Tijdlijn van de EU: Van kolen- en staalunie tot een verenigd Europa

1941-1942: Manifest van Ventotene

Manifest neergekrabbeld op vloeipapier

De Italianen Altiero Spinelli en Ernesto Rossi zijn fanatiek tegenstander van Mussolini’s fascistische leiderschap. Net als veel andere antifascisten worden ze daarom eind jaren 1930 gevangengenomen. Terwijl ze in het gevangenenkamp zitten op het Eolische eilandje Ventotene, ten noorden van Sicilië, schrijven ze een manifest met ideeën voor een nieuwe vorm van Europese samenwerking.

De mannen schrijven hun punten op sigarettenvloei, omdat dat het enige is wat ze hebben. Ursula Hirschmann, een Duitse sociaaldemocratische jood die later met Rossi trouwde, slaagt erin om het manifest de gevangenis uit te smokkelen. Het manifest ‘Voor een vrij en verenigd Europa’ wordt verspreid onder het verzet en is een van de eerste uitingen voor het Europees federalisme.

Het uitgangspunt in het Manifest van Ventotene is dat de landen in Europa nauwer samen moeten werken in een federatie. Spinelli is ervan overtuigd dat er meer vernietigende wereldoorlogen zullen volgen als het politieke systeem met soevereine staten niet verandert. De rest van zijn leven wijdt hij aan meer integratie tussen de Europese landen.

7-11 mei 1948: Congres van Europa in Den Haag

Churchill was sceptisch

Voor de Tweede Wereldoorlog was er wel samenwerking tussen de Europese staten, maar zonder dat zij soevereiniteit afstonden. Tijdens de oorlog groeit de beweging die pleit voor een minder vrijblijvende samenwerking. Een soort Verenigde Staten van Europa, waarbij de landen een federatie vormen met een supranationale regering en een gezamenlijk leger.

Op een congres in Den Haag spreekt een aantal Europese politici over een mogelijke toekomstige samenwerking. Onder de aanwezigen zijn de West-Duitse bondskanselier Konrad Adenauer, de Britse premier Winston Churchill, de Belgische premier Paul-Henri Spaak en de Italiaanse premier Alcide de Gasperi.

Churchill kijkt echter – net als de Scandinavische landen – terughoudend naar de nieuwe, verplichtende ideeën. De Britse premier hecht meer waarde aan de relatie met de VS en het Gemenebest (een samenwerking tussen voormalige en huidige kolonies van Groot-Brittannië), en voor die prioriteit is geen plek in het federalisme dat vooral de Fransen en Duitsers voor zich zien.

5 mei 1949: Oprichting van de Raad van Europa

Verschil tussen EU en Raad van Europa

De partners vinden elkaar in een compromis dat leidt tot de oprichting van de Raad van Europa. De samenwerking wordt officieel met het eerste verdrag van de organisatie, op 5 mei 1949 in Londen.

De Raad van Europa heeft niets te maken met de latere EG en EU. De tien West-Europese landen die het verdrag ondertekenen zijn België, Denemarken, Frankrijk, Groot-Brittannië, Ierland, Italië, Luxemburg, Nederland, Noorwegen en Zweden.

Tegenwoordig zitten er 47 landen in de Raad van Europa. Het verschil tussen de EU en de Raad van Europa is dat de leden van de Raad alleen intergouvernementeel werken.

Dat betekent dat als de EU nu supranationale afspraken maakt, die EU-regels niet meer door de nationale parlementen hoeven te worden goedgekeurd en direct gelden voor de hele EU.

Om lid te worden van de Raad van Europa moet een land het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens ondertekenen.

9 mei 1950: Schumanverklaring

Geboortedag van de EU

De Franse minister van Buitenlandse Zaken, Robert Schuman, verdedigt zijn plan voor een Europese samenwerking, dat oorlog in Europa moet voorkomen. Hij stelt onder meer voor dat de Europese legers samen kolen en staal moeten produceren. Het plan markeert het begin van de Europese samenwerking, wat later zal uitmonden in de EG en de EU.

