzakelijk is, legaal en zogenaamd illegaal,’ beweert hun leider.

In het begin zijn de fascisten van Mussolini vooral een anti-partij. Hun vijanden zijn iedereen die, volgens Mussolini, Italië hebben verraden: de sociale elite, de financiële wereld, de kerk, de regering, buitenlanders – en de oude socialisten.

Drie definities van het fascisme

Mussolini wilde het Romeinse Rijk herstellen

Na de Mars op Rome van 1922 wil Mussolini het volk voor zich winnen.

Hij belooft het trotse Romeinse Rijk te herstellen, verlaagt de belastingen voor bedrijven en verkort de arbeidstijden, en overal verschijnt propaganda voor de grote leider – Il Duce.

Bij de verkiezingen van april 1924 belonen de Italianen hem en de fascisten met een comfortabele meerderheid van ongeveer 65 procent van de stemmen.

Een jaar later schaft Mussolini de persvrijheid af en verbiedt hij alle andere partijen.

Nu de rust in Italië is teruggekeerd, richt hij zich op het buitenland. Hij wil zijn rijk uitbreiden tot het hele Middellandse Zeegebied.

Om genoeg soldaten te krijgen, verbiedt hij alle informatie over voorbehoedsmiddelen. Tegelijkertijd voert hij een speciale ‘vrijgezellenbelasting’ en verlaagt hij de belasting voor gezinnen met meer dan vijf kinderen.

Moeders van zeven kinderen krijgen een medaille, vaak van Il Duce zelf.

Op 3 oktober 1935 trekt Italië ten strijde tegen Abessinië – nu Ethiopië. En het is ‘niet alleen het leger, maar een heel volk van 44 miljoen zielen’ dat de grens oversteekt naar het Afrikaanse land, aldus de dictator.

De strijd is ongelijk en bloedig. Met hun oude geweren, zwaarden en speren hebben de Abessijnen geen schijn van kans. De Italianen gebruiken bommenwerpers, gifgas, tanks en machinegeweren.

Na acht maanden roept Mussolini de overwinning uit, en de wedergeboorte van het rijk.

Alliantie met Hitler komt hem duur te staan

Een van de weinige leiders die de gewelddadige verovering van Abessinië door Italië erkennen, is Adolf Hitler. In 1933 kwam hij in Duitsland aan de macht.

Maar Il Duce is niet onder de indruk van zijn Duitse bewonderaar. Mussolini noemt de Duitse leider ‘een loodgieter in een regenjas’, ‘een grammofoonplaat die blijft hangen’ en ‘een domme, kleine clown’.

Hij bekritiseert ook de ideologie van deze ‘schreeuwende aap’, die hij als ‘100 procent racistisch’ beschouwt.

Maar na een staatsbezoek aan nazi-Duitsland is Mussolini onder de indruk van de streng gereguleerde Duitse samenleving. Hitler laat hem grote parades zien, en Il Duce moet zijn mening over de Führer herzien.

In 1939 ondertekenen de twee fascistische landen het Staalpact, waarin ze beloven elkaar bij oorlog te steunen. Het jaar daarop mengt Italië zich in de Tweede Wereldoorlog.

De dictator verwacht dat zijn nieuwe bondgenoot de oorlog snel zal winnen en dat Italië – zonder verliezen – kan rekenen op een deel van de buit. Maar het loopt anders.

De Italianen doen het slecht en de steun voor de fascistische leider keldert. In 1943 landen de geallieerden op Sicilië en heeft Mussolini de oorlog definitief verloren.

Twee jaar later wordt Il Duce gepakt als hij probeert te vluchten met een Duits konvooi. Op 28 april 1945 wordt hij samen met zijn minnares geëxecuteerd.

Daarna worden hun lichamen gedumpt op een plein in Milaan, waar zijn voormalige onderdanen massaal hun ongenoegen uiten door te spugen en urineren op het stoffelijk overschot van hun dictator.

Een jaar na Mussolini’s Mars op Rome wil Adolf Hitler dat kunstje in Duitsland dunnetjes overdoen. Op 8 november 1923 stormt Hitler de Bürgerbräukeller in München binnen en schiet hij met zijn pistool in de lucht.

