Spin in het web: Rokkenjager bracht Europa vrede

Talloze bals met dans en muziek, mooie vrouwen en heel veel champagne – Metternich heeft alles uit de kast gehaald om de koppige onderhandelaars te vermurwen. Maar de vorsten zijn het bijna nergens over eens en de boel zit na een half jaar muurvast.

Deze nacht heeft zich echter een onverwachte ontwikkeling voorgedaan: Metternich heeft zojuist gehoord dat Napoleon is ontsnapt van zijn ballingsoord, het eiland Elba.

Plotseling zijn de aanwezige staatshoofden het roerend eens. Na slechts een paar dagen praten slaan Engeland, Pruisen, Oostenrijk en Rusland de handen ineen tegen Napoleon.

Terwijl de legers gemobiliseerd worden, beseft Metternich dat de ontsnapping van Napoleon een gouden kans biedt om het monarchistische Europa te behoeden voor oorlogen, volksopstanden en zelfstandigheidsbewegingen.

Een geboren diplomaat

Klemens von Metternich kwam op 15 mei 1773 ter wereld in het Duitse Koblenz aan de Rijn. Zijn vader, graaf Franz Georg Karl, was een telg uit een oud adelsgeslacht en werkte als diplomaat in het Heilige Roomse Rijk.

Voor zijn zoon koos hij twee onderwijzers uit, die de jonge Klemens naast paardrijden en zwemmen lesgaven in Latijn, Grieks, Frans, Duits en Engels. Ze gingen mee toen Klemens vanaf 1788 rechten studeerde, eerst in Straatsburg, toen in Mainz en uiteindelijk in Brussel.

‘Op mijn 17e was ik mijn eigen baas. Mijn vader gaf me de vrije hand nadat hij had vastgesteld dat ik nauwelijks de neiging had om stupiditeiten te begaan,’ schreef Klemens later.

Vol zelfvertrouwen vormde de jonge edelman zijn wereldbeeld. De oude rijken van Europa stonden aan de rand van de afgrond, maar het was van groot belang dat ze in stand bleven, vond Metternich. Ze moesten weerstand bieden tegen gevaarlijke liberale en revolutionaire krachten.

Na de Franse Revolutie vanaf 1789 was het onrustig, en terwijl Klemens zijn opleiding afmaakte in Brussel, verklaarde Frankrijk in 1792 het Heilige Roomse Rijk (nu grotendeels Duitsland) de oorlog.

Onder leiding van Napoleon drongen de Fransen het Rijnland binnen en veroverden ze grote gebieden, waaronder het landgoed van de Metternichs in Koblenz. Klemens’ ouders namen de wijk naar Wenen, gevolgd door hun zoon.

Metternich trouwt boven zijn stand

In Wenen zwaaide de Rooms-Duitse keizer Frans II de scepter. In de hoogste kringen in de Oostenrijkse hoofdstad werden de Metternichs gezien als eenvoudige vluchtelingen uit een van de ministaatjes van het rijk.

Maar de moeder van Klemens, Maria Beatrix von Metternich, had een plan. Tijdens een carnaval stelde ze haar 22-jarige zoon voor aan Maria Eleonore von Kaunitz-Rietberg, een kleindochter van de overleden Oostenrijkse kanselier Kaunitz. Klemens was een mooie jongen en Maria Eleonora viel als een blok voor hem. Ze was zelf geen schoonheid, maar als ze trouwden, zouden er in Wenen veel deuren opengaan voor de Metternichs.

Klemens en zijn familie waren hun fortuin kwijt, maar de vader van de bruid was steenrijk. Toen de onderhandelingen over een huwelijk waren vastgelopen, stuurde Klemens een liefdesbrief aan Maria Eleonore:

‘Duizend, duizend, duizend keer kus ik uw handen.’

De jonge vrijer had een lok van zijn blonde haar bijgesloten. De verliefde Maria Eleonore stuurde een lok van haar eigen haar terug en zeurde net zo lang tot haar vader instemde met het huwelijk.