De historische verklaring wordt gepresenteerd op het Franse ministerie voor Buitenlandse Zaken op Quai d'Orsay. De gebeurtenis dreigt echter in de vergetelheid te raken omdat de vergadering zo kort dag was, dat er geen fotografen of radiojournalisten bij aanwezig konden zijn. Daarom legt de minister zijn verklaring nogmaals af.

Tegenwoordig is 9 mei Europadag, de dag die wordt beschouwd als de geboortedag van de samenwerking.

19 maart 1958: Schuman wordt de eerste voorzitter van het Europees Parlement

Op een vergadering in Straatsburg wordt de Franse minister van Buitenlandse Zaken, Robert Schuman, verkozen tot voorzitter van de Europese Parlementaire Vergadering. Het orgaan vervangt de Gemeenschappelijke Vergadering van de EGKS en krijgt op 30 maart 1962 een nieuwe naam: het Europees Parlement.

3 mei 1960: EFTA

Vrijhandelsassociatie

De Europese Vrijhandelsassociatie (EFTA) wordt opgericht, met als doel de vrije handel te versterken tussen de West-Europese landen die niet bij de EEG horen: Denemarken, Noorwegen, Portugal, Zweden, Zwitserland, Groot-Brittannië en Oostenrijk. Nu zitten alleen Noorwegen, IJsland, Liechtenstein en Zwitserland nog in de EFTA. Andere EFTA-landen zijn namelijk lid geworden van de EU.

1963-1964: Twee belangrijke rechtszaken – Van Gend & Loos en Costa/ENEL

Twee uitspraken in rechtszaken verstoren de machtsbalans tussen de nationale en Europese wetgeving.

In 1963 treedt het principe van de voorrang van het Europees recht in werking. Dit betekent dat de wetgeving van de EEG niet afhankelijk is van nationale implementatie. Dat gebeurt via het zogeheten Van Gend en Loos-arrest.

Met het Verdrag van Rome worden de landen verplicht om invoerrechten uit te faseren. Maar de Nederlandse administratie der belastingen vroeg toch 8 procent invoerrecht van het transportbedrijf Van Gend & Loos dat goederen uit Duitsland importeerde. Het bedrijf diende een bezwaarschrift in, maar de belastingdienst verklaarde dat niet-ontvankelijk. Als het bedrijf naar de nationale Tariefcommissie gaat, wordt de zaak principieel. Nu gaat het Hof van Justitie van de Europese Gemeenschappen erover, dat in het voordeel van Van Gend & Loos oordeelt.

Het jaar erop volgt een andere zaak – Costa/ENEL. De Italiaanse advocaat Flaminio Costa heeft jaren nagelaten zijn elektriciteitsrekening te betalen, omdat hij het oneens is met de nationalisering van een aantal elektriciteitsbedrijven. Hij meent dat hij het Europees recht aan zijn zijde heeft, omdat de nationalisering in strijd is met het Verdrag van Rome. Maar de Italiaanse overheid vindt niet dat het Europees recht boven de nationale wetgeving gaat. Costa spant een zaak aan en wint. Dat schept een precedent voor de voorrang van het Europees recht.

De twee baanbrekende rechtszaken definiëren mede het machtsevenwicht tussen het Europese Hof en de nationale rechtbanken.

30 juni 1965 - 29 januari 1966: ‘Politiek van de lege stoel’

Recht om veto uit te spreken

Er wordt een nieuwe stemwijze ingevoerd in de Raad van de EU. De Raad is de plek waar de ministers van de lidstaten over wetsvoorstellen praten. Er is geen unanimiteit voor een voorstel meer nodig; een meerderheid is voldoende. Ook geeft het Fusieverdrag meer macht aan het Europees Parlement.

De Franse president Charles de Gaulle is niet te spreken over de nieuwe koers. Hij is zelfs zo ontstemd dat hij samen met de andere Franse ministers de bijeenkomsten van de Raad zeven maanden lang boycot.

Eigenlijk gaat de crisis over de Europese integratie. De West-Duitse en Franse politici zitten in verschillende principiële kampen. De voorzitter van de Europese Commissie, de West-Duitser Walter Hallstein wil dat de Europese samenwerking leidt tot een federatie waarin de lidstaten nationale rechten afstaan, maar De Gaulle ziet liever dat de lidstaten meer macht krijgen, en dat Europa een confederalistisch samenwerkingsverband wordt.