De nationale revolutie is uitgebroken, verklaart hij – ervan overtuigd dat Duitsland een nazi-dictatuur zal worden met hemzelf als absolute leider.

Hitler is, net als Mussolini, een veteraan van de Eerste Wereldoorlog en diep ontevreden met de erbarmelijke staat van zijn land na de verwoestende strijd. Twee entiteiten zijn verantwoordelijk voor de val van het ooit zo machtige Duitse Rijk, zegt hij.

De eerste zondebok is de alliantie tussen Frankrijk, Groot-Brittannië en de Verenigde Staten, de tweede is de destructieve invloed van de joden.

Nadat hij als informant de nationalistische, rechtse Deutsche Arbeiterpartei in de gaten moest houden, sluit Hitler zich snel bij deze partij aan. Zij vurige toespraken trekken veel publiek en in 1920 verandert de partij haar naam in de Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei (NSDAP).

Een jaar later wordt Hitler de leider van de populaire partij en begint hij partijsoldaten te rekruteren.

De Bierkellerputsch

In 1923 heeft Hitler genoeg mannen gemobiliseerd om een revolutie te ontketenen, denkt hij. Geïnspireerd door Mussolini in Italië wil hij tijdens de Bierkellerputsch de macht grijpen. Maar dat mislukt.

De staatsgreep krijgt niet genoeg politieke steun en de Beierse politie heeft zich goed voorbereid op de mars van de volgende dag.

De politie opent het vuur op de marcherende nazi’s en 14 van Hitlers fascistische volgelingen worden gedood. De fascistische revolutie is voorlopig voorbij.

Maar tijdens zijn proces, waarin Hitler wordt beschuldigd van hoogverraad, krijgt hij een een fenomenaal podium om zijn fascistische ideeën te verkondigen.

Hij wordt veroordeeld tot vijf jaar cel, maar wordt al na één jaar vrijgelaten wegens goed gedrag.

Tien jaar na de mislukte Bierkellerputsch weet Hitler alsnog de macht te grijpen.

Hitlers weg naar de macht

Door de crisis van de jaren 1930, de torenhoge inflatie en de enorme werkloosheid wint Hitlers fascistische nationalisme terrein onder de Duitse kiezers.

Als hij in 1933 tot rijkskanselier wordt gekozen, schrijft Hitler meteen nieuwe verkiezingen uit. Hierbij krijgt de nazipartij 43,9% van de stemmen, maar met hulp van coalitiepartner de Duitse Nationale Volkspartij slaagt Hitler erin een absolute meerderheid te bereiken, met 51,9% van de stemmen.

Nu hij de macht in handen heeft, probeert Hitler deze meteen veilig te stellen. Hij voert wetten in die de democratie feitelijk buitenspel zetten en hem in staat stellen om eigenhandig te regeren.

Hitler is een dictator geworden, en de meest gewelddadige fascistische staat in de geschiedenis is een feit.

Hitler maakt Duitsland tot meest fascistische staat aller tijden

Net als Mussolini verbiedt Hitler snel alle andere politieke partijen. Hij legt ook de vrijheid van meningsuiting en de vrijheid van vergadering van zijn politieke tegenstanders aan banden.

En de Duitse bevolking wordt voortdurend bestookt met propaganda.

Hitlers regime wordt de hemel in geprezen, net als de oorlog en de superioriteit van het arische ras, terwijl de democratische tegenstanders van Duitsland – Frankrijk, Groot-Brittannië en de VS – worden bekritiseerd en etnische minderheden als Untermenschen worden afgeschilderd.

De Duitse bevolking wordt gehersenspoeld en gedwongen om te accepteren dat het land al zijn geld uitgeeft aan oorlog in plaats van aan de beloofde welvaart.

De Duitse economie wordt een oorlogsmachine die het uitdijende leger van de nazi’s in stand moet houden. De hele maatschappij is ingericht op de fascistische oorlogsmoraal, die de nazi’s tot het uiterste doordrijven.

Hitler wil grote gezinnen, om soldaten voor zijn oorlogen te krijgen. Vrouwen moeten dus vooral kinderen baren en opvoeden, terwijl de mannen moeten vechten of in een fabriek moeten werken.