De bruiloft vond plaats op 27 september 1795, en het pasgetrouwde stel betrok een kast van een huis in hartje Wenen, dat van haar vader was. De Metternichs waren toegetreden tot de betere kringen, en Klemens’ carrière kon beginnen.

Ambassadeur rijdt scheve schaats

De kersverse jurist hielp zijn vader met diens diplomatieke werk, en dat bleef niet onopgemerkt. Toen het Heilige Roomse Rijk nog een nederlaag leed tegen Napoleon, verving keizer Frans zijn diplomaten. In 1801 werd Klemens benoemd tot ambassadeur in het koninkrijk Saksen.

Aan het hof in de hoofdstad Dresden had de tijd stilgestaan en werden geen belangrijke besluiten genomen. Metternich was vooral bezig met netwerken in de chique salons en kreeg een kind met zijn minnares, de mooie, 19-jarige echtgenote van de Russische vorst Bagration.

In 1803 mocht Metternich verkassen naar de Pruisische hoofdstad Berlijn, waar vaak vredesonderhandelingen werden gevoerd tussen topdiplomaten uit heel Europa.

Na aankomst in Berlijn zag ambassadeur Metternich al snel in dat koning Frederik Willem III in de ban was van zijn angst voor Rusland en Frankrijk. Pruisen lag, net als Oostenrijk, ingeklemd tussen deze grootmachten.

Metternich zag in Frankrijk de grootste bedreiging en probeerde een internationale coalitie tegen Napoleon op de been te brengen, die naast Pruisen, Oostenrijk en Engeland ook Rusland moest omvatten. Pas na lang op hem ingepraat te hebben, wist Metternich in november 1805 Frederik Willem zo ver te krijgen het verdrag te tekenen.

In Wenen was keizer Frans zo in zijn nopjes met zijn ambassadeur dat hij Metternich een onderscheiding toekende – maar toen lapte Pruisen het verdrag aan zijn laars. In december werd de coalitie verslagen bij Austerlitz.

Metternich ontmoet Napoleon

Het fiasco bij Austerlitz bleef niet zonder gevolgen. In augustus 1806 dwong Napoleon keizer Frans tot aftreden als Rooms-Duits keizer, waarmee er een einde kwam aan het duizendjarige Heilige Roomse Rijk. Onder Napoleon vormden de Duitse staatjes de Rijnbond, die soldaten moest leveren voor het Franse leger.

Vóór zijn aftreden had Frans, die was gedegradeerd tot keizer Frans I van Oostenrijk, Metternich naar Parijs gestuurd. De diplomaat zou degene die Europa in het verderf had gestort in hoogsteigen persoon ontmoeten.

‘Het lot heeft mij oog in oog geplaatst met de man die in dit tijdperk bepaalt wat er in de wereld gebeurt,’ schreef Metternich.

Op 3 augustus overhandigde Metternich in Parijs zijn geloofsbrieven aan de Franse minister van Buitenlandse Zaken, Charles Maurice de Talleyrand.

Zelfs de Parijzenaars konden geen foutje ontdekken in het Frans van Metternich, en in Dresden had hij banden aangeknoopt met een aantal Franse topdiplomaten.

Napoleon Bonaparte, de zelfbenoemde keizer van Frankrijk, ontmoette Metternich tijdens een ceremonie op 10 augustus. In een zaal in het oude kasteel van Marie Antoinette, Saint-Cloud, ontving de keizer hem, omringd door zijn hoogste generaals en diplomaten. De keizer droeg een infanterie-uniform en had een steek dwars op zijn hoofd gezet, waardoor hij extra breed werd.

Metternich had meteen door waarom Napoleon zijn hoofddeksel op de verkeerde manier had opgezet: de keizer ontbeerde de ‘sociale status’ van de overige aanwezigen – hij had geen blauw bloed in zijn aderen. Daarom deed hij zich groter voor dan hij was, redeneerde Metternich.