De crisis komt ten einde met het Akkoord van Luxemburg in januari 1966, waarin de lidstaten het recht krijgen hun veto uit te spreken over voorstellen die tegen hun nationaal belang ingaan. Die afspraak geldt nu niet meer.

1 juli 1967: De Europese Gemeenschappen (EG)

De zes landen werken samen in drie organisaties: De Europese Gemeenschap voor Kolen en Staal, de Europese Economische Gemeenschap en de Europese Gemeenschap voor Atoomenergie. Op 8 april 1965 ondertekenen de staten het zogeheten Fusieverdrag in Brussel, die de organen samenvoegt tot de Europese Gemeenschappen (EG). Het verdrag treedt op 1 juli 1967 in werking.

1 januari 1973: De eerste uitbreiding

Drie nieuwe landen treden toe

Denemarken, Ierland en Groot-Brittannië treden toe tot de EG. Al in 1961 deden de drie landen, samen met Noorwegen, een aanvraag daartoe. Toen sprak de Franse president De Gaulle zijn veto uit over de Britten. En toen de Deense wens om lid te worden afhankelijk werd gesteld van de gelijktijdige toetreding van Groot-Brittannië, trok het land zijn aanvraag in.

7 juni 1979: Eerste directe verkiezingen voor het Europees Parlement

Het Europees Parlement heeft tegenwoordig 705 leden die de wetten van de EU maken. Europarlementariërs werden tot 1979 afgevaardigd door de regeringen van de lidstaten, en ze hadden een dubbelmandaat. In juni 1979 verandert dat wanneer EG-burgers naar de eerste verkiezingen voor het Europees Parlement gaan. Elke vijf jaar worden er Europese verkiezingen gehouden. De volgende is van 6 tot 9 juni 2024.

Sinds de eerste verkiezingen voor het Europees Parlement is het opkomstpercentage in alle landen gedaald. In 1979 stemde 62 procent, maar in 2014 was dat nog maar 42,61 procent: een dieptepunt. Maar misschien is er een kentering gaande, want in 2019 stemde 50,66 procent van de stemgerechtigden.

1 januari 1981: Griekenland wordt lid van de EG

In 1974 valt de militaire dictatuur in Griekenland, en de democratie wordt hersteld. Dat maakt de weg vrij voor het Griekse EG-lidmaatschap, dat in 1981 van kracht wordt. Het land wordt het tiende lid van de EG.

1 februari 1985: Groenland verlaat de EG

Groenland was als kolonie van Denemarken sinds 1973 onderdeel van de Europese Gemeenschappen. In 1979 krijgt Groenland zelfbestuur, en een meerderheid van de Groenlandse bevolking (53 procent) stemt tijdens een referendum op 23 februari 1982 voor uittreding uit de EG. Groenland wordt het eerste land dat de samenwerking verlaat. De uittreding vindt op 1 februari 1985 plaats.

1 januari 1986: Spanje en Portugal worden lid van de EG

De twee Zuid-Europese buurlanden worden toegelaten tot de gemeenschap, die nu 12 leden telt.

1986: Van gemeenschappelijke markt naar interne markt

De lidstaten ondertekenen in februari 1986 de Europese Akte in Luxemburg en Den Haag. Die akte legt de basis voor de interne markt en breidt de vrije handel tussen de landen uit. De Europese samenwerking op buitenlandse politiek wordt ook versterkt. De Europese Akte treedt op 1 juli 1987 in werking.

De interne markt wordt op 1 januari 1993 opgericht, wat vrij verkeer van kapitaal, diensten, goederen en personen veiligstelt.

Oktober 1990: Voormalig Oost-Duitsland wordt lid

De val van de Muur – oostelijke uitbreiding

Na de val van de Berlijnse Muur en de Duitse hereniging wordt het oosten van Duitsland, de DDR, onderdeel van de gemeenschap. Dat gebeurt in oktober 1990.

21-22 juni 1993: Criteria van Kopenhagen

Op een EU-top in Kopenhagen worden de zogeheten criteria van Kopenhagen vastgelegd.