Homoseksualiteit wordt verboden en homoseksuelen worden naar concentratiekampen gestuurd, net als alle andere minderheden waar het Derde Rijk geen plek voor heeft: Roma, zwarten, politieke tegenstanders en natuurlijk de joden.

Het gewelddadige racisme van de nazi’s kost uiteindelijk zo’n zes miljoen joden het leven.

Tegelijkertijd beginnen de nazi’s de Tweede Wereldoorlog – met 80 miljoen doden de bloedigste oorlog uit de wereldgeschiedenis.

Van totalitaire staat naar organische democratie

Na een bloedige strijd van drie jaar en een half miljoen slachtoffers is de Spaanse Burgeroorlog in 1939 eindelijk voorbij. De linkse republikeinse regering is verslagen door de rechtse falangisten van generaal Francisco Franco.

In februari erkennen zelfs de liberale democratieën Frankrijk en Groot-Brittannië dat Franco de macht in Spanje in handen heeft. Dit is het begin van een vier decennia durende dictatuur, die volgens sommige critici fascistisch was.

Franco had het liever over een ‘totalitaire staat’, totdat de fascisten de Tweede Wereldoorlog verloren en de term uit de gratie raakte. Daarna sprak liever van een ‘organische democratie’.

Hitler en Mussolini steunden Franco actief tijdens de Spaanse Burgeroorlog, en er waren zeker overeenkomsten tussen de dictatoriale leiders van de drie landen.

Na de burgeroorlog liet Franco duizenden politieke tegenstanders executeren en werd hij een autocratische dictator. Andere partijen werden verboden en honderdduizenden mensen ontvluchtten de nieuwe dictatuur.

De Spaanse variant van het fascisme

Net als Hitler en Mussolini had de Spaanse Francisco Franco een extreem conservatieve opvatting over sekserollen, het gezin en seksualiteit. Hij werd hierin gesteund door de katholieke kerk van Spanje.

Franco legde ook een strenge censuur op aan liberale, communistische en andere ideeën die niet strookten met zijn extreme conservatisme. Politieke tegenstanders en vakbonden werden verboden en vervolgd, vaak door zijn politieke politiemacht.

Net als andere fascistische staten predikte Franco een ultranationalisme, dat werd gebruikt voor zijn propaganda, en hij profileerde zichzelf graag als een goddelijke leider.

Maar Franco breidde zijn grondgebied niet uit – iets wat Hitler en Mussolini heel nadrukkelijk wel deden. De Spaanse dictator probeerde wel – tevergeefs – om zijn Afrikaanse koloniën te behouden.

Een ander niet-fascistisch kenmerk van Franco was dat zijn partij, FET y de las JONS, niet zo eensgezind was als de Italiaanse of Duitse fascisten. Er waren interne meningsverschillen over politieke en vooral economische kwesties.

Francisco Franco overleed in 1975 en Spanje werd weer een monarchie onder koning Juan Carlos I. De koning voerde democratische hervormingen door en gaf de macht terug aan het volk.

In de oorlog tussen Rusland en Oekraïne beschuldigen de leiders van beide landen elkaar van fascisme.

Vladimir Poetin verdedigde de Russische invasie van Oekraïne door te zeggen dat het buurland ‘openlijk neonazistisch’ was. Poetin noemde ook de Oekraïense revolutie van 2014 een ‘fascistische staatsgreep’.

In april 2022 onderschepte de Oekraïense inlichtingendienst een telefoongesprek van een Russische moeder met haar zoon aan het front in Oekraïne. Ze zei tegen haar zoon dat hij zich niet schuldig moest voelen als hij burgers vermoordde, omdat het toch maar fascisten waren.

Tegelijkertijd noemt de Oekraïense president Zelensky Poetin een fascistische dictator.

Misschien is het woord ‘fascisme’ verwaterd, of misschien betekent het verschillende dingen. Maar de meeste mensen weten wat fascisme is als ze het zien.

Dus we vragen het hier gewoon: wie is het meest geïnspireerd door zijn fascistische voorgangers? Oekraïne of Rusland?

Lees ook: Oekraïens en Russisch – wat is het verschil?