‘Klein en hoekig’ – zo omschreef de Oostenrijkse diplomaat de Franse heerser die, zo beweerde hij, op zijn tenen liep om groter te lijken. Omdat hij Napoleons zwakke plek had ontdekt, was hij – in tegenstelling tot de rest van de wereld – niet bang voor de Franse keizer.

Onderhandelingen vereisen sluwheid

Metternich had een eenvoudige visie voor de toekomst van Europa: Napoleon moest en kon verslagen worden door een sterke coalitie van alle overige grootmachten.

‘Wie niet wil veroveren, zal veroverd worden,’ schreef hij in een brief aan een vriend.

Dat bleek het jaar daarop nog maar eens toen Napoleon nog een coalitie – de vierde – wist te verslaan, deze keer van Pruisen, Engeland en Rusland. Eerst sloot de keizer vrede met de tsaar en vervolgens met de Pruisische koning, die grote gebieden moest afstaan.

Metternich zag hoe Napoleon zijn zwakkere tegenstanders manipuleerde en wist dat Oostenrijk kwetsbaar was. Het land stond er alleen voor en lag tussen Frankrijk en de nieuwe Rijnbond.

In Parijs verzekerde Napoleon Metternich er weliswaar van dat hij niet uit was op de Habsburgse troon in Oostenrijk, maar het Franse wapengekletter sprak een andere taal. Metternich wilde weten wanneer Napoleon zou toeslaan en waar zijn troepen waren.

Talleyrand bleek een nuttige connectie. Tijdens een woedeaanval had Napoleon zijn minister van Buitenlandse Zaken niet alleen ontslagen, maar zelfs uitgemaakt voor ‘drol op zijden kousen’. Nu bood de Franse politicus aan om voor Oostenrijk te spioneren.

Metternich verzocht keizer Frans I om 400.000 frank om inlichtingen te kopen, en in juli 1808 stuurde hij de overzichten van de Franse troepenstationering gecodeerd naar Oostenrijk. Maar het mocht niet baten: Napoleon versloeg de Oostenrijkers en Metternich werd opgepakt en geruild tegen twee Franse diplomaten.

Zo keerde Metternich in 1809 terug naar het bezette Wenen, waar keizer Frans hem de leiding gaf over de vredesbesprekingen met Napoleon in Altenburg. Eerst bestudeerde Metternich verslagen over de ellendige staat van het Oostenrijkse leger.

De diplomaat wist dat zijn land Frankrijk op het slagveld niet kon verslaan en stippelde een sluwe strategie uit: hij wilde Oostenrijk redden door onderdanigheid te veinzen. Zo hoopte hij te voorkomen dat Oostenrijk als Franse vazalstaat eindigde.

Metternich censureert de pers

Grote delen van de Oostenrijkse adel zagen Metternichs strategie niet zitten, maar de keizer steunde hem, en in juli 1809 bevorderde hij zijn beste diplomaat tot minister van Buitenlandse Zaken.

Toen Metternich in september de besprekingen in Altenburg afsloot, was hij al bezig met een hervorming van het Oostenrijkse staatsapparaat.

Met goeddunken van de keizer maakte hij korte metten met bureaucratische regels en concentreerde hij de macht rond zichzelf. Daarnaast pakte hij de vrije pers van het land aan. In Parijs had Metternich gezien hoe de kranten de politiek konden dienen, en hij wilde de pers gebruiken om zijn ideeën aan de man te brengen.

Het belangrijkste was om Napoleon niet voor het hoofd te stoten met gemopper, en hij dicteerde alleen positieve berichten over de Oostenrijkse houding jegens Frankrijk aan de kranten. Hij gaf zijn vader de taak om een effectief censuurapparaat op te bouwen om het volk te voeden met pro-Franse propaganda én om inlichtingen uit het rijk te vergaren.

Metternich riep ook een geheime politie in het leven, die rechtstreeks onder hem viel. Er moest tucht en orde heersen in Oostenrijk en kritische geluiden over Napoleon waren uit den boze, want Metternich had geconstateerd:

‘De dag dat Rusland ontwaakt, ligt te ver in de toekomst.’