De lidstaten spreken af dat kandidaat-lidstaten aan een aantal toetredingscriteria moeten voldoen om toegelaten te worden tot de EU. Het gaat onder andere om eisen op het gebied van democratie, de rechtsstaat, mensenrechten en de bescherming van minderheden. Deze eisen werden later uitgebreid op een EU-top in Madrid in 1995.

1 januari 1995: Oostenrijk, Finland en Zweden worden lid van de EU.

In totaal maken nu 15 landen deel uit van de EU.

Noorwegen had ook EU-lidmaatschap aangevraagd, maar in een referendum in 1994 stemde 52,2 procent tegen – bijna dezelfde uitslag als eenzelfde referendum in 1972. Toen stemde 53,5 procent van de Noorse bevolking tegen het EG-lidmaatschap.

10-11 december 1999: Turkije wordt erkend als kandidaat-lidstaat

Turkije vraagt in 1987 lidmaatschap aan en op de bijeenkomst van de Europese Raad in Helsinki in 1999 wordt Turkije erkend als kandidaat-lidstaat van de EU. Dit betekent dat de EU-landen positief staan tegenover de politieke ontwikkelingen in Turkije.

Turkije voldoet echter niet aan de criteria van Kopenhagen. Volgens deze criteria moeten EU-lidstaten namelijk ‘stabiele instellingen die de democratie, de rechtsorde, de mensenrechten en het respect voor en de bescherming van minderheden garanderen’ hebben.

Pas in oktober 2005 begonnen de toetredingsonderhandelingen voor Turkije. Sinds juni 2018 staan de onderhandelingen echter op pauze. De algemene politieke onrust in Turkije en het nog steeds niet voldoen aan de criteria van Kopenhagen staan de inhoudelijke onderhandelingen in de weg.

1 januari 2002: De euro wordt gelanceerd

11 EU-landen stemmen in met de invoering van de eenheidsmunt (de euro) op 1 januari 1999. In 2001 sluit Griekenland zich aan bij de zogeheten eurozone en het jaar daarop komen er nog meer landen bij. Vanaf 1999 gebruiken banken de munt voor grote transacties en in 2002 waren munten en bankbiljetten beschikbaar. De eurobankbiljetten zijn overal hetzelfde, maar de munten hebben een nationale opdruk.

Welke landen hebben de euro?

Op dit moment hebben 20 EU-landen hun nationale valuta opgegeven ten gunste van de eenheidsmunt, de euro: België, Cyprus, Duitsland, Estland, Finland, Frankrijk, Griekenland, Ierland, Italië, Letland, Litouwen, Luxemburg, Malta, Nederland, Oostenrijk, Portugal, Slovenië, Slowakije en Spanje.

1 januari 2004: Oostelijke uitbreiding – 10 nieuwe lidstaten

Estland, Letland, Litouwen, Polen, Slowakije, Slovenië, Tsjechië, Hongarije, Cyprus en Malta treden toe tot de EU.

1 januari 2007: Bulgarije en Roemenië treden toe tot de EU

Nog twee Oost-Europese landen worden toegelaten tot de EU, op aanraden van de Europese Commissie.

30 januari 2012: Het begrotingspact

Tegen de achtergrond van de economische crisis, vooral in Griekenland, komen 25 EU-landen overeen om de eisen voor de begrotingen van de lidstaten aan te scherpen. Het doel is om een soortgelijke crisis in de toekomst te voorkomen. Het begrotingspact treedt in 2013 in werking.

1 juli 2013: Kroatië treedt toe tot de EU

Na jaren onderhandelen treedt Kroatië toe tot de EU.

De conservatieve premier David Cameron kondigde in de zogeheten Bloomberg-toespraak op 23 januari 2013 aan dat hij een referendum zou uitschrijven over het EU-lidmaatschap van het Verenigd Koninkrijk. Dit was het startschot voor het politieke debat over de relatie met de EU.

Op 23 juni 2016 was het beslissende moment eindelijk daar: 51,89 procent van de Britten stemde voor ‘leave’ tijdens het referendum. Het proces zal pas worden afgerond als het Verenigd Koninkrijk op 31 januari 2020 officieel uit de EU stapt.