Tot er met hulp van de Russische beer een sterk bondgenootschap tegen Napoleon gesmeed kon worden, moest Oostenrijk dansen naar de pijpen van de Franse keizer.

Bruiloft voert Metternich naar Parijs

Toen er in december vanuit het Franse hof geruchten kwamen dat de Franse keizer een bruid uit een Europees vorstengeslacht zocht om zijn kinderen te baren, zag Metternich zijn kans schoon. Hij was de Russische Romanovs te snel af en bood de 19-jarige dochter van keizer Frans, Marie-Louise, aan.

De bruiloft vond plaats op 11 maart 1810, en Metternich leverde Marie-Louise persoonlijk af in Parijs. Hij bleef er ruim zes maanden. Ondertussen zwol de kritiek aan in Wenen: velen waren boos dat hun land nog steeds door het stof kroop voor Frankrijk. Telkens opnieuw moest Metternich aan keizer Frans uitleggen dat hij niet heulde met de vijand, maar alleen in Parijs bleef om Napoleons intenties te achterhalen.

En eindelijk zag Metternich een uitweg. Napoleon had een van zijn maarschalken op de Zweedse troon gezet en zich zo in de Russische invloedssfeer begeven. Een oorlog tussen Frankrijk en Rusland leek onvermijdelijk.

‘Aan welke kant staat u?’ vroeg Napoleon in september 1810 aan Metternich, die de vraag handig ontweek door te zeggen dat hij slechts de minister van Buitenlandse Zaken van Frans was en geen besluiten nam.

Op 25 september keerde Metternich terug naar Wenen. Hij was al niet bijster geliefd in de hoofdstad, en in maart 1812 daalde zijn populariteit naar het nulpunt toen hij uit vrees voor een nieuwe Franse invasie een bondgenootschap sloot met Napoleon.

Tiran in het nauw

Daaraan kwam een eind in februari 1813, toen Metternich en Frans zich aan Russische zijde schaarden in de strijd tussen Rusland en Frankrijk. De oorlog had in de tweede helft van 1812 een keerpunt bereikt toen Napoleon Rusland was binnengevallen.

Napoleons legers rukten snel op, maar de tsaar had alle velden platgebrand en zelfs Moskou in brand gestoken. In oktober bereikten de Fransen de hoofdstad, maar er viel niets te halen, en tijdens zijn aftocht verloor Napoleon veel van zijn manschappen aan honger en kou.

Tsaar Alexander zon op wraak voor het lot van Moskou en wilde Parijs zien branden. Hij was boos op Metternich omdat die altijd leek te willen onderhandelen met Napoleon. Toch nam de Oostenrijker de diplomatieke leiding op zich, en hij wist alle neuzen dezelfde kant op te krijgen. De zesde coalitie tegen Napoleon bestond uit Oostenrijk, Pruisen, Rusland, Engeland en Zweden. Met zes bilaterale verdragen zouden alle bondgenoten elkaar bijstaan als er een werd aangevallen.

Terwijl de oorlog woedde, bleef Metternich met Napoleon in gesprek. In november 1813 bood hij aan dat Napoleon keizer van Frankrijk kon blijven – op voorwaarde dat hij zich zou terugtrekken tot achter de Rijn, Alpen en Pyreneeën. Napoleon treuzelde met zijn antwoord, want hij dacht de oorlog te kunnen winnen.

Begin 1814 naderden de bondgenoten Parijs en koos Napoleon eieren voor zijn geld. Metternich had zijn eisen inmiddels aangescherpt: Frankrijk moest terug naar de grenzen van vóór de revolutie en de Nederlanden en de Duitse staten ten westen van de Rijn afstaan.

Napoleon kookte van woede en de onderhandelingen vielen stil. De coalitie veroverde Parijs en Napoleon werd gevangengenomen en verbannen naar het eiland Elba in de Middellandse Zee.

Metternich had geen tijd om van de zege te genieten, want er was werk aan de winkel. Zonder Frankrijk als machtsfactor zou Rusland te sterk worden, zo wist de diplomaat. Daarom installeerde Metternich een koning uit het oude huis Bourbon op de Franse troon.

Vervolgens organiseerde de diplomaat een groot congres in Wenen, waar alle Europese staatshoofden en regeringsleiders in september 1814 acte de présence gaven. Hij maakte zich zorgen dat tsaar Alexander de boel in de war zou schoppen.

‘Hij is het grootste kind dat er bestaat,’ schamperde hij.

Metternich brengt vrede in Europa

Spin in het web

Op bevel van Metternich had Wenen een oppoetsbeurt gekregen – inclusief de bordelen – om de voorname afgevaardigden te ontvangen. Heersers en diplomaten uit bijna alle Europese landen waren voor het eerst in de geschiedenis bijeen op een top, en Metternich stuurde het allemaal aan.

Tijdens het congres was Metternich zelf alomtegenwoordig. De belangrijkste, vaak geheime, besprekingen vonden plaats in zijn villa aan de Rennweg, en grotere bijeenkomsten werden gehouden in het ministerie aan de Ballhausplatz.

De deelnemers werden opgedeeld in verschillende werkgroepen, en al vanaf het begin werd er volop geruzied over de taakverdeling. Metternich was dag en nacht in touw om alle brandjes te blussen.

Gelukkig kon de Oostenrijkse minister van Buitenlandse Zaken er als geen ander voor zorgen dat tegenstanders elkaar zagen als samenwerkingspartners, en dat kwam goed van pas. Met zijn rustige, analytische benadering maakte Metternich complexe vraagstukken aanschouwelijk, en hij bracht de onderhandelaars tot het inzicht dat er meerdere mogelijkheden waren. Zo was er ruimte voor compromissen – vaak de oplossingen die Metternich zelf aandroeg.

In de elegante salons en balzalen van Wenen bracht hij de juiste mensen bij elkaar, omgeven door sigarenrook, mooie vrouwen en muziek. Als de champagne rijkelijk vloeide in een smaakvolle omgeving, verliepen de onderhandelingen vaak soepeler. Bovendien had Metternich een beroemde ceremoniemeester van het hof van Napoleon in de arm genomen, die feesten organiseerde met mimespelers, luchtballonnen en vuurwerk in de paleistuinen.

Maar Metternich kon niet toveren, en tijdens uitputtende gesprekken met de Russische tsaar, die heel Polen wilde hebben, schoot hij in december uit zijn slof en schold hij de vorst uit. De gekwetste tsaar eiste een duel en het ontslag van Metternich.

Het incident werd breed uitgemeten in Wenen, maar keizer Frans wilde zijn minister niet laten gaan. Uiteindelijk werd Polen bij wijze van compromis opgedeeld, maar de spanning was te snijden en er dienden zich nieuwe problemen aan. Zo eisten de Pruisen heel Saksen op. In maart 1815 zat de boel muurvast toen het bericht binnenkwam dat Napoleon was ontsnapt van Elba.

Als een spin in het web sloeg Metternich razendsnel toe. Hij zag zijn kans schoon om de Europese vorsten op één lijn te krijgen en hen ervan te overtuigen dat de toekomst van Europa afhing van hun samenwerking.

Deze tactiek werkte, en in de maanden die volgden creëerde Metternich zijn ultieme meesterwerk. Alle besluiten werden bijeengebracht in de Acte du Congrès de Vienne, een verdrag dat vrede moest brengen in Europa.

Toen Metternich op 9 juni 1815 ’s avonds het ondertekende document in zijn handen had, hadden de overige deelnemers aan het congres Wenen al verlaten. Negen dagen later werd Napoleon definitief verslagen bij Waterloo.

Na twee decennia van dood en verderf had Metternich de basis gelegd voor langdurige vrede in Europa. Dankzij zijn verdrag vonden er relatief weinig grootschalige oorlogen plaats in de rest van de 19e eeuw, en de grenzen tussen de landen bleven redelijk stabiel tot aan de Eerste Wereldoorlog.